8053
edits
Առանց խմբագրման ամփոփման
No edit summary |
No edit summary |
||
|
[[Պատկեր:Top of Atmosphere.jpg|մինի|աջից|Երկրի մթնոլորտը [[Միջազգային տիեզերական կայան|Միջազգային տիեզրակայան]]ից։]]
'''Երկրի մթնոլորտ'''` Երկրի օդային թաղանթն է։ Այն սկսվում է երկրագնդի մակերևույթից և հասնում 2000-3000 կմ բարձրության։ [[Մթնոլորտ]]ը մնում է երկրագնդի շուրջը և [[Տիեզերք]]ում չի ցրվում երկրագնդի ձգողության շնորհիվ։
[[Օդ]]ը [[Երկրի]] [[մթնոլորտ]]ը կազմող գազային խառնուրդն է։ Օդի` գազային խառնուրդ լինելու հանգամանքն առաջինը պարզել է ֆրանսիացի քիմիկոս [[Անտուան Լավուազիե]]ն [[1774]] թ-ին. փակ անոթում զետեղված մետաղի փոշին շիկացնելիս՝ նկատել է, որ [[մետաղ]]ի հետ միանում է օդի միայն մի մասը՝ մի բաղադրիչը։ [[1777]] թ-ին նա պարզել է նաև, որ օդի այդ բաղադրիչը պիտանի է [[շնչառություն|շնչառության]] համար, ուստի այն անվանել է «շնչառությանը պիտանի օդ»՝ թթվածին, մյուսը՝ ոչ պիտանին՝ [[ազոտ]], որը հունարենից թարգմանաբար նշանակում է «անկենդան»:▼
Մթնոլորտային օդը մի շարք [[գազ]]երի խառնուրդ է։ Նրա բաղադրության մեջ գերակշռում են [[ազոտ]]ը(N<sub>2</sub>) և [[թթվածին]]ը (O<sub>2</sub>)։ [[Օդ]]ում պարունակվում են նաև չնչին քանակությամբ [[արգոն]], [[ածխաթթու գազ]], [[ջրածին]], [[օզոն]] և այլ [[գազ]]եր։ Առկա են նաև ջրային գոլորշիներ, սառույցի բյուրեղներ, ծխի և փոշու մասնիկներ, [[մանրէ]]ներ և այլն։
Տարբեր բարձրությունների վրա օդի խտությունը, ջերմաստիճանը, ճնշումը, խոնավությունը և այլ մեծություններ ունեն տարբեր արժեքներ։ Դրանցով պայմանավորված՝ մթնոլորտում առանձնացվում է մի քանի շերտեր։
== Պատմություն ==
▲
19-րդ դարում օդում հայտնաբերեցին նաև [[ածխածնի երկօքսիդ]], [[իներտ գազեր]], [[մեթան]]ի, [[ծծմբային գազ]]ի, [[ածխածնի մոնօքսիդ]]ի, [[օզոն]]ի, [[ջրածին|ջրածնի]], [[ամոնիակ]]ի և ազոտի այլ միացությունների հետքեր։
[[թթվածին
[[թթվածին|Թթվածնի]] պարունակությունն օդում առաջինը որոշել են ֆրանսիացի քիմիկոսներ [[Ժան Բատիստ Անդրե Դյումա]]ն և [[Ժան Բատիստ Բոսենկո]]ն [[1841]] թ-ին։ Ավելի ուշ օդը հեղուկացվեց և բաժանվեց իր երկու հիմնական բաղադրիչների՝ ազոտի և թթվածնի։ 1896–97 թթ-ին անգլիացի քիմիկոս [[Վիլյամ Ռամզայ]]ը հեղուկ օդի կոտորակային թորմամբ ստացավ նաև 4 նոր իներտ գազեր։▼
=== Վերնագրի տեքստ ===
▲
== Կառուցվածք ==
Օդի աղտօտվածությունը ժամանակակից բնապահպանական հիմնախնդրիներից է։▼
[[File:Atmospheric Water Vapor Mean.2005.030.jpg|thumb|right|]]
=== Ներքնոլորտ ===
Երկրի մակերևույթին ամենամոտ շերտը ներքնոլորտն է։ Բևեռային շրջաններում ներքնոլորտը տարածվում է մինչև 8-10 կմ, իսկ հասարակածային շրջաններում՝ մինչև 18 կմ բարձրությունը։
Ներքնոլորտը մարդու համար կենսականորեն ամենակարևոր շերտն է։ Օտում եղած ջրային գոլորշին, սառույցի բյուրեղները, փոշու և ծխի մասնիկների մեծ մասամբ կուտակված են ներքնոլորտում։ Այս շերտում են առաջանում [[ամպեր]]ը, [[անձրև]]ը, [[ձյուն]]ը, [[կարկուտ]]ը, [[քամի]]ն։ Այստեղ են դիտվում [[ծիածան]]ը և [[կայծակ]]ը։
=== Վերնոլորտ ===
Հասնում է 50-55 կմ բարձրության։ Նրանում ջրային գոլորշու պարունակությունը աննշան է, և գրեթե չկան ամպեր։ Ներքնոլորտի և վերնոլորտի միջև օդային զանգվածների փոխանակության շնորհիվ վերնոլորտը նույնպես մասնակցում է եղանակի ձևավորմանը։
=== Օզոնային շերտ ===
[[Պատկեր:Earth's atmosphere.svg|մինի]]
Գտնվում է վերնոլորտից 25-30 կմ բարձրության վրա։ Մեր մոլորակի համար օզոնային շերտն ունի բացառիկ նշանակություն։ [[Օզոն]]ը կլանում է [[Արեգակ]]ից եկող անդրամանուշակագույն(ուլտրամանուշակագույն) ճառագայթների մեծ մասը, որոնք վտանգավոր են կյանքի համար։
=== Արտաքին ոլորտ ===
Վերնոլորտից վեր տարածվում է մթնոլորտի մի այլ շերտ, որն անվանում են արտաքին ոլորտ։ Այստեղ [[օդ]]ը շատ նոսր է և չի պարունակում ջրային գոլորշիներ։ Արտաքին ոլորտում՝ մեծ բարձրությունների վրա, օդի բաղադրությունը փոխվում է։
Երկրի մակերևույթից 1000-1300 կմ բարձր շերտերում մթնոլորտը սկսում է մասամբ ցրվել։
Առանց մթնոլորտի կյանքը Երքրի վրա անհնար կլիներ։։ Բոլոր կենդանի օրգանիզմներին օդն անհրաժեշտ է շնչելու համար։ Մեկ մարդուն օրական անհրաժեշտ է մոտավորապես 11 հազար լիտր օդ։
Մթնոլորտի շնորհիվ Երկրի վրա պահպանվում են ջերմային պայմանները, որոնց հարմարվել են մարդը և մյուս կենդանի օրգանիզմները։ Մթնոլորտը ցրում է Արեգակի կիզիչ ճառագայթները, և դրանք ցերեկվա ընթացքում այնքան էլ ուժեղ չեն տաքացնում Երկրի մակերևույթը։ Իսկ գիշերվա ընթացքում մթնոլորտը վերմակի նման պահում է տաքությունը՝ թույլ չտալով, որ Երկրի մակերևույթն արագ սառչի։
Մթնոլորտը Երկրի մակերևույթը պաշտպանում է երկնաքարերից։ Դրանք, մեծ արագությամբ մտնելով մթնոլորտ, նրա վերին շերտերում օդի հետ շփումից շիկանում և այրվում են՝ հազվադեպ հասնելով Երկրի մակերևույթ։
Մթնոլորտը Երկրի վրա ջրի շրջանառության անհրաժեշտ պայմաններից է։ Մթնոլորտի մեջ անցած ջրային գոլորշիները նրանում խտանում են և տեղումների ձևով նորից թափվում [[Երկիր]]։
== Կազմ ==
{| class="wikitable" align=center style="float: right;margin: 0 0 0.5em 1em;"
|+ Չոր օդի կազմը
!Գազ!!Պարունակությունը, <br /> ըստ ծավալի, %!!Բաղադրություն <br />ըստ զանգվածի, %
|-
|[[Ազոտ]]||78,084||75,50
|-
|[[Թթվածին]]||20,946||23,10
|-
|[[Արգոն]]||0,932||1,286
|-
|[[Ածխաթթու գազ]]<ref name="Carbon Trends">{{cite web|url=ftp://aftp.cmdl.noaa.gov/products/trends/co2/co2_annmean_gl.txt|title=Globally averaged marine surface annual mean data|author=Tans, Pieter|publisher=[[National Oceanic and Atmospheric Administration|NOAA]]/[[:en:Earth System Research Laboratory|ESRL]]|accessdate=2014-02-19}} {{ref-en}} (на 2013)</ref>||3,95{{e|−2}}||—
|-
|[[Նեոն]]||1,82{{e|−3}}||1,3{{e|−3}}
|-
|[[Հելիում]]||4,6{{e|−4}}||7,2{{e|−5}}
|-
|[[Մեթան]]<ref name="Methane">[[Intergovernmental Panel on Climate Change|IPCC]] [http://www.grida.no/climate/ipcc_tar/wg1/221.htm#tab61 TAR table 6.1] {{ref-en}} (на 1998).</ref>||1,7{{e|−4}}||—
|-
|[[Կրիպտոն]]||1,14{{e|−4}}||2,9{{e|−4}}
|-
|[[Ջրածին]]||5{{e|−5}}||7,6{{e|−5}}
|-
|[[Քսենոն]]||8,7{{e|−6}}||—
|-
|[[Ծիծաղեցնող գազ]]||5{{e|−5}}||7,7{{e|−5}}
|}
Ենթադրում են, որ Երկրի նախնական մթնոլորտը կազմված է եղել ամոնիակ-ջրածնային խառնուրդից. նրանում թթվածինն սկզբում հայտնվել է ջրի դիսոցման ճանապարհով, այնուհետև՝ բույսերի, կենդանիների և միկրոօրգանիզմների գործունեությամբ՝ լուսասինթեզով։
Կյանքի համար առավել կարևոր նշանակություն ունի թթվածինը, որի ընդհանուր զանգվածը Երկրի վրա 5,13.1015 տ է, իսկ Երկրի մթնոլորտը պարունակում է մոտ 1,18.1015 տ, որի պաշարները լրացվում են բույսերի կողմից։ Որքան շատ բույսեր են լինում շրջապատում, այնքան ավելի մաքուր և թթվածնով հարուստ է տվյալ տեղանքի օդը։▼
▲Կյանքի համար առավել կարևոր նշանակություն ունի թթվածինը, որի ընդհանուր զանգվածը Երկրի վրա 5,13.
Մթնոլորտում իներտ գազերը հայտնվել են Երկրի հրաբխային գործունեության հետևանքով, իսկ CO2-ը՝ օրգանական վառելիքի այրման և լուսասինթեզի միջոցով։ Վերջին հարյուրամյակում CO2-ի և մյուս ջերմոցային գազերի բաղադրությունն օդում աննախադեպ աճել է և դարձել մեծամասշտաբ կլիմայական փոփոխությունների պատճառ։ Իսկ էներգետիկայի և ծանր արդյունաբերության հսկայածավալ աճի հետևանքով փոխվում է ոչ միայն օդի բաղադրությունը, այլև մթնոլորտում կուտակվում են նաև պինդ գոյացություններ՝ փոշի, մուր և այլն, որոնք դառնում են ծխամշուշների (սմոգ) և նման այլ երևույթների առաջացման պատճառ։ Օդի վրա վնասակար ազդեցություն են թողնում նաև տրանսպորտային միջոցների արտանետումները։ Օդում կարող են հայտնվել նաև տարբեր միկրոօրգանիզմներ ևս, այդ թվում՝ ախտածին, և վարակի պատճառ դառնալ։▼
▲Մթնոլորտում իներտ գազերը հայտնվել են Երկրի հրաբխային գործունեության հետևանքով, իսկ
Օդի վրա վնասակար ազդեցություն են թողնում նաև տրանսպորտային միջոցների արտանետումները։ Օդում կարող են հայտնվել նաև տարբեր միկրոօրգանիզմներ ևս, այդ թվում՝ ախտածին, և վարակի պատճառ դառնալ։
Մթնոլորտային օդում մշտապես կան ջրային գոլորշիներ, որոնց միջին պարունակությունը կոչվում է օդի խոնավություն։ Բարձր խոնավության դեպքում դժվար տանելի են ինչպես շոգը, այնպես էլ ցուրտը։ Մարդու բնականոն ջերմընկալման համար կարևոր է նաև օդի շարժումը։ Շարժման առավել բարենպաստ արագությունը ձմռանը 0,15 մ/վ է, ամռանը՝ 0,
Փակ տարածությունների օդը կարող է որոշ վարակիչ հիվանդությունների, հատկապես՝ օդակաթիլային վարակների (գրիպ, դիֆթերիա, կարմրուկ, քութեշ, կապույտ հազ և այլն) տարածման պատճառ դառնալ։ Ուստի դրանք անհրաժեշտ է մշտապես օդափոխել։ 100 կմ բարձրություններում օդի բաղադրությունը գրեթե չի փոխվում։
== Ծանոթագրություններ ==
{{ծանցանկ}}
== Գրականություն ==
# ''В. В. Парин, Ф. П. Космолинский, Б. А. Душков'' «Космическая биология и медицина» (издание 2-е, переработанное и дополненное), М.: «Просвещение», 1975, 223 стр.
# ''Н. В. Гусакова'' «Химия окружающей среды», Ростов-на-Дону: Феникс, 2004, 192 с ISBN 5-222-05386-5
# ''Соколов В. А.'' Геохимия природных газов, М., 1971;
# ''МакИвен М., Филлипс Л.'' Химия атмосферы, М., 1978;
# ''Уорк K., Уорнер С.'' Загрязнение воздуха. Источники и контроль, пер. с англ., М.. 1980;
# Мониторинг фонового загрязнения природных сред. в. 1, Л., 1982.
{{Երկրի մթնոլորտ}}
| |||