«Կոքսաքիմիական արդյունաբերություն»–ի խմբագրումների տարբերություն

Content deleted Content added
չ կրճատումների բացում՝, փոխարինվեց: մլն → միլիոն oգտվելով ԱՎԲ
No edit summary
Տող 1.
[[Պատկեր:Kokerei Kaiserstuhl 1996.jpg|right|thumb|Կոքսաքիմիական գործարանի տեսքը, Կսյզերշտուլ, Դորտմունդ, 1996 թվական]]
'''Կոքսաքիմիական արդյունաբերություն''', ծանր [[արդյունաբերություն|արդյունաբերության]] ճյուղ, [[կոքսացում|կոքսացման]] մեթոդով [[քարածուխ]] է մշակում։ Արտադրում է [[կոքս]], [[կոքսագազ]] և քիմիական նյութեր։ Կոքսի օգտագործմամբ [[թուջ]]ի առաջին հալվածքը (առանց փայտածխի ավելացման) ստացվել է [[1735]]թ.-ին, [[Մեծ Բրիտանիա]]յում։ Կոքսաքիմիական արդյունաբերությունը, որպես ինքնուրույն ճյուղ, ձևավորվել է XIX դ. վերջին։ [[Ռուսաստան]]ում կոքսի արդյունաբերական թողարկումը սկսվել է XIX դ. 80-ական թթ., [[Դոնբաս]]ում։ Կոքսաքիմիական արդյունաբերությունը թույլ էր զարգացած, կոքսի պահանջարկի 20% ֊ը ներմուծվում էր։ [[ԽՍՀՄ]]-ում գործում էին կոքսաքիմիական խոշոր ձեռնարկություններ ([[Մագնիտագորսկ]]ի, [[Կուզնեցկ]]ի, [[Նիժնի Տագիլ]]ի, [[Չելյաբինսկ]]ի, [[Կարագանդայ]]ի և այլն), ընդլայնվել է հումքի բազան։ (Յուրացվել են կոքսացման համար ածուխ արդյունահանող նոր հանքավայրեր. Կուզնեցկի, Կարագանդայի, Պեչորայի ածխավազանները, [[Տղվարչել]]ի և [[Տղիբուլ]]ի ածխահանքերը։ Կոքսի արտադրությամբ և զարգացման մակարդակով ԽՍՀՄ Կոքսաքիմիական արդյունաբերությամբ առաջինն էր աշխարհում ([[1974]]թ.-ին՝ 82, 6 միլիոն տոննա)։ Կոքսը ստացվում է հորիզոնական և ուղղահայաց վառարաններում, հիմնական արտադրական պրոցեսները լրիվ մեքենայացված են։ Մետալուրգիական և քիմիական ձեռնարկությունների հետ կոքսաքիմիական գործարանների զուգակցումն ապահովում է կոքսացման բոլոր նյութերի համալիր օգտագործումը։ Կոքսաքիմիական արդյունաբերությունը զարգացած է նաև [[Լեհաստան]]ում, [[Չեխիա]]յում, [[ԱՄՆ]]-ում, [[Գերմանիա]]յում, [[Ճապոնիա]]յում, Մեծ Բրիտանիայում և [[Ֆրանսիա]]յում։
'''Կոքսաքիմիական արդյունաբերություն''', ծանր [[արդյունաբերություն|արդյունաբերության]] ճյուղ, [[կոքսացում|կոքսացման]] մեթոդով [[քարածուխ]] է մշակում։ Արտադրում է [[կոքս]], [[կոքսագազ]] և քիմիական նյութեր։
 
== Պատմություն ==
Կոքսի օգտագործմամբ [[թուջ]]ի առաջին հալվածքը (առանց փայտածխի ավելացման) ստացվել է [[1735]] թվականին, [[Մեծ Բրիտանիա]]յում։ Կոքսաքիմիական արդյունաբերությունը, որպես ինքնուրույն ճյուղ, ձևավորվել է [[19-րդ դար]]ի վերջին։ [[Ռուսաստան]]ում կոքսի արդյունաբերական թողարկումը սկսվել է 19-րդ դարի 80-ական թվականներին, [[Դոնբաս]]ում։ Կոքսաքիմիական արդյունաբերությունը թույլ էր զարգացած, կոքսի պահանջարկի 20%-ը ներմուծվում էր։
 
=== Կոքսաքիմիական խոշոր ձեռնարկություններ ===
[[ԽՍՀՄ]]-ում գործում էին կոքսաքիմիական խոշոր ձեռնարկություններ ([[Մագնիտագորսկ]]ի, [[Կուզնեցկ]]ի, [[Նիժնի Տագիլ]]ի, [[Չելյաբինսկ]]ի, [[Կարագանդայ]]ի և այլն), ընդլայնվել է հումքի բազան։ (Յուրացվել են կոքսացման համար ածուխ արդյունահանող նոր հանքավայրեր. Կուզնեցկի, Կարագանդայի, Պեչորայի ածխավազանները, [[Տղվարչել]]ի և [[Տղիբուլ]]ի ածխահանքերը։
 
Կոքսի արտադրությամբ և զարգացման մակարդակով ԽՍՀՄ Կոքսաքիմիական արդյունաբերությամբ առաջինն էր աշխարհում ([[1974]] թվականին՝ 82, 6 միլիոն տոննա)։ Կոքսը ստացվում է հորիզոնական և ուղղահայաց վառարաններում, հիմնական արտադրական պրոցեսները լրիվ մեքենայացված են։
 
[[Մետալուրգիա]]կան և քիմիական ձեռնարկությունների հետ կոքսաքիմիական գործարանների զուգակցումն ապահովում է կոքսացման բոլոր նյութերի համալիր օգտագործումը։ Կոքսաքիմիական արդյունաբերությունը զարգացած է նաև [[Լեհաստան]]ում, [[Չեխիա]]յում, [[ԱՄՆ]]-ում, [[Գերմանիա]]յում, [[Ճապոնիա]]յում, Մեծ Բրիտանիայում և [[Ֆրանսիա]]յում։
 
== Ստացում ==
Կոքս ({{lang-da|Koks}}, {{lang-en|coke}}), բարձր ամրությամբ արհեստական պինդ վառելանյութ է ստանում են իներտ միջավայրում (առանց օդի մուտքի) բնական վառելանյութերը կամ դրանց մշակման արգասիքները բարձր ջերմաստիճաններում (950-1050 °C) տաքացնելիս։
 
Կոքսագազը այրվող [[գազ]] է։ Ստացվում է [[Քարածուխ|քարածխ]]ի կոքսացման ընթացքում։ Պարունակում է միջին հաշվով 55-60% [[ջրածին]], 20-30% [[մեթան]], 5-7% [[ածխածնի օքսիդ]]ներ։ Այրման նվազագույն ջերմությունը՝ 17, 2-18,8 Մջ/մ<sup>3</sup> (4100-4500 կկալ/մ<sup>3</sup>)։ Կիրառվում է որպես [[վառելանյութ]]՝ [[արդյունաբերական վառարան]]ներում, կենցաղային գազամատակարարման համար և որպես ելային հումք քիմիական արդյունաբերության մեջ։ Շատ կարևոր է պինդ վառելանյութի փոխարկումը գազայինի, որն անվանվում է [[գազացում]]։ Հատուկ վառարաններում՝ գազագենորատորններում ածուխն այրվում է երկու հաջորդական ռեակցիաներով։ Սկզբից այն ամբողջովին այրվում է՝ առաջացնելով ածխածնի(4) օքսիդ՝
 
:: <math>\mathsf{C + O_2 \rightarrow CO_2 \uparrow}</math> + 402 կՋ
 
Ջրագազը ոչ միայն վառելանյութ է, այլ ելանյութ մեծ թվով օրգանական նյութեր ստանալու համար։
 
Շիկացաց ածխի շերտի միջով բարձրանալով վերև ածխածնի(4) օքիդը փոխարինվում է ածխածնի երկվալենտ օքսիդի՝
 
:: <math>\mathsf{C + O_2 + C\rightarrow 2CO \uparrow}</math> + 175 կՋ
 
Ստացված գազն անվանվում է '''գեներատորային գազ''' և կազնված է ազոտից ու ածխածնի երկվալենտ օքսիդից։ Եթե գազագենորատորի միջոցով անցկացվում են ջրային գոլորշի ապա կստացվի ջրագազ՝
 
:: <math>\mathsf{C + H_2O \rightarrow CO + H_2\uparrow}</math>
 
Ըստ հումքի տեսակի, տարբերում են՝
* քարածխակոքս,
* էլեկտրոդային կպրակոքս
* նավթակոքս։
 
Քարածխակոքսի իրական հարաբերական խտությունը 1800-1950 կգ/մ<sup>3</sup> է, միջին ծակոտկենությունը՝ 49-53 %, այրման ջերմությունը՝ մոտ 7000 կկալ/կգ, վառվող զանգվածինը՝ 8000 կկալ/կգ։ Վառվող զանգվածում ածխածնի պարունակությունը 96% ից բարձր է, ցնդող նյութերի ելքը 0, 8-1, 0% ։
 
== Կիրառում ==
Քարածխակոքսը հիմնականում կիրառում են դոմնային պրոցեսում (դոմնային կոքս)՝ թուջ ձուլելու համար, որտեղ այն միաժամանակ վառելանյութ է և երկաթահանքի վերականգնիչ։ Քիչ քանակությամբ քարածխակոքս օգտագործում են ձուլարաններում, քիմիական արդյունաբերության մեջ, գունավոր մետալուրգիայում և այլուր։ էլեկտրոդային կպրակոքսը և նավթակոքսը, ի տարբերություն քարածխակոքսի, ունեն ածխածնի մեծ պարունակություն և հետևաբար ավելի փոքր մոխրայնություն (մինչև 0, 3%, նավթակոքսում՝ 0,8%)։ էլեկտրոդային կրակոքսն ստանում են քարածխի բարձրահալ կուպրը կոքսացնելով, նավթակոքսը՝ հեղուկ նավթամնացորդները և կուպրը կոքսացնելով։ Նավթակոքսն ստացվում է նաև նավթի թորման նյութերի կրեկինգից կամ ջերմային մշակմամբ։ Կիրառվում են էլեկտրոդների արտադրության մեջ։
 
Մինչև 100&nbsp;°C տաքացնելիս բարդ օրգանական նյութերը, որոնք մտնում են քարածխի բաղադրության մեջ ենթարկվում են քիմիական փոփոխության։ Ածխից անջատվում են գազային և տարբեր հեղուկներ, իսկ վառառանւմ մնում է միայն կոքս, որը կազմում է վերցրաց քարածխի 60-70%։ Քանի որ բոլոր ցնդող նյութերը կոքսից հեռանում են այն այրվում է առանց բոցի ինչնլ էլ մետաղարտադրության գթրծընթացում նրան դարձնում է ավելի արժեքավոր։ Քիմիական արդյունաբերության համար շատ կարևոր հումք են հանդիսանում՝
* ամոնիակաջուրը
* կոքսագազը
* խեժը։
 
== Գրականություն ==
* Очерки истории коксохимической промышленности / А. А. Кауфман, В. В. Запарий. – Екатеринбург : Изд-во УМЦ УПИ, 2007 г.
 
== Արտաքին հղումներ ==
* [http://slovari.yandex.ru/~книги/БСЭ/Коксохимическая%20промышленность/ Коксохимическая промышленность] - статья в Большой советской энциклопедии
 
{{ՀՍՀ}}