չ
կետադրություն և բացատներ, փոխարինվեց: ր,ո → ր, ո (738) oգտվելով ԱՎԲ
Content deleted Content added
չ →Կոնֆորմացիոն իզոմերներ։Բաց շղթայով միացությունների կոնֆորմացիաները: վերջակետների ուղղում, փոխարինվեց: ր: → oգտվելով [[Վիքիպեդիա:Ավտո... |
չ կետադրություն և բացատներ, փոխարինվեց: ր,ո → ր, ո (738) oգտվելով ԱՎԲ |
||
Տող 2.
{{main|Օրգանական քիմիա}}
Ի տարբերություն անօրգանական նյութերի օրգանական նյութերն ունեն մի շարք բնորոշ առանձնահատկություններ։ Ամենից առաջ ածխածնի ատոմները ընդունակ են միանալու իրար հետ՝ առաջացնելով շղթաներ կամ օղակներ, որն այնքան էլ բնորոշ չէ անօրգանական
Օրգանական մոլեկուլներում ատոմների միջև կապը կովալենտային է։ Ուստի օրգանական նյութերը սովորաբար հանդիսանում են ոչ էլեկտրոլիտներ։<ref name=Reetz>[[Manfred T. Reetz]]: ''Biocatalysis in Organic Chemistry and Biotechnology: Past, Present, and Future'', [[J. Am. Chem. Soc.]] 135 (2013) S. 12480−12496.</ref>
Եթե իոնային (անօրգանական) միացությունները հեշտությամբ ջրում դիսոցվում են իոնների և դրանց միջև ռեակցիաները ընթանում են շատ արագ, ապա պարզ (միակի) C-C և C-H կապեր պարունակող օրգանական նյութերը ռեակցում են իրար հետ մեծ դժվարությամբ կամ ընդհանրապես չեն փոխազդում։<ref name="J. Clayden, N. Greeves 2012 pp. 1-15">J. Clayden, N. Greeves & S. Warren "Organic Chemistry" (Oxford University Press, 2012), pp. 1-15.</ref>
Օրգանական միացությունները 400-600°С տաքացնելիս ամբողջապես քայքավում և ածխանում են, իսկ թթվածնի ներկայությամբ՝ այրվում։ Դա բացատրվում է ածխածնի ատոմների միջև կապերի համեմատաբար ոչ մեծ ամրությամբ (355,6 կջ/մոլ)։<ref>D. M. Kiefer "Organic Chemicals' Mauve Beginning" Chem. Eng. News Archive, 1993, vol.71, pp 22–23. {{DOI|10.1021/cen-v071n032.p022}}</ref>
Օրգանական միացությունների կարևոր առանձնահատկությունը հանդիսանում է այն, որ դրանց մոտ շատ տարածված է [[իզոմերիա]]յի երևույթը։<ref name="J. Clayden, N. Greeves 2012 pp. 1-15"/><ref>C. Elschenbroich "Organometallics," 3rd Ed., (Wiley-VCH, 2006).</ref><ref>Robert T. Morrison, Robert N. Boyd, and Robert K. Boyd, ''Organic Chemistry'', 6th edition, Benjamin Cummings, 1992.</ref>
Ածխածնի ատոմի առանձնահատկությունը բացատրվում է իր կառուցվածքով՝ այն ունի չորս արժեքական
Օրգանական քիմիայում սովորաբար օգտվում են կառուցվածքային բանաձևերից, քանի որ մոլեկուլում ատոմներն ունեն տարածական դասավորություն։ Կառուցվածքային բանաձևերը օրգանական քիմիայի լեզուն է։<ref>Roberts, L. The Telegraph History of Aspirin Retrieved 1 december 2012 from http://www.telegraph.co.uk/health/healthnews/8184625/History-of-aspirin.html</ref>
Կառուցվածքային բանաձևերում կովալենտային կապը նշվում է գծիկով։ Ինչպես և անօրգական միացությունների կառուցվածքային բանաձևերում, յուրաքանչյուր գծիկ նշանակում է ընդհանուր էլեկտրոնային զույգը, որով ատոմները կապված են
{| class="wikitable"
Տող 36.
# Մոլեկուլներում ատոմները իրար հետ միացած են որոշակի հաջորդականությամբ՝ համապատասխան իրենց արժեքականությանը։ Ատոմների կապի կարգը կոչվում է քիմիական կառուցվածք։
# Նյութի հատկությունները կախված են ոչ միայն նրանից, թե ինչ ատոմներ և ինչ քանակությամբ են մտնում դրա մոլեկուլի բաղադրության մեջ, այլ նաև նրանից, թե դրանք ինչ կարգով են միացած իրար հետ, այսինքն մոլեկուլի քիմիական կառուցվածքից։
# Մոլեկուլ առաջացնող ատոմները կամ ատոմների խմբերը փոխադարձաբար ազդում են մեկը մյուսի վրա, որից և կախված է մոլեկուլի ռեակցիաունակությունը։
Պարզաբանենք այդ
Քիմիական կառուցվածքի տեսությունը հաշվի է առնում ածխածին տարրի
ինչպիսին են սպեկտրազննությունը, միջուկային մագնիսական ռեզոնանսը, մասս-սպեկտրաչափությունը, դիպոլների էլեկտրական մոմենտների որոշումը, ռենտգենա- և
իզոբութանն էր, որը նորմալ բութանից տարբերվում է մոլեկուլի կառուցվածքով, չնայած երկուսն էլ ունեն C<sub>4</sub>H<sub>10</sub> փորձային բանաձևը։
[[Պատկեր:Butan Lewis.svg|thumb|ն-բութան]]
Տող 49.
[[Պատկեր:3 Butan.svg|thumb|Բութան]]
Այսպիսով, քիմիական կառուցվածքի տեսությունը բացատրում է օրգանական միացությունների
Մեկը մյուսի վրա փոխադարձ ազդեցություն կարող են ունենալ նաև անմիջապես միմյանց հետ չկապված
Ժամանակակից տեսանկյունից կառուցվածքի տեսության հիմնադրույթները պահանջում են որոշ լրացումներ կապված էլեկտրոնային և տարածական կառուցվածքի
իրենց քիմիական, տարածական և էլեկտրոնային կառուցվածքով։
Քիմիական կառուցվածքի Ա.Մ. Բուտլերովի տեսությունը հանդիսանում է օրգանական քիմիայի տեսական հիմքի կարևորագույն
ապահովեց օրգանական սինթեզի չտեսնված
== Օրգանական միացությունների հոմոլոգիական շարքերը ==
Օրգանական միացությունների բազմազանության մեջ կարելի է առանձնացնել նյութերի խմբեր, որոնք քիմիական հատկություններով նման են և մեկը մյուսից տարբերվում են CH<sub>2</sub> խմբով։
Քիմիական հատկություններով համանման և մեկը մյուսից CH<sub>2</sub> խմբով տարբերվող միացությունները կոչվում են
Հոմոլոգիական շարքի օրինակ է ծառայել սահմանային ածխաջրածինների (ալկանների)
Հոմոլոգիական շարքի բոլոր անդամների մոլեկուլների բաղադրությունը կարելի է արտահայտել միասնական ընդհանուր
Հոմոլոգիական շարք կարելի է կառուցել օրգանական միացությունների տարբեր դասերի
== Օրգանական միացությունների դասակարգումը ==
Տող 77.
=== Դասակարգումը ըստ ածխածնային շղթայի կառուցվածքի ===
Ըստ ածխածնային շղթայի կառուցվածքի օրգանական միացությունները բաժանվում են երկու խմբի՝ ացիկլիկ (բաց շղթայով) և
[[Պատկեր:GruppenformelPropanH1 (1).svg|thumb|Պրոպան]]
Տող 84.
[[Պատկեր:2-methyl-propane 2.GIF|thumb|Մեթիլպրոպան]]
Ցիկլիկ միացությունները, կախված ցիկլի կազմի մեջ մտնող ատոմների բնույթից, բաժանվում են կարբոցիկլիկ և հետերոցիկլիկ
[[Պատկեր:Cyclopropaan.png|thumb|Ցիկլոպրոպան]]
Տող 91.
[[Պատկեր:Naphthalene-2D-Skeletal.svg|thumb|Նավթալին]]
[[Հետերոցիկլիկ միացություններ]]ի ցիկլի կազմի մեջ բացի ածխածնի ատոմներից մտնում են նաև մեկ կամ մի քանի այլ տարրերի
=== Դասակարգումը ըստ ֆունկցիոնալ խմբերի բնույթի ===
Ֆունկցիոնալ խմբերը մտնում են միացության կազմի մեջ որպես ածխածնային շղթայի տեղակալիչներ և պայմանավորում են տվյալ միացության պատկանելիությունը որոշակի
Աղյուսակից երևում է, որ առաջին չորս դասերի ներկայացուցիչները պարունակում են միայն ածխածնի և ջրածնի ատոմներ, այսինքն ածխաջրածիններ
Հաջորդ դասերում [[ածխածին]]ը կապված է պարզ կապեր ունեցող, ֆունկցոնալ խմբերի կազմի մեջ մտնող էլեկտրաբացասական ատոմի
Մնացած դասերի կազմի մեջ մտնող ֆունկցիոնալ խմբերը պարունակում են կրկնակի կապ ածխածնի և թթվածնի միջև՝ ալդեհիդներ, կետոններ, կարբոնաթթուներ, անհիդրիդներ, էսթերներ, ամիդներ։
Օրգանական միացությունների հիմնական դասերը.
Տող 131.
| -NO<sub>2</sub> || Նիտրո || [[Նիտրոմիացություններ]] || R-NO<sub>2</sub>
|-
| -C≡N || Ցիանո, նիտրիլ || [[Նիտրիլներ]] ||[[Պատկեր:Nitrile Structural Formulae V.1.png|thumb|Նիտրիլ]]
|-
| >C=O || Կարբոնիլ || [[Ալդեհիդներ]],[[Կետոններ]] ||[[Պատկեր:Aldehyd - Aldehyde.svg|thumb|150px|right|Ալդեհիդ]],[[Պատկեր:ketone-displayed.png|150px|right|thumb|Կետոն]]
Տող 142.
|}
Մեկ ֆունկցիոնալ խումբ պարունակող միացությունները կոչվում են մոնոֆունկցիոնալ, նույն խմբի երկու և ավելի դեպքում՝ պոլիֆունկցոնալ, տարբեր ֆունկցոնալ խմբերի դեպքում՝ հետերոֆունկցիոնալ։
Օրինակ՝
Տող 151.
[[Պատկեր:Pyrrol2.svg|thumb|Պիրոլ (արոմատիկ)]]
*HO—CH<sub>2</sub>—CH<sub>2</sub>—OH (էթանդիոլ, պոլիֆունկցիոնալ)
*HOСН<sub>2</sub>—CH<sub>2</sub>Cl (2-քլոր-էթանոլ, հետերոֆունկցիոնալ)
== Օրգանական միացությունների անվանակարգը ==
[[Օրգանական քիմիա]]յում օգտագործվում են միացությունների տրիվիալ կամ գործածական անունները, որոնք տրվում էին միացությունների օրգանական քիմիայի զարգացման առաջին փուլում և հիմնականում արտահայտում են նրանց ստացման աղբյուրները, եղանակը կամ առավել աչքի ընկնող հատկությունները և կիրառման ասպարեզները ([[մրջնաթթու]],[[քացախաթթու]],[[գլիցերին]],[[պիրոխաղողաթթու]] և այլն)։
Որոշ միացությունների համար այդ անվանումները պահպանվել և կիրառվում են մինչ այսօր ([[ամինաթթու]]ներ,[[ածխաջրեր]],[[ալկալոիդներ]],[[ստերոիդներ]]),սակայն, օրգանական քիմիայի բուռն զարգացման շնորհիվ, այժմ նկարագրված է մոտ 12 միլիոն բնական և արհեստական ծագում ունեցող օրգանական միացություն, և այդ բազմության մեջ կողմնորոշվելու համար այժմ կիրառվում է տեսական և կիրառական քիմիայի միջազգային միության կողմից (IUPAC-տեսական և կիրառական քիմիայի միջազգային միություն) առաջարկված
=== Սիստեմատիկ տեղակալիչային անվանակարգ ===
IUPAC-ի սիստեմատիկ անվանակարգից օգտվելու համար անհրաժեշտ է ծանոթանալ հետևյալ հասկացությունների հետ՝ օրգանական ռադիկալ, հիմնական կառուցվածք, բնութագրիչ խումբ, տեղակալիչ։
Ածխածնի ատոմները, կախված ածխածնի այլ ատոմների հետ ունեցած կապերի քանակից, կարող են լինել առաջնային (մեկ ածխածնի ատոմի հետ),երկրորդային (երկու ածխածնի ատոմի հետ),երրորդային (երեք ածխածնի ատոմների հետ),չորրորդային (չորս ածխածնի ատոմների)։
[[Պատկեր:2,3,4,6-Tetrametil-4-propilheptan.jpeg|thumb|2,3,4,6-տետրամեթիլ-4-պրոպիլհեպտան]]
Օրգանական ռադիկալներ են կոչվում մոլեկուլների մնացորդները, որոնք առաջանում են (մեր երևակայության մեջ, իրականում նման ձևով գոյություն չունեն) մոլեկուլներից մեկ կամ մի քանի ջրածնի ատոմ հեռանալու արդյունքում և համապատասխանաբար ունեն մեկ կամ մի քանի ազատ
Օրինակ՝
Տող 180.
*C<sub>6</sub>H<sub>5</sub>CH<sub>2</sub>- բենզիլ
Իզոմեր ռադիկալների դեպքում անհրաժեշտ է նշել ազատ վալենտականության դիրքը, ղեկավարվելով հետևյալ կանոններով.
ն-տառը ռադիկալի անվան առջև ցույց է տալիս, որ ազատ վալենտականությունը գտնվում է չճյուղավորված շղթայի ծայրով.
[[Պատկեր:Grupo butilo--butyl group.png|thumb|ն-բութիլ]]
Տող 189.
[[Պատկեր:Tert-butyl-group-2D-skeletal.png|thumb|right|80px|երրորդ-բութիլ]]
Երկրորդ.(երկրորդային) նախածանցը նշանակում է, որ ազատ վալենտականությունը գտնվում է երկրորդային ածխածնի մոտ, երրորդ.(երրորդային) նախածանցը՝ երրորդային ածխածնի մոտ։
Լայն տարածում ունեն նաև վինիլ (CH<sub>2</sub>=CH-),ալիլ (CH<sub>2</sub>=CH-CH<sub>2</sub>-),ֆենիլ (C<sub>6</sub>H<sub>5</sub>-),բենզիլ (C<sub>6</sub>H<sub>5</sub>CH<sub>2</sub>-)
ալկիլ, ալկենիլ, ալկինիլ, արոմատիկ շարքինը՝
գտնվում են մոլեկուլի ծայրերին, օգտագործվում է վերջածանց «իլեն»,եթե նույն ածխածնի մոտ «իլիդեն».
*-CH- մեթիլեն
Տող 199.
*-CH<sub>2</sub>CH<sub>2</sub>CH<sub>2</sub>- տրիմեթիլեն
Այլ օրգանական միացությունների համար նույնպես օգտվում են ռադիկալների
ռադիկալները կոչվում են ացիլ
*CH<sub>3</sub>-CO- ≡CH<sub>3</sub>C(O)- ացետիլ
*C<sub>6</sub>H<sub>5</sub>CO- ≡C<sub>6</sub>H<sub>5</sub>C(O)- բենզոիլ
Հիմնական կառուցվածքը տվյալ միացության հիմքը կազմող քիմիական կառուցվածքն
Բնութագրիչ խումբ են կոչվում այն ֆունկցիոնալ խմբերը, որոնք կապված են հիմնական կառուցվածքի հետ և որոշ դեպքերում մասամբ մտնում են նրա կազմի մեջ։
Տեղակալիչ են համարվում ցանկացած ատոմ կամ ատոմների խմբեր, որոնք տեղակալվում են հիմնական կառուցվածքի ջրածնի
Տեղակալիչների ավագության կարգը.
Տող 239.
<sup>1</sup></tt>(C)-փակագծում նշված ածխածնի ատոմը մտնում է հիմնական շղթայի մեջ։
Բնութագրիչ խմբեր, որոնք նշվում են միայն նախածանցի ձևով.
{| class="wikitable"
Տող 256.
=== Միջազգային տեղակալիչային (սիստեմատիկ) անվանակարգի կանոնները ===
Օրգանական միացության անվանումը կազմվում է հետևյալ կանոնակարգով՝
*1.Ընտրվում է հիմնական կառուցվածքը, որը իրենից ներկայացնում է ամենաերկար շղթան և պարունակում է՝
*ա) տեղակալիչների ու բ) չհագեցած կապերի ամենամեծ քանակը։
*2.Համարակալվում են հիմնական շղթայի ածխածիններն այնպես, որ ավագ բնութագրիչ խումբը ստանա ամենափոքր համարը կամ գտնվի ամենափոքր համարը կրող ածխածնի
դասը անվան վերջավորությունը։
*3.Հավասար պայմանների դեպքում որպես հիմնական կառուցվածք ընտրվում է ավելի մեծ թվով տեղակալիչ կրող շղթան։
*4.Հագեցվածությունը արտահատվում է վերջածանցներով (ան-հագեցած, են-կրկնակի կապ, ին-եռակի կապ)։
*5.Մնացած տեղակալիչները նշվում են այբբենական կարգով (նշվում են ածխածնի համարները)։
Տող 273.
=== Ռադիկալա-ֆունկցիոնալային անվանակարգ ===
[[Սպիրտներ]]ի,[[կետոններ]]ի,[[պարզ եթերներ]]ի անվանման համար նշված երկու անվանակարգումներից բացի, կիրառվում է նաև ռադիկալաֆունկցիոնալային
[[Պատկեր:2-Chloro-2-methylpropane.png|100px|Երրորդ բութիլքլորիդ (երրորդային բութիլքլորիդ)]]
Տող 287.
*C<sub>6</sub>H<sub>5</sub>COCH<sub>3</sub> մեթիլֆենիլկետոն
Ավելի բարդ միացությունների դեպքում տեղակալիչների դիրքերը նշվում են թվերով, օրթո-,մետա-,պարա- նախածանցներով կամ հունական տառերով՝α,β,γ,δ և այլն։
* γ β α
Տող 294.
== Քիմիական կապերը օրգանական միացություններում ==
Օրգանական մոլեկուլը քիմիական կապերի որոշակի հաջորդականությամբ ատոմների համակցություն
Հիբրիդացումով է բացատրվում կապերի առաջացումը այն դեպքերում, երբ հիմնական վիճակում չզույգված էլեկտրոնների թիվը փոքր է նրա առաջացրած քիմիական կապերի
համար հնարավոր են երեք հիբրիդացման տեսակներ՝ sp<sup>3</sup></tt>,sp<sup>2</sup></tt>,sp։Հիմնական վիճակում ածխածնի ատոմի էլեկտրոնները բաշխված են հետևյալ կերպ՝ 1s<sup>2</sup></tt>2s<sup>2</sup></tt>2p<sup>2</sup></tt>։
*1.sp<sup>3</sup></tt>
*2.sp<sup>2</sup></tt>
*3.sp
[[Պատկեր:Carbono em Estado Natural.PNG|Ածխածնի ատոմը]]
Տող 309.
=== Կովալենտ կապերի առաջացում ===
*1.Ալիֆատիկ միացություններում [[ածխածին]]ները գտնվում են sp<sup>3</sup></tt> հիբրիդացված վիճակում և միմյանց հետ կապված են սիգմա (σ) կապերով։σ կապերը կարող են առաջանալ հիբրիդացված և չհիբրիդացված ատոմային օրբիտալների փոխազդեցությունից՝ օրինակ,[[էթան]]ում,ածխածինների միջև (-C-C-) σ կապերը առաջանում են sp<sup>3</sup></tt> հիբրիդացված օրբիտալների վերածածկումից, իսկ ածխածին-[[ջրածին]] կապերը՝ ածխածնի sp<sup>3</sup></tt> և ջրածնի s-օրբիտալների միջև։σ կապերը առաջանում են երկու ատոմների միջուկները կապող գծի վրա (առավել կարճ տարածությունը)։
*2.Կրկնակի կապը ներկայացնում է իրենից σ և π կապերի համակցություն և բնորոշ է չհագեցած միացություններին,[[ալկեններ]]ին։Այդ դասերի օրգանական միացություններում կրկնակի կապ կարող է գոյանալ ինչպես ածխածնային ռադիկալներում, այնպես էլ ածխածնի և այլ ատոմների՝ O,N,S
[[Պատկեր:Pi-Bond.svg|thumb|right|250px|π կապ]]
Եթե էլեկտրոնային խտությունը տարածվում է միայն երկու ատոմների միջուկների միջև, դա երկկենտրոնային, տեղայնացված (լոկալիզացված) կապ
Կովալենտ կապը բնութագրվում է կապի էներգիայով, երկարությամբ, բևեռայնությամբ, բևեռունակությամբ։
=== Զուգորդում,մեզոմերիա ===
Եթե երկու կրկնակի կապերը բաժանված են միմյանցից պարզ կապով, կամ ընդհանուր դեպքում, կրկնակի կապի հարևան ատոմի p<sub>z</sub> օրբիտալի վրա գտնվում է չբաշխված էլեկտրոնային զույգ, կամ օրբիտալը ազատ է, ապա նրանք նույնպես վերածածկվում են, առաջացնելով ընդհանուր π էլեկտրոնային
*CH<sub>2</sub>=CH-CH=CH<sub>2</sub>
Տող 327.
1.π,π-զուգորդում
Պարզագույն զուգորդված համակարգի օրինակ է հանդիսանում բութադիեն-1,3-
Հետևաբար բոլոր [[ածխածին]]ների չհիբրիդացված P<sub>z</sub> օրբիտալները ուղղահայած լինելով σ-կապերի հարթությանը, զուգահեռ են միմյանց և ունեն կողմնային վերածածկման հնարավորություն։
[[Պատկեր:Budova molekuly buta-1,3-dijenu.png|thumb|π,π-զուգորդում]]
[[Պատկեր:13butadiene resonance.gif|thumb|բութադիեն-1,3]]
Այսինքն, վերածածկումը կատարվում է ոչ միայն C-1 և C-2,C-3 և C-4 զույգերի միջև, այլ նաև մասնակիորեն C-2 և C-3 միջև և տեղի է ունենում p-էլեկտրոնների ընդհանրացում՝ չորս p<sub>z</sub>-էլեկտրոններ միաժամանակ գտնվում են չորս ածխածինների միջուկների դաշտում, առաջացնելով ընդհանուր π-էլեկտրոնային
*1.CH<sub>2</sub>=CH-COH պրոպենալ (ակրոլեին)
Տող 340.
2.p,π-զուգորդում
p,π-զուգորդումը տեղի է ունենում այն դեպքերում, երբ կրկնակի կապի հարևան X ատոմը p-օրբիտալի վրա ունի կովալենտ կապի առաջացմանը չմասնակցող էլեկտրոնային
C=C-X X=O,Hal,S
Օրինակ, դիվինիլ եթեր, վինիլքլորիդ
[[Պատկեր:Vinyl-chloride-molecule.png|thumb|200 px|left|Վինիլքլորիդ]]
Տող 350.
CH<sub>2</sub>=CH-O-CH=CH<sub>2</sub>
Զուգորդման յուրահատուկ տեսակ է σ-π զուգորդումը (հիպերկոնյուգացիա, Նատան-Բեյկերի էֆեկտ)։Զուգորդման այս ձևը
առաջանում է, երբ մեթիլ խումբը միացած է կրկնակի կապ ունեցող ածխածնի հետ, օրինակ՝ քացախաթթվում,
Ռեզոնանսի տեսություն։
Համաձայն այս տեսության (Լ.Պոլինգ, Ջ.Ուելանդ) իրական մոլեկուլը կամ մասնիկը նկարագրվում է մի քանի, այսպես կոչված, ռեզոնանսային կամ կանոնիկ (սահմանային),կառուցվածքներով, որոնք միմյանցից տարբերվում են միայն էլեկտրոնների բաշխումով և իրականում գոյություն չունեն՝
*CH<sub>2</sub>=CH-CH<sub>2</sub><sup>+</sup></tt>↔<sup>+</sup></tt>CH<sub>2</sub>-CH=CH<sub>2</sub>
Տող 366.
(երկկողմանի սլաքը ռեզոնանսի պատկերման հատուկ նշանն է)։
Իրական էլեկտրոնային բաշխումը կարելի է ստանալ սահմանային կանոնիկ կառուցվածքների վերածածկումից և պատկերել ռեզոնանսային հիբրիդի
Բազմակենտրոն զուգորդված համակարգերի առաջացման ժամանակ տեղի է ունենում կապերի երկարության մասնակի հավասարում։π-էլեկտրոնների ապատեղայնացումը ուղեկցվում է էներգիայի
[[Պատկեր:Аллил-катион -М-эффект.gif|thumb|Ալիլ-կատիոն]]
Տող 378.
[[Պատկեր:anionaliloresonancia.gif|thumb|300px|right|Ալիլ-անիոն]]
Բազմաթիվ օրգանական ռեակցիաները հնարավոր են շնորհիվ թթուների անիոնների (կարբօքսիլատ-իոն, ֆոսֆատ-իոն, սուլֆոնատ-իոն) հարաբերական կայունության, որը նույնպես էլեկտրոնների զուգորդման և ապատեղայնացման արդյունք է.
[[Պատկեր:Sulfonate.png|thumb|right|Սուլֆոնատ-իոն]]
Տող 388.
Զուգորդման էներգիա։
Թերմոդինամիկական կայունության աստիճանը արտահայտվում է տեղայնացված կապերով համակարգի և զուգորդված π-էլեկտրոնային համակարգի էներգիաների
=== Փակ շղթայով զուգորդված համակարգեր ===
[[Պատկեր:Benzen.svg|thumb|Բենզոլ]]
Տող 398.
[[Պատկեր:Benzene-2D-full.svg|thumb|Բենզոլ]]
Բենզոլի զուգորդման էներգիան կազմում է 227,8 կՋ/
Կոնդեսացված զուգորդված համակարգերի ([[նավթալին]], [[անտրացեն]], [[ֆենանտրեն]]) թերմոդինամիկական կայունությունը ավելի ցածր է, քան բենզոլինը, ինչը պայմանավորված է կոնդեսացված արեններում էլեկտրոնային խտության ոչ լրիվ հավասար բաշխումով։
<gallery widths="200">
Տող 408.
=== Արոմատիկության չափանիշները ===
Ըստ Հյուկելի, համակարգը համարվում է արոմատիկ, եթե՝
*1.մոլեկուլը ունի ցիկլիկ կառուցվածք,
*2.ցիկլի բոլոր ատոմները գտնվում են sp<sup>2</sup></tt> հիբրիդացման վիճակում և բոլոր ցիկլերը հարթ են,
*3.ապատեղայնացված π-էլեկտրոնային համակարգի առաջացմանը մասնակցում են (4n+2) թվով էլեկտրոններ, որտեղ n=0,1,2,3,...։
Արոմատիկ միացություններ են ցիկլոպրոպենիլ-կատիոնը (2 π-էլեկտրոն,n=0),բենզոլը (6 π էլեկտրոն,n=1),նավթալինը (n=2)`
Տող 431.
Պիրոլ>ֆուրան>թիոֆեն»բենզոլ
Վեցանդամանի հետերոցիկլերը կարող են պարունակել մեկից ավելի
[[Պատկեր:Pyridine-2D-Skeletal.png|miniatur|80px|Պիրիդին]]
[[Պատկեր:Chinolin.svg|thumb|Խինոլին]]
Տող 438.
=== Ատոմների փոխադարձ ազդեցությունը օրգանական մոլեկուլներում ===
Ոչ բևեռային
Օրինակ՝ CH<sub>3</sub>-CH<sub>3</sub>,CH<sub>2</sub>=CH<sub>2</sub>։
Բևեռային
{| class="wikitable"
Տող 452.
Քանի որ Hal,O,N ատոմները ածխածնի համեմատությամբ օժտված են ավելի մեծ էլեկտրաբացասականությամբ,
ապա ավելի մեծ էլեկտրաբացասականությամբ, ապա հալոգենածանցյալներում, սպիրտներում, ամիններում կապերը բևեռացված
C<sup>δ+</sup></tt>→Cl<sup>δ-</sup></tt> C<sup>δ+</sup></tt>→O<sup>δ-</sup></tt> C<sup>δ+</sup></tt>→N<sup>δ-</sup></tt>
Ածխածնի ատոմները տարբեր հիբրիդացման վիճակներում տարբերվում են իրենց
sp<sup>3</sup></tt> < sp<sup>2</sup></tt> < sp
Տող 465.
Կովալենտ կապերի էլեկտրոնային խտության տեղաշարժը σ-կապերի շղթայով տեղակալիչների ազդեցության հետևանքով
կոչվում է ինդուկտիվ էֆեկտ - I։ Այդ էֆեկտը ունի էլեկտրաստատիկ բնույթ և մարում է 3-4 կապ հետո (աստիճանաբար նվազում է)։ Տեղակալիչները, որոնք իրենց կողմ են ձգում էլեկտրոնային խտությունը, ցուցաբերում են
բացասական ինդուկտիվ էֆեկտ (-I) և կոչվում են էլեկտրաակցեպտորներ։ Այն տեղակալիչները, որոնց ազդեցության տակ էլեկտրոնային խտությունը տեղաշարժվում է դեպի σ-կապերի շղթան, ցուցաբերում են դրական ինդուկտիվ էֆեկտ՝ +I և կոչվում են էլեկտրադոնոր։ Մեկուսացված π-կապը, կամ միասնական π-էլեկտրոնային ամպը (բաց և փակ զուգորդված համակարգերում) կարող են հեշտությամբ բևեռանալ էլեկտրաակցեպտոր կամ էլեկտրադոնոր տեղակալիչների ազդեցության տակ։ Այս դեպքերում ինդուկտիվ էֆեկտը տարածվում է π-կապի վրա, և այդ ազդեցությունը նշում ենք I<sub>π</sub>։ Օրինակ՝ մեթիլ խումբը ցուցաբերում է +I<sub>π</sub> էֆեկտ, երբ կապված է sp<sup>2</sup></tt> հիբրիդացված ածխածնի ատոմի հետ.
H<sub>3</sub>C→CH=CH<sub>2</sub>
Տող 477.
տակ կոչվում է մեզոմեր էֆեկտ, «M»։
Որպեսզի տեղակալիչը մասնակցի զուգորդմանը, նա պետք է ունենա կամ կրնակի կապ (π,π զուգորդում),կամ չբաշխված էլեկտրոնային զույգ կրող հետերոատոմ (p,π-զուգորդում)։M- էֆեկտը հաղորդվում (տարածվում) է համակարգով հավասարաչափ, առանց
դրսևորվում են -M
Նման ազդեցություն ունեն վինիլային բնույթի
[[Պատկեր:Винилхлорид +М-эффект.gif|right|thumb|Վինիլքլորիդ +М-էֆեկտ]]
Օրգանական միացության մոլեկուլում ինդուկտիվ և մեզոմեր էֆեկտները գործում են
Օրգանական միացությունների ռեակցիոնունակությունը, թերմոդինամիկական կայունությունը, նրանց միջև ընթացող ռեակցիաների արագությունը, բիոլոգիական ակտիվությունը, ռեակցիաների ուղղությունը և այլ հատկությունները կախված են նրանց կառուցվածքից, կոնֆիգուրացիայից, կապի բնույթից, մոլեկուլում էլեկտրոնային խտության վերաբաշխումից, հարձակվող ռեագենտի բնույթից, ռեակցիայի պայմաններից։
Տեղակալիչների էլեկտրոնային էֆեկտները.
Տող 516.
== Իզոմերիա ==
[[Օրգանական քիմիա]]յին բնորոշ է միևնույն մոլեկուլային բանաձև ունեցող, բայց հատկություններով տարբերվող միացությունների
*1.կառուցվածքային և 2.տարածական (ստերեոիզոմերներ)։
=== Կառուցվածքային իզոմերիա ===
Մոլեկուլի կառուցվածքը որոշվում է ատոմների միջև եղած կապերի բնույթով և
Կառուցվածքային իզոմերիայի տեսակներից են.
Տող 529.
*CH<sub>3</sub>CH<sub>2</sub>CH<sub>2</sub>CH<sub>3</sub>-բութան
*CH<sub>3</sub>CH(CH<sub>3</sub>)<sub>2</sub>-2-մեթիլպրոպան
*2.Տեղակալիչի դիրքի
*CH<sub>3</sub>CJHCH<sub>2</sub>CH<sub>3</sub>-2-յոդբութան
*JCH<sub>2</sub>CH<sub>2</sub>CH<sub>2</sub>CH<sub>3</sub>-1-յոդբութան
*3.Ֆունկցիոնալ իզոմերիա, որը պայմանավորված է տարբեր ֆունկցիոնալ խմբերի առկայությամբ՝ օրինակ, դիմեթիլեթեր և էթանոլ,C<sub>2</sub>H<sub>6</sub>O
*CH<sub>3</sub>OCH<sub>3</sub>-դիմեթիլեթեր
*C<sub>2</sub>H<sub>5</sub>OH-էթանոլ
*4.
Օրինակ՝ C<sub>2</sub>H<sub>5</sub>OC<sub>2</sub>H<sub>5</sub> CH<sub>3</sub>OCH(CH<sub>3</sub>)<sub>2</sub>
*
CH<sub>3</sub>-CO-CH<sub>2</sub>-CO-O-C<sub>2</sub>H<sub>5</sub>-կետո ձև
Տող 547.
=== Ստերեոիզոմերիա,կոնֆիգուրացիա,կոնֆորմացիա ===
Ստերեիզոմերներ են կոչվում այն միացությունները, որոնք ունեն նույն մոլեկուլային կառուցվածքը (կապերի և ատոմների հաջորդականությունը) և տարբերվում են միայն միմյանց հետ կապ չունեցող ատոմների տարածական դասավորվածությամբ։
Ստերեոիզոմերները իրենց հերթին կարող են լինել կոնֆիգուրացիոն և կոնֆորմացիոն տիպի։«Կոնֆիգուրացիա» տերմինը նշանակում է, որ հայտնի կառուցվածք ունեցող մոլեկուլում գոյություն ունի ատոմների և կապերի որոշակի հաջորդականություն, որը պայմանավորված չէ մոլեկուլի հատվածների պտույտով պարզ C-C կապերի
Տարբեր կոնֆիգուրացիա ունեցող իզոմերները կոչվում են կոնֆիգուրացիոն իզոմերներ, օրինակ՝ D- և L- գլիցերինային ալդեհիդները, ցիս- և տրանս-բութենները։
[[Պատկեր:L-D isomerism.svg|thumb|L-D Իզոմերիա]]
Տող 557.
[[Պատկեր:Cis-2-Buten.svg|thumb|Ցիս-2-բութեն]]
«Կոնֆորմացիա» տերմինը նշանակում է հայտնի կոնֆիգուրացիա ունեցող մոլեկուլի կազմի մեջ մտնող ատոմների կամ ատոմների խմբերի տարածական զանազան դիրքորոշում, որը պայմանավորված է պտույտով մեկ կամ մի քանի պարզ կապերի շուրջը, օրինակ, բութանի շեղված (գոշ) և արգելակված (անտի) կոնֆորմացիաները։
[[Պատկեր:Newman Projektion 2.png|thumb|Բութանի արգելակված և ծածկված կոնֆորմացիաները]]
Տող 563.
Խիրալություն։
Հայտնի են բազմազան օրինակներ, երբ երկու առարկա միմյանց համար հանդիսանում են հայելապատկեր, օրինակ, աջ և ձախ ձեռքը, աջ և ձախ բյուրեղը և այլն։«Խիրալություն» տերմինը օգտագործում են այն դեպքում, երբ երկու առարկա գտնվում են նման հարաբերության
Մոլեկուլները, որոնք ունեն սիմետրիայի տարրեր (առանցք, հարթություն կամ կենտրոն) օժտված են արտացոլման սիմետրիայով և կոչվում են
<gallery>
Տող 573.
</gallery>
Սիմետրիայի բացակայությունը պայմանավորված է տվյալ միացություններում ասիմետրիկ ածխածինների, կամ խիրալ կենտրոնների,
[[Պատկեր:DL Nomenclature of Sugars.png|400px|Գլիցերինային ալդեհիդները]]
Ասիմետրիկ ածխածին պարունակող միացությունները հիմնականում օպտիկապես ակտիվ
=== Բացարձակ և հարաբերական կոնֆիգուրացիա ===
Բոլոր խիրալ կենտրոն ունեցող միացությունները ընդունված է բաժանել երկու ստերեոքիմիական շարքերի՝ D և L։Օրգանական միացությունների բացարձակ կոնֆիգուրացիան դա տեղակալիչների իրական տարածական դասավորվածությունն է խիրալ կենտրոնի շուրջը, որը որոշվում է ճշգրիտ, մասնավորապես ռենտգենոկառուցվածքային անալիզի
Օրինակ՝
Տող 587.
[[Պատկեր:DL-Milchsäure.svg|thumb|DL-կաթնաթթու]]
Այժմ բավականին հաճախ D,L համակարգի փոխարեն կիրառվում է R,S-նոր ստերեոքիմիական անվանակարգը, որը հիմնված է խիրալ կենտրոնի մոտ գտնվող տեղակալիչների ավագության նվազման ուղղության վրա (տեղակալիչների ավագությունը որոշվում է խիրալ կենտրոնի հետ կապված տարրի ատոմական համարով)։
Մեկ ասիմետրիկ ածխածին պարունակող միացությունը կարող է հանդես գալ երկու ստերեոիզոմերների
Կոնֆիգուրացիոն ստերեոիզոմերները բաժանվում են էնանթիոմերների և դիաստերեոմերների։
Մոլեկուլները, որոնք ունեն նույն կառուցվածքային բանաձևերը, իսկ բոլոր խիրալ կենտրոնների կոնֆիգուրացիաները հակառակն են (միմյանց հայելապատկերն են),կոչվում են էնանթիոմերներ։
Էնանթիոմերներ են D(+) և L(-) գլիցերինային ալդեհիդները,D և L կաթնաթթուները,D և L գլյուկոզները և
խիրալ կենտրոնների
=== Կոնֆորմացիոն իզոմերներ։Բաց շղթայով միացությունների կոնֆորմացիաները ===
Ինչպես վերը նշեցինք, ատոմների տարբեր տարածական դասավորվածության հետևանքով, որը առաջանում է պարզ կապերի շուրջ կատարվող պտույտի ժամանակ, առաջանում են կոնֆորմացիոն իզոմերներ (կոնֆորմերներ)։Կոնֆորմացիոն իզոմերները ընդունված է պատկերել Նյումենի բանաձևերով, որոնց վրա նշվում են տեղակալիչների դիրքերը C-C կապերի շուրջ պտույտ կատարելու
հավասար 60°։Կոնֆորմացիաները, որոնցում տեղակալիչները գտնվում են միմյանց դիմաց (պտտման աստիճանը 0°,կամ 360°),առավել մոտ դիրքում, օժտված են բարձր
էներգիայով և կոչվում են «ծածկված»։Կոնֆորմացիաները, որոնցում տեղակալիչները գտնվում են առավել մեծ հեռավորության վրա (պտտման անկյունը 180°),գտնվում են ցածր էներգետիկ մակարդակի վրա և կոչվում են «արգելակված»։
[[Պատկեր:Lilpscomb-ethane-barrier.png|thumb|Էթանի կոնֆորմացիաները]]
[[Պատկեր:Newman projection ethane.png|thumb|Էթանի ծածկված և արգելակվաշ կոնֆորմացիաները]]
Էթանի ծածկված կոնֆոմացիայի պոտենցիալ էներգիան 12կՋ/մոլ-ով բարձր է, քան
[[Պատկեր:Butane sc.png|thumb|Բութանի շեղված (գոշ կոնֆորմացիա)]]
Էներգետիկ առումով միջին դիրք գրավող կոնֆորմացիաները կոչվում են շեղված, կամ գոշ-կոնֆորմացիաներ։
=== Ցիկլիկ միացությունների կոնֆորմացիաներ ===
Ցիկլոալկաններում, տորսիոն և Վան-դեր-Վալսի լարվածությանը գումարվում է Բայերի անկյունային
[[Պատկեր:C3str.png|thumb|Ցիկլոպրոպան]]
[[Պատկեր:Cyclobutane skeletal.png|thumb|Ցիկլոբութան]]
Ցիկլոպրոպանում պտույտ C-C կապերի շուրջ չի կատարվում, և ջրածնի բոլոր ատոմները գտնվում են ծածկված
Ելնելով վերը նշվածից, հասկանալի է, որ եռանդամ ցիկլը անկայուն
Ցիկլոպենտանի համար հայտնի է երկու կոնֆորմեր, հարթ ձևի մոտ բացակայում է անկյունային լարվածությունը, քանի որ վալենտային անկյունները հավասար են 108°,որը
մոտ է նորմալ
[[Պատկեր:Cyclopentane.svg|thumb|Ցիկլոպենտան]]
Տող 633.
Պատկեր:Cyclohexane-chair-2D-stereo-skeletal.png|Ցիկլոհեքսանի բազկաթոռ
</gallery>
Ցիկլոհեքսանում անկյունները հավասար են 120°։Սրա համար հայտնի են մի շարք կոնֆորմերներ, որոնցից ավելի ցածր լարվածություն ունեն մի քանի որ հարթ, այսպես կոչված, նավակ, բազկաթոռ և զեթաձև կոնֆորմերները։
[[Պատկեր:Cicloesano howtodraw.jpg|thumb|Ցիկլոհեքսանի բազկաթոռ]]
[[Պատկեր:C6 Newman.svg|thumb|Բազկաթոռ ըստ Նյումենի]]
Նյումենի պրոյեկցիոն բանաձևերը հնարավորություն են տալիս հստակ պատկերացնել ատոմների փոխադարձ
[[Պատկեր:Cyclohexan-Sessel-schwarz.svg|thumb|Նավակ]]
Տող 643.
[[Պատկեր:Cyclohexane Newman.jpg|thumb|Նավակ ըստ Նյումենի]]
Ցիկլոհեքսանի բազկաթոռի կոնֆորմացիայում ջրածնի ատոմների դիրքը նույնն է, ինչ էթանի արգելակված կոնֆորմացիայում, իսկ ածխածինները՝ բութանի շեղված
== Օրգանական միացությունների թթվային և հիմնային հատկությունները ==
Բազմաթիվ օրգանական միացությունների ֆիզիկաքիմիական և կենսաբանական դերը պայմանավորված է այդ միացությունների թթվահիմնային
Օրգանական քիմիայում թթուների և հիմքերի մի քանի տեսություններից (Արենիուսի, Բրեստեդ-Լոուրիի, Լյուիսի),առավել կիրառելի է 1923 թվականին դանիացի քիմիկոս Յոհան Բրենստեդի և անգլիացի քիմիկոս Թոմաս Լոուրիի կողմից առաջադրվածը, որն անվանում են Բրեստեդ-Լոուրիի
ընդունել պրոտոն (պրոտոնների ակցեպտորներ)։Ընդհանուր ձևով թթվա-հիմնային փոխազդեցությունը կարելի է ներկայացնել հետևյալ հավասարումով՝
A-H(թթու)+։B(հիմք)↔A<sup>-</sup></tt>(զուգորդված հիմք)+BH<sup>+</sup></tt>(զուգորդված թթու)
Այն թթուները, որոնք ռեակցիայում տրամադրում են մեկ պրոտոն, օրինակ HCl կամ HNO<sub>3</sub>,մոնոպրոտիկ թթուներ են։H<sub>2</sub>SO<sub>4</sub>՝ դիպրոտիկ թթու է, քանի որ կարող է տրամադրել երկու պրոտոն իսկ H<sub>3</sub>PO<sub>4</sub>՝ եռպրոտիկ թթու է, քանի որ կարող է տրամադրել երեք պրոտոն։
Քացախաթթուն (CH<sub>3</sub>COOH)` օրգանական թթուների ներկայացուցիչը, իր կազմում ունի չորս ջրածնի ատոմ, բայց միայն մեկը, որը կապված է թթվածնի հետ,
թթվային
ջրածնի ատոմներ, բայց միայն -COOH խմբի մեջ մտնողն է թթվային։
=== Օրգանական միացությունների թթվայնությունը ===
Օրգանական միացությունների մեծամասնությունը կարելի է դիտարկել որպես թթուներ, քանի որ նրանք պարունակում են զանազան տարրերի հետ (O,N,C,S) կապված ջրածնի
Օրգանական միացությունների իոնացման ունակությունները փոխվում են լայն
*1.թթվային կենտրոնում գտնվող տարրի բնույթով՝ էլեկտրաբացասականությամբ և բևեռունակությամբ,
*2.անիոնում բացասական լիցքի ապատեղայնացման աստիճանով,
Տող 669.
Էլեկտրաբացասականության աճի հետ մեծանում է տարրի բացասական լիցք կրելու հնարավորությունը և առաջացող անիոնի կայունությունը։
Ալիֆատիկ թթուների թթվայնությանը համեմատական գնահատական տալու համար կարելի է համեմատել միայն այն թթուները, որոնց թթվային կենտրոնում նույն պարբերության տարրերն են, և գործնականում չի փոխվում բևեռունակությունը.
CH<NH<OH
SH-թթուների մոտ գերակշռում է բևեռունակության գործոնը՝ ծծմբի ատոմը ունի ազատ օրբիտալ, և բացասական լիցքը հնարավորություն ունի ապատեղայնացվելու ավելի մեծ ծավալում, որը և նպաստում է անիոնի բարձր
2R-OH+2Na→2RONa+H<sub>2</sub>↑
Թիոլների համեմատաբար բարձր թթվայնության վրա է հիմնված մի շարք դեղամիջոցների ազդման
*ClCH=CHAsCl<sub>2</sub>-լյուիզիտ
*CH<sub>2</sub>SH-CHSH-CH<sub>2</sub>OH-ԲԱԼ
*CH<sub>2</sub>SH-CHSH-CH<sub>2</sub>SO<sub>3</sub>Na-ունիթիոլ
Թիոլային թույներ են կոչվում այն միացությունները (օր՝ լյուիզիտ),որոնք փոխազդելով ֆերմենտների, սպիտակուցների SH-խմբերի հետ ինակտիվացնում են նրանց։
Նույն ռադիկալի դեպքում, ըստ թթվայնության նվազման օրգանական թթուները կարելի է դասավորել հետևյալ հաջորդականությամբ՝
SH>OH>NH>CH
Թթվայնության հարաբերական մեծությունը որոշվում է անիոնի բացասական լիցքի ապատեղայնացումով և սոլվատացման
[[Պատկեր:Fenossido.jpg|thumb|Ֆենօքսիդ-իոն]]
Տող 698.
Կարբոնաթթուների բարձր թթվայնությունը պայմանավորված է անիոնի ռեզոնանսային կայունությամբ՝ բացասական լիցքի հավասարաչափ բաշխումով թթվածնի էլեկտրաբացասական ատոմների միջև։
Թթվային կենտրոնի նույն ատոմի դեպքում, թթվայնությունը կախված է ռադիկալի բնույթից՝ էլեկտրադոնոր տեղակալիչները նվազեցնում են թթվայնությունը՝
*CH<sub>3</sub>OH>C<sub>2</sub>H<sub>5</sub>OH>(CH<sub>3</sub>)<sub>2</sub>CHOH>(CH<sub>3</sub>)<sub>3</sub>-OH
*HCOOH>CH<sub>3</sub>COOH>(CH<sub>3</sub>)<sub>3</sub>C-COOH
Էլեկտրաակցեպտոր տեղակալիչները նպաստում են թթվային կենտրոնի բացասական լիցքի ապատեղայնացմանը և, հետևաբար թթվային հատկությունների
CH<sub>3</sub>-CH<sub>2</sub>-COOH-պրոպանաթթու pK<sub>a</sub> 4,9
[[Պատկեր:Acide lactique.PNG|thumb|Կաթնաթթթու pK<sub>a</sub> 3,9]]
Այսպիսով,α-հիդրօքսիթթուները ավելի ուժեղ թթուներ են, քան համապատասխան
թթվայնությունը, օրինակ՝ քլորոֆորմի (CHCl<sub>3</sub>) pK<sub>a</sub>=15,7,իսկ մեթանի (CH<sub>4</sub>) pK<sub>a</sub>=40,մոնոքլորքացախաթթվի ուժն ավելի մեծ է, քան պրոպիոնաթթվինը՝
Cl←CH<sub>2</sub>←COOH(մոնոքլորքացախաթթու)>CH<sub>3</sub>→CH<sub>2</sub>→COOH(պրոպանաթթու)
Տող 715.
Եվ այս շարքում աջից ձախ մեծանում է թթվայնությունը։
Կարբոնաթթուների և նրանց ածանցյալների դերը մեծ է ոչ միայն նյութափոխանակության համար, այլ նաև բազմաթիվ այլ
=== Օրգանական միացությունների հիմնայնությունը ===
Ըստ Բրեստեդ-Լոուրիի հիմքեր են հանդիսանում այն միացությունները, որոնք կարող են ընդունել
Գոյություն ունի ևս մեկ խումբ՝ π-հիմքեր, որոնցում հիմնայնության կենտրոն են հանդիսանում տեղայնացված π-կապի էլեկտրոնները կամ զուգորդված համակարգի π-էլեկտրոնային
Հիմնային հատկությունների համեմատական արժեքը։
Որպես քանակական բնութագիր օգտագործում են զուգորդված թթվի (BH<sup>+</sup></tt>) pK<sub>a</sub>-ի (pK<sub>BH</sub><sup>+</sup></tt>)
CH<sub>3</sub>NH<sub>2</sub>(մեթիլամին(հիմք))+HOH=CH<sub>3</sub>NH<sub>3</sub><sup>+</sup></tt>(pK<sub>a</sub>=10,62 մեթիլամոնիումի կատիոն (թթու))+OH<sup>-</sup></tt>
Որքան ավելի մեծ է pK<sub>BH</sub><sup>+</sup></tt>-ը, այնքան ավելի ուժեղ է հիմքը։
Որքան ավելի մեծ է ատոմի էլեկտրաբացասականությունը, այնքան ավելի ուժեղ է ատոմը պահում չբաշխված էլեկտրոնային զույգը և ավելի փոքր է պրոտոնի հետ կապ հաստատելու հնարավորությունը։
Հիմայնության ուժը կախված է նույն գործոններից, ինչ որ թթվայնությունը, բայց էլեկտրադոնոր և էլեկտրաակցեպտոր խմբերի ազդեցությունը հակառակն
Օրգանական միացություններից ամենաբարձր հիմնայնություն ունեն
R-NH<sub>2</sub>+HCl↔RNH<sub>3</sub><sup>+</sup></tt>Cl<sup>-</sup></tt>(ալկիլամոնիումի քլորիդ)
Տեղակալիչները ազդում են ոչ միայն շնորհիվ էլեկտրոնային էֆեկտների, այլ նաև ազդելով լուծիչի հետ փոխազդեցության վրա։
Ալիֆատիկ ամինների հիմնայնությունը (որոշված գազային ֆազում) աճում է ալկիլային բնույթի (էլեկտրադոնոր) տեղակալիչների կուտակման զուգահեռ՝
Տող 748.
Դա բացատրվում է և պայմանավորված է զուգորդված թթվի կատիոնի վրա ռադիկալների կայունացնող ազդեցությամբ (+I)։
Ցիկլիկ ամինները (օր.անիլին),ավելի թույլ հիմքեր են, քան ացիկլիկ ամինները, քանի որ ազոտի էլեկտրոնային զույգը ընդգրկվում է արոմատիկ համակարգում՝ մասնակցում է զուգորդմանը։
== Օրգանական ռեակցիաների դասակարգումը ==
Բազմազան օրգանական ռեակցիաները դասակարգվում են հաշվի առնելով մի շարք գործոններ՝ ռեակցիային մասնակից մոլեկուլների թիվը, կապերի փոփոխությունների բնույթը, ռեակցիայի արդյունքը։
Ռեակցիոնունակությունը միշտ պետք է գնահատել տվյալ ռեակցիային մասնակցող նյութերի
=== Ռեագենտների և ռեակցիաների դասակարգում ===
Ռեակցիոն կենտրոնի վրա գրոհող ռեագենտները կարող են լինել երեք հիմնական տեսակի.ռադիկալային, էլեկտրաֆիլ և նուկլեաֆիլ։
#Ռադիկալ ռեագենտները (R-radical) գոյանում են կովալենտ կապի հոմոլիտիկ ճեղքման
#Էլեկտրաֆիլ և նուկլեաֆիլ ռեագենտները գոյանում են կապի հետերոլիտիկ ճեղքման դեպքում՝
Br|։Br→Br<sup>+</sup></tt>(էլեկտրաֆիլ)+։Br<sup>-</sup></tt>(նուկլեաֆիլ)
Էլեկտրաֆիլները մասամբ լրացված վալենտային էլեկտրոնային օրբիտալներով մասնիկներ
Էլեկտրաֆիլ ռեագենտներ, (E-electrophie)`
Տող 777.
#չեզոք մոլեկուլներ ազատ (չբաշխված) էլեկտրոնային զույգ կրող,օրինակ` H<sub>2</sub>O,ROH,RSH,։NH<sub>3</sub>,RNH<sub>2</sub>։
Սինխրոն մեխանիզմով ընթացող են կոչվում այն ռեակցիաները, երբ կապի ճեղքումը և նոր կապի առաջացումը տեղի է ունենում առանց ռադիկալային կամ իոնային բնույթի մասնիկների
կամ Դիլս-Այդերի դիենային սինթեզի ռեակցիան և այլն։
Տող 783.
[[Պատկեր:Dareaction.png|thumb|Դիլս-Այդերի ռեակցիան]]
Ըստ գումարային պրոցեսի արագությունը պայմանավորող (լիմիտավորող) փուլին մասնակցող մոլեկուլների թվի, տարբերում են մոնոմոլեկուլյար և բիմոլեկուլյար ռեակցիաներ։
Հաշվի առնելով վերջնական արդյունքը ռեակցիաները դասակարգվում են հետևյալ կերպ՝
#տեղակալման ռեակցիաներ (S-substitution)`
*ա) ռադիկալային (S<sub>R</sub>),բ) էլեկտրաֆիլ (S<sub>E</sub>),գ) նուկլեաֆիլ (S<sub>N</sub>)
#միացման ռեակցիաներ (A-addition),երբ տեղի է ունենում կրկնակի կամ եռակի կապի քանդում և պարզ կապերի
#էլիմինացման կամ պոկման ռեակցիաներ (E-elimination)
#օքսիդավերականգնման ռեակցիաներ
Տող 794.
#թթվահիմնային փոխազդեցություններ։
Վերախմբավորման ռեակցիաների շնորհիվ առաջանում են իզոմերի միացություններ (կետո-ենոլ, լակտամ-լակտիմ տաուտոմերիա և այլն)։
=== Օքսիդավերականգնման ռեակցիաներ ===
Օրգանական քիմիայում օքսիդացման ռեակցիաներ են հանդիսանում այն ռեակցիաները, որոնց ընթացքում տեղի է ունենում ջրածնի ատոմների հեռացում մոլեկուլից չհագեցած (կրկնապատիկ) կապերի առաջացումով կամ բևեռացված կապերի առաջացումով ջրածնից ավելի էլեկտրաբացասականություն ունեցող հետերոատոմի
Ածխածնի օքսիացման աստիճանը օքսիդավերականգման ռեակցիաների ընթացքում փոխվում
CH<sub>4</sub>(մեթան)→CH<sub>3</sub>OH(մեթանոլ)→HCHO(մեթանալ)→HCOOH(մեթանաթթու)→CO<sub>2</sub>(ածխաթթու գազ)
Հագեցած ածխաջրածինները առավել դժվար օքսիդացող օրգանական միացություններ են և օքսիդանում են միայն խիստ պայմաններում՝ բարձր ջերմաստիճանի և ուժեղ օքսիդիչի ազդեցության
:Սաթաթթու + [[FAD]] → [[Ֆումարաթթու]] + [[FADH2|FADH<sub>2</sub>]].
Տող 809.
=== Օքսիդավերականգնման ռեակցիաների մեխանիզմը ===
Գոյություն ունի էլեկտրոնների փոխանցման մի քանի եղանակ.
*1.էլեկտրոնների անմիջական տեղափոխում (մեկ էլեկտրոնային տեղափոխում)։Նման եղանակով են գործում ցիտոքրոմները, հեմ պարունակող [[սպիտակուց]]ները շնչառական
Fe<sup>2+</sup></tt>-1e→Fe<sup>3+</sup></tt>
*2.ջրածնի ատոմի տեղափոխում (ազատ ռադիկալային ճեղքում, (օրինակ, ֆումարաթթվի օքսիդացում)՝ R-H
*3.H<sup>-</sup></tt> հիդրիդ իոնի ձևով փոխանցում դոնորից ակցեպտորին (դեհիդրոգենազների մասնակցությամբ)։
*4.Օրգանական միացությունների և թթվածնի անմիջական փոխազդեցություն, որի արդյունքում առաջանում է թթվածնի հետ կովալենտ կապ ունեցող միացություն, օրինակ՝ ալիֆատիկ հիդրօքսիլացում՝ դեղամիջոցների բիոտրանսֆորմացիայի հիմնական ուղիներից մեկը, ստերոիդ հորմոնների սինթեզ և այլն։
: '''<big>'''<math>~\mathrm{R_CH3\xrightarrow{1/2O2\circ }\ R-CH2OH\uparrow}</math>'''</big>'''
Տող 828.
Երրորդային սպիրտները և կետոնները կայուն են օքսիդիչների նկատմամբ և ուժեղ օքսիդիչների ազդեցության դեպքում ճեղքվում են C-C կապերը։
Կենսաբանական համակարգերում սպիրտների և ալդեհիդների օքսիդացումը, ամինաթթունի օքսիդացնող դեզամինացումը կատարվում է ֆերմենտատիվ
Հասկանալի է, որ վերականգնված կոնֆորմետը (NADH+H<sup>+</sup></tt>) կարող է մասնակցել որպես ջրածնի դոնոր վերականգնման ռեակցիաներում։
[[Պատկեր:NAD oxidation reduction spanish.svg|thumb|left|250px|Ադենինի ռեակցիան]]
=== Չհագեցած և արոմատիկ միացությունների օքսիդացում ===
Կրկնակի կապ պարունակող միացությունների օքսիդացման ժամանակ որպես միջանկյալ պրոդուկտներ առաջանում են էպօքսիդներ, որոնց հիդրոլիզից առաջանում են դիոլներ՝
:7 H<sub>2</sub>C=CH<sub>2</sub> + 6 O<sub>2</sub> → 6 C<sub>2</sub>H<sub>4</sub>O + 2 CO<sub>2</sub> + 2 H<sub>2</sub>O
Արոմատիկ ցիկլերը կայուն են օքսիդացման
[[Պատկեր:Benzene oxydation no sub.svg|thumb|Բենզոլի օքսիացումը]]
Կոնդեսացված արոմատիկ միացությունների էպօքսիդները կանցերոգեն
[[Պատկեր:Conversion of phenylalanine and tyrosine to its biologically important derivatives.png|center|thumb|800px|Ֆենիլալանինից թիրոզի առաջացման ռեակցիան]]
=== Վերականգնման ռեակցիաներ ===
Օքսիդավերականգնման երկակիության շնորհիվ ալդեհիդների վերականգնումից առաջանում են առաջնային սպիրտներ, կետոնների վերականգնումից՝ երկրորդային
R-NO<sub>2</sub>→R-N=O(նիտրոզոածանցյալ)→R-NH-OH(հիդրօքսիլ-ամինածանցյալ)→R-NH<sub>2</sub>(ամինածանցյալ)
=== Դարձելի օքսիդավերականգնման համակարգեր ===
Այս համակարգերը բավականին հեշտ վերականգնվելու և օքսիդանալու հատկության շնորհիվ մասնակցում են մեծ թվով կենսաբանական
:[[Պատկեր:Hydrochinon Chinon.svg|300px]]
Խինոնները ուժեղ օքսիդիչներ
[[Պատկեր:Ubiquinone.png|thumb|Ուբիխինոն]]
Տող 863.
Սուլֆիդ-դիսուլֆիդային համակարգեր։
Ցիստեինի օքսիդացումից առաջանում է դիսուլֆիդային կապ և ցիստին
[[Պատկեր:Cysteine synthesis.JPG|thumb|Ցիստեինի սինթեզը]]
Տող 885.
=== Էլեկտրաֆիլ միացման ռեակցիաների մեխանիզմը (A<sub>E</sub>-1) ===
Առաջին եղանակի դեպքում պրոցեսը ընթանում է երկու
[[Պատկեր:Markovnikov's rule.png|thumb|Մարկովնիկովի կանոնը]]
Նկարից երևում է, որ առավել տեղակալվածը կարբկատիոն I-ն
Ալկենների հալոգենացումը կատարվում է A<sub>E</sub>1 մեխանիզմով.հալոգենի մոլեկուլի (օրինակ բրոմի) հետերոլիտիկ ճեղքման արդյունքում առաջանում է դրական լիցքավորված հալոգենի ատոմ, որը ալկենի π-կապի էլեկտրոնների հետ առաջացնում է π-կոմպլեքս։
[[Պատկեր:AlkeneAndBr2Reaction.png|500 px]]
Հաջորդ փուլում առաջանում է կարբկատիոն (σ-կոմպլեքս).վերջինս կայունանում է անիոնի միացումով (Br<sup>-</sup></tt>)։Առաջանում է 1,2-
[[Պատկեր:Radical-addition.png|450px|Հալոգենացման մեխանիզմը]]
Ալկենների հիդրատացումը (ջրի միացումը) օրգանիզմում ընթացող առավել կարևոր ռեակցիաներից մեկն
Կարբկատիոնը, ունենալով ուժեղ էլեկտրաֆիլ կենտրոն, հեշտությամբ փոխազդում է նուկլեաֆիլի (ջրի) հետ առաջացնելով էթիլօքսոնիումի
=== Նուկլեաֆիլ միացման ռեակցիաների մեխանիզմը (A<sub>N</sub>) ===
Մասնավոր դեպքում, երբ միացումը գնում է HX տիպի միացության և այնպիսի սուբստրատների միջև, որտեղ կրկնակի կապի հարևան դիրքում գտնվում է Z-էլեկտրաակցեպտոր բնույթի տեղակալիչ (Z=CHO,COR,ներառյալ խինոնները),նշված մեխանիզմներից գործում է
Այսպիսով, ռեակցիաների ուղղությունը պայմանավորված է ինչպես ստատիկ գործոններով՝ էլեկտրոնային խտության բաշխումով մինչ ռեակցիան և տարածական գործոնով, այնպես էլ դինամիկ գործոններով՝ միջանկյալ կարբկատիոնների հարաբերական կայունությամբ։
Նուկլեաֆիլ միացման մեխանիզմով է տեղի ունենում կարբոնիլ խումբ պարունակող միացությունների (ալդեհիդների կամ կետոնների) փոխազդեցությունը HX կառուցվածքի մոլեկուլների հետ։
Տող 914.
=== Տեղակալման ռեակցիաներ ===
=== Նուկլեաֆիլ տեղակալման ռեակցիաներ (S) ===
Նուկլեաֆիլ տեղակալման ռեակցիաներ են տալիս sp<sup>3</sup></tt> հիբրիդացված ածխածնի ատոմ պարունակող R-X ընդհանուր բանաձև ունեցող
RX+Y<sup>-</sup></tt>→RY+X<sup>-</sup></tt>
Տող 920.
որտեղ X<sup>-</sup></tt>-լավ հեռացող խումբ է,Y<sup>-</sup></tt>-նուկլեաֆիլ ռեագենտ։
Ռեակցիաներն ընթանում են այն դեպքում, երբ հեռացող խումբը ավելի կայուն
=== Մոնոմոլեկուլային տեղակալման ռեակցիա.S<sub>N</sub>1 ===
Տող 927.
V=K[R-X]
Օրինակ, երրորդային ալկիլքլորիդի փոխազդեցությունը Y<sup>-</sup></tt> նուկլեաֆիլ ռեագենտի
[[Պատկեր:Sn1.oben.gif|thumb|Sn1.ռեակցիա]]
Տող 933.
[[Պատկեր:Mechanismus Sn 1 V1-Seite001.svg|thumb|Sn1 ռեակցիայի մեխանիզմը]]
Որպես կանոն, ռեակցիաներում առաջին փուլը ընթանում է դանդաղ և պայմանավորում ռեակցիայի ընդհանուր
=== Բիմոլեկուլային տեղակալման ռեակցիա.S<sub>N</sub>2 ===
Բիմոլեկուլային մեխանիզմով են ընթանում առաջնային, և որոշ երկրորդային ալկիլհալոգենիդների (ոչ ծավալուն տեղակալիչների դեպքում)
V=K[R-X][Y<sup>-</sup></tt>]
Տող 944.
R-X+Y<sup>-</sup></tt>→[Y...R...X]→Y-R+X<sup>-</sup></tt>
Պրոցեսը ընթանում է մեկ փուլով, ակտիվ միջանկյալ կոմպլեքսի առաջացումով, որում R-X կապը մասնակիորեն խզվել է, իսկ R-Y-ը մասնակիորեն
Այս եղանակներով է կատարվում ալկիլհալոգենիդներից սպիրտների
փոխազդեցությունից, ամինների առաջացումը ալկիլհալոգենիդներից, կարբոնաթթուների էսթերացումը, նրանց հիդրոլիզը՝ (ալկոհոլիզմի և ամինոլիզի ճանապարհով)։
=== Ռադիկալային մեխանիզմով ընթացող տեղակալման ռեակցիաներ.S<sub>R</sub> ===
Այս ռեակցիաները տեղի են ունենում, երբ հարձակվող ռեագենտը ռադիկալ է (R<sup>•</sup></tt>)։Օրինակ, մեթանի քլորացման ռեակցիան՝
Cl<sub>2</sub>→2Cl<sup>•</sup></tt>
Տող 961.
=== Էլեկտրաֆիլ տեղակալման ռեակցիաներ.S<sub>E</sub> ===
Արոմատիկ միացությունները հակված չեն մասնակցելու միացման կամ օքսիդացման ռեակցիաների, որոնց դեպքում արոմատիկությունը
Ar-CH<sub>3</sub>→Ar-COOH
Այս հատկության շնորհիվ դժվարալուծ տոքսիկ արոմատիկ միացությունները վերածվում են լուծելի հիդրոֆիլ միացությունների, որոնք լավ են հեռացվում օրգանիզմից։
Այս միացությունների համար բնորոշ են այնպիսի ռեակցիաներ, որոնք չեն խանգարում արոմատիկ
=== Էլեկտրաֆիլ տեղակալման ռեակցիաների մեխանիզմը ===
Արոմատիկ կամ հետերոցիկլիկ օղակի π-էլեկտրոնները փոխազդեցության մեջ են մտնում էլեկտրաֆիլ ռեագենտի հետ, առաջացնելով անկայուն π-կոմպլեքս, որը վեր է ածվում σ-կոմպլեքսի 6-π էլեկտրոններից երկուսը էլեկտրաֆիլ ռեագենտի հետ առաջացնում են սովորական կովալենտ կապ և σ-կոմպլեքսը զրկվում է արոմատիկ
[[Պատկեր:Electrophilic aromatic substitution.svg|thumb|Էլեկտրաֆիլ տեղակալման ռեակցիա]]
Տող 977.
=== Տեղակալման կանոնը արոմատիկ օղակում ===
Քննարկենք բենզոլի ցիկլում արդեն ներկա գտնվող տեղակալիչի ազդեցությունը ռեագենտի գրոհի ուղղության վրա (մուտք գործող տեղակալիչի դիրք ընտրելու վրա)։Երբ բենզոլի օղակ մուտք է գործում երկրորդ տեղակալիչը, նա կարող է զբաղեցնել երեք դիրք՝ օրթո, մետա,
Արոմատիկ ցիկլում գտնվող տեղակալիչները (օրիենտանտները) բաժանվում են երկու խմբի՝ 1-ն կարգի և 2-րդ կարգի։
Տող 984.
[[Պատկեր:ElectrophilicAromaticSubstitutionOrthoDirectors.svg|thumb|Տեղակալման կանոնը արոմատիկ օղակում]]
Ալկիլ ռադիկալների դեպքում Z-ը ավելի ցածր էլեկտրաբացասականություն ունեցող խումբն է, քան հարևան ածխածնի ատոմը, չունի ազատ էլեկտրոնային զույգ։Z-տեղակալիչը կայունացնում է կառուցվածքը էլեկտրոնների ինդուկտիվ տեղաշարժով դեպի հարևան ածխածնի ատոմը։
[[Պատկեր:Benzene nomenclature positions.png|thumb|Բենզոլի օրթո,մետա և պարա դիրքերը]]
Հաջորդ տարբերակը, երբ Z-ն ունի ազատ էլեկտրոնային
Կանոնիկ կառուցվածքների թվի աճը նշանակում է միջանկյալ կարբկատիոնի առաջացման էներգիայի իջեցում,
Տոուոլի բրոմացման արդյունքում FeBr<sub>3</sub> կատալիզատորի ներկայությամբ առաջանում են օրտո- և պարատեղակալված ածանցյալներ։
Տող 1001.
! Տեղակալիչ Z !! կարգ !! էլեկտրաֆիլ գրոհի դիրքը
|-
| Ալկիլ,CH<sub>3</sub> || I || օրթո, պարա
|-
| -CH<sub>2</sub>Cl || I || օրթո, պարա
|-
| -CCl<sub>3</sub> || II || մետա
|-
| Հալոգեններ || I || օրթո, պարա
|-
| -CH=CH<sub>2</sub>|| I || օրթո, պարա
|-
| -CHO || II || մետա
Տող 1019.
| -CONH<sub>2</sub> || II || մետա
|-
| -NH<sub>2</sub>,-NHR,-NR<sub>2</sub> || I || օրթո, պարա
|-
| -N<sup>+</sup></tt>R<sub>3</sub> || II || մետա
Տող 1025.
| -NO<sub>2</sub> || II || մետա
|-
| -OH || I || օրթո, պարա
|-
| -OR || I || օրթո, պարա
|-
| -SH || I || օրթո, պարա
|-
| -SR || I || օրթո, պարա
|-
| -SO<sub>3</sub>H || II || մետա
|}
Երկրորդ կարգի տեղակալիչները էլեկտրաակցեպտոր խմբեր
Նշված կանոնիկ կառուցվածքների ապակայունացումը դժվարացնում է ռեզոնանսային կարբկատիոնների
բացառվում է նման
Նրանք իջեցնում են (աղքատացնում են) էլեկտրոնային ամպի խտությունը օ և պ դիրքերում և ներմուծվող տեղակալիչները ուղղում են մետա (մ)
Այս ռեակցիաների ընթացքը հուշում է մեզ, որ դրական լիցք ունեցող խմբերը (իոնները),օրինակ՝ կարբկատիոնները, հեշտությամբ մուտք կգործեն արոմատիկ համակարգ, այսինքն՝ հալոգենալկանները Լյուիսի թթուների ներկայությամբ (Ֆրիդել-Կրաֆտսի ռեակցիա),ալկենները և սպիրտները թթու միջավայրում լավ ալկիլացվող ագենտներ
=== Էլիմինացման կամ պոկման ռեակցիաներ (E) ===
Այս ռեակցիաների ընթացքում առաջանում են ալկեններ. տեղի է ունենում պարզ կապերի քայքայում և գոյանում են կրկնակի կապ՝ սպիրտների դեհիդրատացում, հալոգենածանցյալներից հալոգենաջրածնի անջատում, ամինաթթուներից ամոնիակի անջատում և
[[Պատկեր:-Seite001.svg|thumb|Էլիմինացման ռեակցիա]]
Տող 1053.
[[Պատկեր:E2-mechanism.svg|thumb|Սինխրոն էլիմինացման ռեակցիա]]
Որտեղ X-ը՝ հալոգենի ատոմ, հիդրօքսիլ խումբ, ամինախումբ և այլն։
HX-ի էլիմինացումը կարող է կատարվել երեք հիմնական եղանակներով։
Առաջին երկու պրոցեսները ընթանում են փուլերով՝ առաջին փուլում առաջանում են կարբկանիոն, երկրորդ դեպքում՝ կարբկատիոն։
Առաջին տիպի էլիմինացումը հազվադեպ է հանդիպում.որպես օրինակ կարող է ծառայել ալդոլների դեհիդրատացումը հիմնային միջավայրում։
Երկրորդ դեպքում առաջացած կարբկատիոնը երկրորդ փուլում անջատում է
ռեակցիաների առաջին փուլում նույնանման
R-Hal→R-OH+Hal (S<sub>N</sub>1) I տիպ
Տող 1072.
Երրորդային>երկրորդային>առաջնային
Օրինակ, նույն կատալիզատորի (ուժեղ թթվի H<sub>2</sub>SO<sub>4</sub>) ներկայությամբ էթիլ սպիրտի դեհիդրատացումը կատարվում է 200°С-ում, իսկ եռբութիլ սպիրտինը՝ 80°С-ում։
Երրորդ եղանակը՝ (գ)-սինխրոն (համաձայնեցված) մեխանիզմով էլիմինացումը (E2) տեղի է ունենում առաջնային և երկրորդային ալկիլհալոգենիդների մոտ և ավելի էֆեկտիվ է ընթանում, երբ C-H և C-X կապերը «անտիպերիպլանար» են, այսինքն գտնվում են մեկ հարթության մեջ, բայց ընդհանուր ածխածնային շղթայի հակառական կողմերում։
Անհրաժեշտ է նաև նշել, որ էլիմինացման ռեակցիաներում միծտ առաջանում է ավելի տեղակալված ալկեն։
Բերված օրինակում տեղի է ունենում β-ջրածնի ատոմի անջատումը և ավելի տեղակալված ալկենի առաջացում (Զայցևի կանոն)։
|