«Արմավիր (մայրաքաղաք)»–ի խմբագրումների տարբերություն

'''Արմավիր մայրաքաղաք''':Արմավիր, գրաբար՝ Արմաւիր, գտնվում է [[Արմավիր]]ի մարզային<ref>ՀՀ Արմավիրի մարզի, http://www.armstat.am/file/RegStat/marz/MARZ_04.pdf </ref> կենտրոն հանդիսացող [[Արմավիր]] քաղաքից 7/8 կմ հրավ-արևմուտք, [[Արարատյան դաշտ]]ում, այժմյան [[Արմավիրի մարզ]]ի (նախկին՝ [[Հոկտեմբերյանի շրջան]]ի) [[Արմավիր]], Հայկավան և [[Ջրաշեն]], [[Նոր Արմավիր]] գյուղերի հարևանությամբ։<br />

[[Մովսես Խորենացի|Մովսես Խորենացու]] [[«Հայոց պատմություն»|«Հայոց պատմության»]]<ref>Մովսես Խորենացի: Պատմություն հայոց, Մալխասյանցի թարգմանություն, 1968:</ref> առաջին գրքի 10-12-րդ բաժինները պարունակում են տեղեկությունները, ըստ որի [[Հայկազունիներ]]ի քաղաքական կենտրոնը [[Հարք]]-[[Տարոն]]ից տեղափոխվում է [[Արարատյան դաշտ<ref>[[Ղևոնդ_ԱլիշանՂևոնդ Ալիշան]]: Տեղագիր Հայոց Մեծաց կամ աշխարհագրութիւն Հայաստանի, Վենետիկ-Ս.Ղազար, 1853 (http://digitale-sammlungen.ulb.uni-bonn.de/content/pageview/105837)</ref>]], որտեղ հիմնադրվում է [[Արմավիր]]ը<ref>• Сергей Глинка. «Обозрение истории армянского народа от начала бытия его до возрождения области Армянской в Российской империи».Москва, 1832.</ref>։ [[Մովսես Խորենացի]]ն '''[[Արմավիր]]ի''' հիմնադրումը վերագրում է [[Հայկ Նահապետ]]ի թոռ [[Արամայիս]]ին.{{քաղվածք|[[Արամայիս]]ն իր բնակության համար տուն է շինում գետի ափին մի բլուրի վրա և իր անունով այն կոչում է [[Արմավիր]], իսկ գետի անունը իր թոռան՝ [[Երաստ]]ի անունով դնում է [[Երասխ]]''»։|}}

Հնագետների [[Արմավիր]] քաղաքի տեղադրության հարցում ունեն տարակարծություններ.մի մեծ խումբ հնագետները քաղաքի տեղադրությունը համարում են [[Արմավիր]]ի արևելյան և արևմտյան բլուրները և նրանց միջև գտնվող տարածքները: Արմավիրի 1962-1969 թթ հնագիտական արշավախմբի ղեկավար [[Բաբկեն Առաքելյան]]ի համոզմամբ, մայրաքաղաքի գլխավոր բնակելի մասը տեղակայված էր [[Արմավիր]]ի արևելյան Բլրի վրա և Բլրի շուրջ բնակելի տարածքներում, իսկ «մոնումենտալ շինությունը», միջնաբերդը, մեհյանա-տաճարային տնտեսությունը, մշակույթային, տնտեսական և պաշպտանական սպասարկման նշանակությամբ կառույցներով, նաև եռաշարք պարիսպները տեղակայված էին [[Արմավիր]]ի արևելյան Բլրի վրա։ Միջնաբերդը և Տաճարը շրջափակված էր արտաքին եռաշարք պարիսպով<ref>Б. Н. Аракелян, О некоторых результатах археологического изучения древнего Армавира, «Պատմա-բանասիրական հանդես, 1969, № 4:</ref>։ Ըստ հնագետների Արմավիր մայրաքաղաքը տեղակայված էր ավելի քան 10 հազ m², իսկ վիմագիր արձանագրությունների ցրվածության «աշխահագրությամբ» այն ընդգրկում էր ներկայիս [[Արմավիրի մարզ]]ի Արմավիրի տարածաշրջանի 12 - 14 գյուղերի վարչական տարածքները: Այսպես, քաղաքի արևելյան դարպաս է հանդիսացել [[Արմավիր]]-[[Արևիկ]] գյուղերի սահմանագծում տեղակայված Մոխրաբլուր-Քյուլթափան<ref>Էմմա Խանզադյան, Մ.թ.ա. 3-րդ հազարամյակի բնակավայրեր Մոխրաբլուրում(Արևիկ-Արմավիր</ref>), հյուսիսում՝ Արմավիրի մարզի Ալաշկերտ գյուղ-[[Արմավիր]]-Հայկավան [[Արմավիրի մարզ]]ի [[Ալաշկերտ]] գյուղ-Արմավիր-Հայկավան] մայրուղու «Դիք Կամուրջը», արևմուտքում՝Ամասիա, [[Նոր Արմավիր և Նոր Ամասիա գյուղերի]] բլրաշարքերը<ref> Мартиросян А. А. Аргиштихинили, Издательство АН Армянской ССР, Ереван, 1974</ref>, հարավում՝[[Երասխ]] գետը։ Բլուրը և քաղաքը պաշտպանված էին ջրանցքների ցանցով, առուներով, իսկ նրանց միջակայքում՝ տեղակայված էին [[Արմավիր մայրաքաղաք]]ի ագարակային տնտեսությունները, զորանոցները, ախոռները, դարբնոցները և այլ արհեստանոցաախոռային համալիրներ՝ «արհեստավորաց թաղերը»:<ref>Գ.Տիրացյան'''։ Արմավիրի պեղումների 100-ամյակը:</ref>։

Հայ և օտարազգի պատմաբանները և հնագետները<ref> Уваров А. С., Исследов. местности, на к-рой предполагались развалины Армавира. 5-й археологич. съезд в Тифлисе. Протоколы подготовит. к-та, М., 1882</ref>, Արմավիր հնավայր - համալիրին և հայտնագործած քաղաքին տվել են՝

* Հնագետներ [[Կարո Ղաֆադարյան]]ը, Ա.Մարտիրոսյանը<ref>А. А. Мартиросян , Аргиштихинили, Ереван, 1974.</ref>, Ինեսա Կարապետյանն<ref>Ի.Ա.Կարապետյան։ Հայաստանի նյութական մշակույթը մ.թ.ա . 6- 4 դդ</ref>, հնավայրին տվել են թե [[Արմավիր]] և թե [[Արգիշտիխինիլի]] անվանումը։<br />

Տարբեր, նույնիսկ իրար հակասող անվանումների են արժանացել Արմավիր հնավայրի տարածքում հայտնաբերված շենք - շինությունները:Հնագետ Գ. Տիրացյանը Արմավիրի արևելյան Բլրի գագաթի ''կառույցին'' տվել է «''հնադարյան տաճարի մնացորդներ''», «''հին հայկական տաճար''» բնորոշումը։ Բ.Առաքելյանի շինություններին տվել է «Արմավիրի մեհյան»<ref name="ReferenceA">Բաբկեն Առաքելյան, Հանրագ. հատ. 7, էջ`444</ref>, «Արմավիր մայրաքաղքի մոնումենտալ շինություն, հավանական է՝ տաճար» անվանումը:Ինեսա Կարապետյանը Արմավիրի բլրի գագաթին հայտնաբերված ավերակներին տալիս է ''ուրարտական Սուսի տաճար անվանումը''։ Հայագետ Ռաֆայել Իշխանյանը Բրի գագաթին հայտնաբերված արխիվ-սեպագրերի պահոցին՝ տվել է «Արմավիրի գրադարանները» անվանումը<ref name="Ռ. Իշխանյան Հանրագ. հ.7, էջ 443/4">Ռ. Իշխանյան Հանրագ. հ.7, էջ 443/4/</ref>:<br />

Հույն պատմիչ-զորավար [[Պտղոմեոս Կլավդիոս]]ը<ref>Պտղոմեոս Կլավդիոս (հուն.՝ Κλαύδιος Πτολεμαῖος, Klaudios Ptolemaios; լատ.՝ Claudius Ptolemaeus; մոտ 90 –168, այլ տվյաներով՝ 70-147թթ.) հույն նշանավոր աշխարհագրագետ և տիեզերագետ, մաթեմատիկոս։ </ref>, այցելել է [[Արմավիր]], և հիացել է անտառի գեղեցկությամբ {{քաղվածք|«[[Արամանյակ]]ը այս տարածքում հիմնեց սոսիների անտառ` [[Սոսյաց անտառ]]ը։- Պատմիչը հաղորդում է, որ [[Հայաստան]]ում սովոր էին գուշակություններ անել սոսի ծառերի տերևների սոսափյունով։ Կար ''էգ սոսի'' և ''արու սոսի''` ավելի շատ սվսվում են էգերը, պատգամախոս քրմերը հաշվարկներ էին կատարում` պատերազմի և հաղթանակի ելքը, զոհաբերությունների քանակը։ Անտառը յուրօրինակ ''օդերևութաբանական կայան էր'', ուր որոշվում էր, թե ինչ պարբերականությամբ էին կրկնվելու երաշտները, կարկուտները, հեղեղումները և այլ երևույթներ։ [[Սոսյաց անտառ]]ը սրբազան վայր էր, այս անտառին էր նվիրված [[Արա Գեղեցիկ]]ի թոռ [[Անուշավան Սոսանվեր]]ը<ref>Մ. Խորենացի, ՊՀ, էջ՝ 105-106</ref>, որը քրմապետ էր, գուշակ և պատգամախոս։'''Սոսին հեթանոսական Հայաստանի խորհրդանիշն էր'''` Մասիսներին հավասար։ Հայերը ռազմի դաշտ էին իջնում Սոսյաց անտառը պատկերող դրոշներով. [[Արամ]] Աշխարհակալի` ''[[Արծկե]]ից գտնված որմնանկարում [[Արամ]]ը սոսու տերև է պահել մատների արանքում'', Անտառը գոյատևել է 2300 տարի, մ.թ.ա. 25-րդ դ մինչև մ. թ. երրորդ դարը։ Պատմիչները չեն հաղորդում, թե ինչպես է կործանվել այդ անտառը, որից ոչ մի հետք չի մնացել<ref>Հայկ Խաչատրյան, Սոսյաց Անտառ:</ref>»։|}}<br />

[[Արմավիր]]ի տարածաշրջանը բնակեցված է եղել անհիշելի ժամանակներից, ինչի վկայությունը Արմավիրի արևելյան Բլրի տարածքում գտնված մ.թ.ա. 15-12 հազարամյաներով թվագրվող երկու վիմագիր ժայռապատկերներն են («Աստղային երկնքի քարտեզներ») և «Սրբազան քար»<ref>Ի.Ա.Կարապետյան։ Հայաստանի նյութական մշակույթը մ.թ.ա . 6- 4 դդ։ http://serials.flib.sci.am/openreader/hushardzanner_19/book/Binder1.pdf</ref><ref>http://surenasmaryan.blogspot.com/2015/05/blog-post_56.html</ref>, ինչես նաև կիկլոպյան տիպի<ref>Կիկլոպյան շարվածքը հիշեցնող կոպիտ մշակված քարեր, եզրերը հանված քարերը…հարմարեցված են, ժայռը մշակված է աստիճանաձև </ref> շինությունների հետքեր Բլրի քարանձավներում<ref>Тер-Аветисян, Археологическое обследование городища и крепости «Древний Армавир», «Научный сборник», Ереван» 1941, էշ 51—64].</ref>:<br />

Մ.թ.ա. 3-րդ հազարամյակի բնակավայրի հետքեր կան նաև [[Արմավիր]]ի շրջակայքում՝ [[Արմավիր]]-[[Արևիկ]] գյուղերի ճանապարհի մոտակայքում<ref>Է. Խանզադյանը, Հանրագիտարան 2-րդ հատ., էջ` 37-38</ref> (տես՝ Մոխաբլուրը բաժինը):<br /><br />

* [[Միքայել Չամչյան]]ի [[Հայկազունիներ]]ի տոհմի կառավարման ժամանակագրությամբ, Արամայիս նահապետը իրեն համար «տուն է հիմնադրել» '''մ.թ.ա. 2-րդ հազարամյակի 20-րդ դարում՝ մ.թ.ա. 1980 թվականին'''<ref>ՀԺԱ կայք, (Արատտայի մայրաքաղաք - մինչ մ.թ.ա. 11.08.2492՝ Մեծամոր, մինչ մ.թ.ա. 1980՝ Հայկաշեն, մինչ մ.թ.ա. 1561՝ Արմավիր)</ref>։ <br />

* Մ.թ.ա. 16-8-րդ դարեր: [[Արմավիր]]ը կամ Արամայիլը՝ Նաիրի '''ռազմա-քաղաքական դաշինքի''' կազմի մեջ մտնող Ցամաքային Էթիունի<ref>ՀԱՅՈՑ ՊԱՏՄՈՒԹԻՒՆ,2. Հայ ժողովրդի ծագումը 2012/06/02</ref> թագավորության Ազա(նի) կամ Աչա քաղաքական կենտրոնն էր<ref>տես՝ [[Արգիշտի Ա]] [[Արգիշտիխինիլի]]ի հիմնադրման արձանագրությունը։</ref>։ <br /><br />

'''Արմավիր - Արգիշտիխինիլին Վանի Արարատյան թագավորության Ազա()նի քաղաքական-տնտեսական բերդաքաղաք<ref>ԱՐԳԻՇՏԻԽԻՆԻԼԻ ՔԱՂԱՔԻ ԱՐԵՎՄՏ8ԱՆ ՄԻՋՆԱԲԵՐԴԻ. ԱՄՐԱՇԻՆԱԿԱՆ ԿԱՌՈՒՅՑՆԵՐԸ. Կ. Կ. ՂԱՅՖԱԴԱՐՅԱն</ref>'''(մ.թ.ա. 8-5-րդ դարեր)<ref>մ՝ Բերդաքաղաքը հիմնադրել է Արգիշտի Առաջին թագավորի կողմից մ.թ.ա. մոտ 776 թվականին և անվանակոչվել է վերջինիս անունով։ </ref>:

* Մ.թ.ա. 185 թթ. մինչև Տրդատ Գ կողմից Արմավիրը Կամսարական նախարարական տանի նվիրաբերելի (թագավորական Ոստանից օտարելը), [[Արմավիր]]ը վերածվեց ''հայոց թագաժառանգների արքայանիստ քաղաքի'':<br />

* Մ.թ.ա. 6-րդ հազարամյակից մինչ հայոց «Մեծ դարձը»՝ քրիստոնեության ընդունումը՝ Արմավիր մայրաքաղաքը հանդիսացել է հայոց հոգևոր-կրոնական կենտրոն<ref>Արմեն Պետրոսյան, Նվարդ Տիրացյան։ «Հայոց առաջին մայրաքաղաք Արմավիրը պաշտամունքային կենտրոն», Պատմաբանասիրական հանդես 2012, 1, 169-184։http://hpj.asj-oa.am/5742/1/2012-1(169).pdf:</ref><br />

* 1613 թվականից Արմավիր համայնք<ref>Ս. Խանզադյանը ՙՀերոսապատում՚, Երևան, 1984, էջ` 337:</ref><ref>Ս.Ասմարյան, «Արամայիս նահապետից մինչև Արմավիր համայնք, Ե 2013»</ref> (Արմավիրի մարզ)<ref>Արմավիր, Հայկավան, Ջրաշեն, Նոր Արմավիր, Նոր Արտագերս, Բամբակաշատ ր Նալբանդյան համայքներըհամայնքները:</ref><br />

[[Անուշավան Սոսանվեր]]<ref>Մովսես Խորենացի]], [[Պատմություն Հայոց]] ։Էջ 75- 106:</ref><br /><br />

[[Սարդուրի Գ]] մ.թ.ա. 7-րդ դար<ref>Г. А. Меликишвили Урартские клинообразные надписи. Արմավիրի սեպագիր արձանագրությունները բաժինը</ref>։<br /><br />

[[Արտաշես Ա]] (մ.թ.ա. 189- 185)<ref>ՀԺՊ, ՀԽՍՀ ԳԱՊԻ հրատարակություն, հ-1։1971։ </ref> <ref>[[Սերո Խանզադյան]]։Հայրենապատում երկ՝ «Արմավիրի Արմավիրի մեծ գերդաստանը»</ref>։<ref>[[Թ. Հակոբյան]], «Հայաստանի և հարակից շրջանների տեղանունների բառարան», «[[Արմավիր]]» հոդվածը, էջ՝ 77-78</ref>։<ref>Ս. Հանրագիտարան,«Արմավիր» հոդվածը, հ-2, էջ՝ 91։</ref><ref>http://surenasmaryan.blogspot.com/2015/05/blog-post_46.html</ref>

*[[Վան]]ի թագավորության բերդաքաղաք։ Հիմնադրվել է մ.թ.ա. 8-րդ դարում, Էթիունի թագավորության կազմի մեջ մտնեղ Ազա երկրում։ [[Արգիշտի Ա]] իր արձանագրությունում երկրին տվել է Ազ(չ) ա անվանումը, ըստ Մ. Կատվայլան՝ Էթիունի թագավորության քաղաքական կենտրոն էր (աղբ.՝[[Արգիշտի Ա Արմավիրի արձանագրություն]])։<br />

•Մ.թ.ա 8-րդ դարի 50-30-ական թթ, [[Սարդուրի Բ]] վերանորոգել է [[Հայկազունիներ]]ի [[Արմավիր մայրաքաղաք]]ը։ Քաղաքը վերածվել է [[Վան]]ի թագավորության հյուիսային մայրաքաղի<ref>[http://Г.%20Меликишвили.%20Надписи%20Аргишти%20I,%20Надписи%20Сардури%20II,%20сына%20Аргишти Г. Меликишвили. Надписи Аргишти I, Надписи Сардури II, сына Аргишти])</ref>։

* [[Արմավիր]]ի թատրոնի թատերական ներկայացումների արենա է օգտագործել [[Արմավիր]]ի բլրի հարավային լանջը՝ Բլրի մեծ քարանձավ - [[Ծաղկավանք]]ի շրջանը և «[[Արտավազդ Բ]] քարի» մոտակա տարածքները, հասնելով մինչև [[Երասխ]] գետը<ref>Արմավիր: Հայոց առաջին թատրոնը, http://surenasmaryan.blogspot.com/2015/06/blog-post_8.html</ref>։ Թատրոնի գլխամասում, ուղիղ Բլրի գագաթին, տեղակայված էր [[Անահիտ]]ի տաճարը և Հայոց դիցամոր արձանը; Տաճարի ճակատային մասում էին տեղակայված հնագետների գտած հունարեն արձանագրությունները։ Մայրաքաղաքի մեծաքանակ բնակչության առկայությունը հնարավորություն է ընձեռել անտիկ թատերագիրներին, պոետներին, դերասաններին, իսկ մ.թ.ա. 69 -ական թթ. մեր արվեստասեր, բանաստեղծ, դրամատուրգ Արտավազդ արքայազնին (ապագա [[Արտավազդ Բ]] հայոց արքա), [[Արմավիր]]ում կազմակերպել թատրոն և թատերական ներկայացումներ, նաև [http://Նավասարդյան%20խաղեր Նավասարդյան խաղեր] ը, համահայկական ձիարշավներ<ref>http://hayasanews.com/wp-content/uploads/-1952.pd</ref>:<br />

<ref>Հայկական Հանրագիտանի «Արմավիր» բաժինը</ref>:<ref>Ս. Վադանյան, Հայաստանի մայրաքաղաքները։ [[Հայաստանի պատմական մայրաքաղաքներ]]:1985 թ.</ref><br />

[[Արմավիր]]ում եղել են երկու տիպի [[գրադարան]]ներ` թագավորական, որոնցում պահպանվել են արքունական դիվանի փաստաթղթերը, և տաճարային - մեհենական` կրոնական, պատմական և այլ կարգի գրականություն<ref> name="Ռ. Իշխանյան Հանրագ. հ.7, էջ 443/4"/</ref>։ Չի բացառվում, որ [[հունարեն]], պահլավերեն, [[արամեերեն]] գրքերի հետ նրանցում եղել են մեհենական գրով հայերեն շարադրված նյութեր՚։ [[Մովսես Խորենացի]]ն գրում է, որ [[Վաղարշակ]] թագավորը կարգելով հայոց նախարարությունները` ՙայս բոլորից հետո [[Արմավիր]]ում մեհյան /[[Միհր]] աստծո տաճար /հեղ// շինելով` արձաններ է կանգնեցնում արեգակին, լուսնին և իր նախնիներին՚ ։ [[Երվանդունիներ]]ը Արմավիրում կանգնեցնում են հունական տարածքներից ավար բերած հունական արձաններ. այստեղ էին գտնվում [[Արեգ]]ի ([[Ապոլլոն]]ի) և Լուսնի ([[Արտեմիս]]ի - ([[Անահիտ]]ի) տաճարը։ Բացառված չէ, որ այդ արձանների միջև կանգնած էին Հայկազունիների` [[Երվանդունիներ]]ի նախնինների արձանները։

[[Անահիտ]]ի Մեհյաները կառուցված էին [[Արմավիր]]ում, Արմավիրում էր գտնվում [[Տիր]] աստծու [[Մեհյան]]ը։ [[Ագաթանգեղոս]]ը, պատմելով քրիստոնեություն ընդունելուց հետո հեթանոսական [[Մեհյան]]երի ավերման մասին, բազմիցս նշում է, որ նրանք ընդարձակ տիրույթներ և գանձեր ունեին։ Մովսես Խորենացու վկայությամբ, [[Վաղարշակ]] թագավորը [[Արմավիր]]ում մեհյան շինելով՝ արձաններ է կանգնեցնում արեգակին, լուսնին և իր նախնիներին» ([[Պատմություն Հայոց (Խորենացի)]], 1968, էջ 140)։ Մեհյաներում պահվում էին նաև մեհենական նշանագրեր ու գրականություն, գեղարվեստական ձևավորմամբ մեծարժեք ծիսական սպասք, իրեր, առարկաներ։ [[Հայաստան]]ում քրիստոնեության դավանանքի ընդունման ժամանակներում հեթանոսական Մեհյաները հիմնահատակ ավերվել են և նրանց ճարտարապետության մասին գրեթե ոչինչ հայտնի չէ<ref>Բաբկեն Առաքելյան, Հանրագ. հատ. 7, էջ`444<name="ReferenceA"/ref>։

1880 թվականից սկսած [[Արմավիր]]ում օտարազգի և հայ հնագետները իրականացրել են մասնակի պեղումներ, 1962 թվականից մինչև օրս, Արմավիրի հնագիտական պեղումներ են իրականացնում հայ և օտարազգի հնագետները։<br /><br />

# ''Արմավիրի Էլամերեն արձանագրություն''։ Գտվել է [[Արմավիր]]ի միջնաբերդից, ամենայն հավանականությամբ Արմավիրի [http://գրադարանից գրադարանից Բաբկեն Առաքելյան, Հանրագ. հատ. 7, էջ`444], որտեղ 1880 թվականին հնագետ-հայագետ [[Մեսրոպ Սմբատյանց]]ը գտել էր սեպագիրը։ Տարվել է [[Վրաստան]]՝ այժմ գտնվում է [[Թիֆլիս]]ում<ref>«Ուրարտական սեպագիր արձանագրությունների կորպուսը. ՀՍՍՌ ԳԱ Տեղեկագիր հասարակական գիտությունների, № 4 . pp. 93-98».http://basss.asj-oa.am/592/.</ref><br />

Հետագա տարիներին հայտնաբերված սեպագրեր<ref>[http://Г.%20А.%20Меликишвили%20«Урартские%20клинообразные%20надписи Г. А. Меликишвили «Урартские клинообразные надписи»]</ref>:Արգիշտի Ա <ref>Надпись в одну строку:http://annals.xlegio.ru/urartu/ukn/140.htm</ref><ref>Надпись найдена в сел. Сардарабад, недалеко от Армавира; высечена на строительном камне; происходит, повидимому, из Аргиштихинили, урартской крепости, расположенной на Армавирском холме. А. Н. Sayce в издававшейся в Тбилиси армянской газете «Мшак», 1892, №93, 22 августа (П); Sayce, 77 (JRAS, 1893) (Т, П); М. В. Никольский, «Труды Восточной Комиссии», т. I, вып. 3, стр. 434-437 (А, Т, П. http://annals.xlegio.ru/urartu/ukn/137.htm</ref><ref>Надписи Аргишти I, сына Менуа. 136.Надпись найдена на левом берегу Аракса, против развалин Каракала, «находящихся на противоположном (правом) берегу Аракса, верстах в 20 от Армавира» (MAK, V, стр. 57).http://annals.xlegio.ru/urartu/ukn/136.htm</ref> Սարդուր Բ<ref>Надписи Сардури II, сына Аргишти. № 171.Надпись на строительном камне, извлеченном из Армавирского холма; она является составной частью большого текста, который был высечен на нескольких рядом лежащих камнях. Этот текст, очевидно, повторялся на зданжи в нескольких местах, так как имеется другая Армавирская надпись (№ 172), аналогичная данной по содержанию. Месроп Смбатянц, «Арарат» (на арм. яз.), 1881, стр. 604 (А); К. П. Патканов, «Muséon», I, 1882, стр. 541-547 (А)http://annals.xlegio.ru/urartu/ukn/171.htm</ref>,<ref>Надписи Сардури II, сына Аргишти. № 172.Надпись на двух камнях; один из них (А) обнаружен на Армавирском холме, другой же (В) в сел. Талиш (бывш. Аруг), близ Армавира (этот последний камень был перенесен, очевидно, с того же Армавирского холма). Камни найдены в разное время; поэтому не сразу удалось установить, что надпись на камне В является продолжением надписи на камне А.Надпись на камне А издавалась неоднократно:Месроп Смбатянц, «Арарат» (на арм. яз.), 1881, стр. 605 (А); К. П. Патканов, «Muséon», I, 1882, стр. 541-547 (А)http://annals.xlegio.ru/urartu/ukn/172.htm</ref><br />

Գտնվում է արևելյան Բլրի լանջին՝ [[Արմավիրի մարզ]][[Արմավիր]]-[[Նոր Արտագերս]] գյուղերի մայրուղու մոտակայքում, [[Արմավիր]] հնավայր-բլուրի հյուսիսային լանջին։ Հայտնաբերվել է 19-րդ դարում՝ Արմավիրի բլրի ժայռի վրա, Ծաղկավանքի կոչվող տեղանքի մոտակայքում։ Հայտնաբերվել է <ref> Уваров А. С., Исследов. местности, на к-рой предполагались развалины Армавира. 5-й археологич. съезд в Тифлисе. Протоколы подготовит. к-та, М., 1882.</ref>: Նկարագրել են թե հայ և թե օտար հնագետները և պատմաբաները, ունենալով հակադիր կարծիքներ: Վերջերս ժաեյպատկերը ուսումնասիրել և իրեն եզրակացությունն է տվել հայ-իտալական համատեղ հնագիտական արշավախմբը<ref>Карапетян, Инесса and Хачатрян, Жорес and Канецян, Амина (2004) Доурартский Армавир (III — начало I тыс. до н. э.). Պատմա-բանասիրական հանդես, № 2 . pp. 254-275.</ref>։ Տոտեմական քարի առթիվ տվել է հետևյալ եզրակացությունը.{{քաղվածք|«Արմավիրի բլրի տարածքը բնակեցվել է մ.թ.ա. 4-րդ հազարամյակի վերջերից։ Բլուրը համարվել է սրբազան վայր, այնտեղ գործող պաշտամունքային համալիրը հանդիսացել է Արարատյան դաշտի այս հատվածի կրոնական կենտրոնը, քարի վրա պատկերված նշագծումներով»։|}}

[[Արևելյան Հայաստան]]ը տիրող թուրք-սելջուկների տիրապետության օրոք` 13 -18-րդ դարերում, նախ, գանձեր որոնողները ավերակների վերածեցին հին մայրաքաղաքի շինությունները: Ապա շրջանի պարսիկ հրամանատար Հասան խանը որոշել էր դաշտում կառուցել նոր բերդ` [[Սարդարապատ]]ը: Բերդի համար ''պատրաստի քարհանք ծառայեց Արմավիրի ավերակները'': Սարդարի հրամանով, սկսած ''1719 թվականից'', քանդել էին ներկայիս [[Արմավիր]]ի և [[Նոր Արմավիր]]ի բլուրների վրա դեռևս կանգուն քաղաքի պարիսպները, միջնաբերդի, նաև տաճարների մնացորդները: Բերդաշինությունը մեծ թափ ստացավ 1789 - 1819 թվականներին: Պարսիկ զինվորները տեղացի հայ գյուղացիների սայլերով [[Սարդարապատ]] են տեղափոխել ավերակների մանր ու մեծ քարերը: Սնահավատ և խորամանկ Հասան խանը, որպեսզի պատասխանատվությունը հավասարապես բաժաներ տեղի հայ բնակչության հետ և չարժանանար հայոց աստվածների անեծքին, տեղացի հայերին մասնակից էր դարձել ավերակների քանդմանը` թույլատրելով սեփական տներ շինել քաղաքի ավերակների քարերից:Սարդարապատ մահալում «բերդը հիմնադրվել է 1719 -ին` [[Երևան]]ի սարդարի /հրամանատարի/ եղբայր Հասան խանը: Բերդի շինարարության մեջ հիմնականում օգտագործվել է Արմավիրի բլրի հինավուրց միջնաբերդի քարերը»<ref>ՀՀանրագիտարան հ-10, էջ`227</ref>: Մայրաքաղաքի քարերով են վերաշինվել և կառուցվել շրջանի [[Արմավիր]], Հայկավան, [[Այգեշատ]], [[Տանձուտ]], [[Նոր Արտագերս]], [[Սարդարապատ]] ու [[Նորապատ]], [[Բամբակաշատ]], [[Նալբանդյան]], [[Ջրաշեն]], [[Նոր Արմավիր]] և [[Նոր Կեսարիա]] գյուղերի բնակիչների առանձնատները, գերեզմանաքարերը, նար Արմավիրի (նախկին՝ Ղուրղուղուլիի տարածաշրջանի) 7-13 րդ դդ և 16-18-րդ դարերի ժամերը և եկեղեցիները<ref>Ղ.Ալիշան. Այրարատ, http://digitale-sammlungen.ulb.uni-bonn.de/content/pageview/250447</ref><ref>Տիրացյան, Գ. Ա. (1980) Արմավիրի պեղումները (Առաջին պեղումների 100-ամյակի առթիվ). ՊԲՀ, № 2;http://hpj.asj-oa.am/3292/1/1980-2(23).pdf </ref><ref>Надписи Руса III, сына Эримена. 288.Надпись на камне, найденном у подножия Армавирского холма.Месроп Смбатянц, «Арарат» (на арм. яз.), 1869 г., стр. 138 (А); М. В. Никольский, «Археологические известия и заметки», 1893, № 12 (А, Т, П); Sayce, 85 (JRAS, 1893) (Т, П); М. В. Никольский, «Труды Восточной Комиссии», т. I, вып. 1, 1896. Руса, сын Эримена, это зернохранилище устроил. 1432 капи (есть) там (в нем)</ref><ref>Надписи неизвестной принадлежности. 315.Фрагмент надписи на камне; найден около Армавира. М. В. Никольский считал, что эта надпись, возможно, принадлежит Аргишти I, хотя, по его мнению, с равным правом она могла бы принадлежать и Сардури II </ref><ref>Надписи неизвестной принадлежности. 316.Фрагмент надписи из района Армавирского холма; опубликован: «Арарат» (на арм. яз.) (1885, стр. 416) (А). В надписи читается:...имя (?) я установил1)... я установил ... город...2)</ref><ref>Надписи 317 և неизвестной принадлежности. 367 Ime-nu-u (Менуа?)</ref>:<br />