|
'''Կենսացենոզ''' ({{lang-el|βίος}} - «կյանք» և {{lang-el2|κοινός}} - «ընդհանուր») Ցենոզի հոմանիշն է՝ [[բույս]]երի, [[կենդանի]]ների, [[միկրոօրգանիզմ]]ների պատմականորեն ձևավորված ամբողջությունն է, որոնք բնակվում են ցամաքի մասում կամ ջրամբարում ([[կենսատոպ]]) և բնութագրվում են որոշակի փոխհարաբերությամբ ինչպես իրար մեջ, այնպես էլ [[շրջակա միջավայր]]ի աբիոտիկ բաղադրիչների հետ։<ref>Н. П. Наумов, 1963 — в ''Шилов И. А. Экология. — С. 374.''</ref> Առաջին անգամ կենսացենոզ տերմինն առաջարկել է գերմանացի ջրակենսաբան [[Կ. Մյոբիուս]]ը՝ [[1877]] թվականին։<ref>K. A. Möbius, [http://books.google.com/books?id=Ug4AAAAAQAAJ Die Auster und die Austernwirthschaft], 1877</ref>
== Հասկացություն կենսացենոզի մասին ==
Ըստ սահմանման՝ կենսացենոզը ըստ կազմության, [[տեսակ]]ների և առանձնյակների թվի՝ միջավայրի աբիոտիկ գործոնների միջին մակարդակին համապատասխանող [[կենդանի]] [[օրգանիզմ]]ների ամբողջությունն է, որում [[օրգանիզմ]]ները սերտորոն փոխկապակցված են և անընդհատ բազմացման շնորհիվ պահպանում են իրենց գոյությունը:գոյությունը։
Բնության մեջ կենսացենոզները լինում են տարբեր մասշտաբների:մասշտաբների։ Կենսացենոզ է համարվում [[ծառ]]ի վրա ապրող [[մամուռ]]ների խումբը, քայքայվող կոճղը, [[մարգագետին]]ը, լճակը, [[ճահիճ]]ը, [[անտառ]]ը և այլն:այլն։
Ջրի, սննդի, թթվածնի մուտքը [[կենդանի]] [[օրգանիզմ]]ներ ապահովում է շրջակա միջավայրից նյութերի և [[էներգիա]]յի հոսք:հոսք։ [[Ֆոտոսինթեզ]]ի շնորհիվ միայն կանաչ [[բույսեր]]ն ու որոշ [[բակտերիա]]ներն են ընդունակ ուղղակիորեն յուրացնելու [[արեգակ]]նային ճառագայթման [[էներգիա]]ն, այն կուտակելու օրգանական միացությունների [[քիմիա]]կան կապերում, որը հետագայում [[սննդային շղթաներ]]ով բաշխվում է կենսացենոզներում:կենսացենոզներում։
[[Ակվարիում]]ը, ջերմոցը պատկանում են արհեստական կենսացենոզների թվին:թվին։ Բնության մեջ ոչ մեծ կենսացենոզները հանդիսանում են ավելի խոշորների բաղադրիչ մասերը:մասերը։ Կենսացենոզները բաց համակարգեր են և աստիճանաբար փոխվում են, այդ պատճառով որոշել կենսացենոզի սահմաները հաճախ դժվար է լինում:լինում։
Կենսացենոզի կառուցվածքի մեջ են մտնում [[բույսեր]]ը, [[կենդանիներ]]ը և [[մանրէ]]ները:ները։ Կենսացենոզներում առանձին տեսակները, [[պոպուլյացիա]]ները և տեսակների խմբերը, առանց համակեցությանը վնաս տալու, կարող են փոխարինվել ուրիշներով:ուրիշներով։ Կենսացենոզի սահմանները համապատասխանում են բիոտոպի, հետևաբար նաև [[էկոհամակարգ]]ի սահմաններին:սահմաններին։ Կենսացենոզի և բիոտոպի ու դրանց բաղադրիչների միջև անընդհատ տեղի է ունենում [[էներգիա]]յի և նյութերի հոսք:հոսք։
Կենսացենոզը [[կյանք]]ի կազմավորման ավելի բարձր մակարդակ է, քան նրա կառուցվածքային մաս հանդիսացող [[պոպուլյացիա]]ն:ն։[[Պատկեր:Tide pools in santa cruz.jpg|մինի|[[Կորալյան խութեր]] և [[ծով]]ի [[սպունգներ]], Սանտա Կրուզ, [[Կալիֆորնիա]]]]
Կենդանի օրգանիզմների բնական միավորումներն ունեն իրենց սեփական կազմավորման օրենքները, գործունեությունը և զարգացումը:զարգացումը։ Կյանքի կազմակերպվածության վերօրգանիզմային մակարդակի կարևոր յուրահատկություններ են համարվում (Տիշլեր, [[1971]] թ.)՝
#Կենսացենոզը միշտ ծագում և կազմավորվում է շրջակա միջավայրում գոյություն ունեցող տարբեր տեսակներին պատկանող [[առանձնյակ]]ներից կամ [[տեսակ]]ների ամբողջ համալիրից:համալիրից։ Դրանով կենսացենոզը տարբերվում է առանձին [[օրգանիզմ]]ի կամ առանձնյակի ձևավորումից, որն ընթանում է սաղմի աստիճանկան տարբերակման ճանապարհով:ճանապարհով։
#Կենսացենոզի բաղադրիչները փոխարինելի են:են։ Մեկ տեսակը կամ տեսակների ամբողջությունը կարող է առանց ընդհանուր համակարգին վնաս տալու փոխարինվել նման [[էկոլոգիա]]կան պահանջմունքներ ունեցող այլ տեսակներով:տեսակներով։ Ցանկացած [[օրգանիզմ]]ի [[օրգան]]ները եզակի են:են։
#Կենսացենոզը գոյություն ունի հակադիր ուժերի հավասարեցման հիման վրա:վրա։ Կենսացենոզում բազմաթիվ տեսակների պահանջները լրիվ հակադիր են:են։ Օրինակ՝ [[գիշատիչ]]ը զոհի համար հանդիսանում է անտագոնիստ, սակայն երկուսն էլ գոյատևում են նույն կենսացենոզի սահմաններում:սահմաններում։
#[[Օրգանիզմ]]ի սահմանային չափերը սահմանափակվում են գենետիկական ծրագրով, իսկ վերօրգանիզմային համակարգի չափերը որոշվում են արտաքին ուժերով:ուժերով։
#Կենսացենոզները հաճախ ունենում են միաձուլված սահմաններ:սահմաններ։ Սակայն Իրականում դրանք գոյություն ունեն բնության մեջ:մեջ։
== Կենսացենոզի տեսակային կազմը ==
Կենսացենոզի տեսակային կազմը նրա կազմության մեջ մտնող տեսակների ամբողջությունն է:է։ Կախված միջավայրի գործոններից՝ կենսացենոզը բնութագրվում է տեսակային բազմազանությամբ և տեսակների թվային հարաբերությամբ:հարաբերությամբ։ Գլխավոր սահմանափակող գործոններն են համարվում [[ջերմաստիճան]]ը, խոնավությունը [[լույս]]ը եւ այլն:այլն։ բարձրլեռնային [[էկոհամակարգ]]երի կենսացենոզները բնութագրվում են աղքատ տեսակային կազմով և կազմված են [[բույսեր]]ի և [[կենդանիներ]]ի տասնյակ և հարյուրավոր, իսկ արևադարձային [[անտառ]]ների, [[կորալյան խութեր]]ի (բուսախութերի), [[գետեր]]ի, [[հովիտներ]]ի կենսացենոզները բնութագրվում են հարուստ տեսակային կազմով և ընդգրկում են հազարավոր տեսակներ:տեսակներ։ Կենսաբազմազանության փոփոխության կարևոր օրինաչափություն է այն, որ արևադարձներից դեպի բարձր լայնություններ այն նվազում է:է։ Հասարակածին մոտ կենսացենոզները ունեն հարուստ տեսակային կազմ և բազմազան բուսական և կենդանական աշխարհ:աշխարհ։ Այդ օրինաչափությունը վերաբերվում է նաև մյուս կենդանի օրգանիզմներին:օրգանիզմներին։ Տեսակային կազմի բազմազանությունը որոշվում է տեսակների հարաբերական կամ բացարձակ թվով և կախված է կենսացենոզի տարիքից:տարիքից։ Հասուն կենսացենոզները ունեն տեսակների բազմազանություն:բազմազանություն։
Եթե կենսացենոզում ինչ-որ տեսակ ունի թվային մեծ առավելություն, ապա այն կոչվում է դոմինանտ տեսակ:տեսակ։ Դոմինանտ տեսակ գոյությու ոնի ցանկացած կենսացենոզում:կենսացենոզում։ Օրինակ՝ եղևնու [[անտառ]]ում [[եղևնի]]ները օգտագործում են արեգակնային [[էներգիա]]յի մեծ մասը, ստեղծում են մեծ կենսազանգված, նվազեցնում են քամու շարժման արագությունը և կենսացենոզի մյուս բնակիչների համար ստեղծում բազմաթիվ անբարենպաստ պայմաններ:պայմաններ։ Սակայն կան նաև այնպիսի դոմինանտ տեսակներ, առանց որոնց մյուս տեսակները գոյություն ունենալ չեն կարող:կարող։ Դրանք ստեղծում են միկրոմիջավայր ամբողջ կենսացենոզի համար:համար։ Դոմինանտ տեսակի վերացման դեպքում մեծ վտանգ է սպառնում ամբողջ կենսացենոզին:կենսացենոզին։ Դոմինանտ տեսակներ հիմնականում համարվում են բույսերը, հազվադեպ՝ կենդանիները:կենդանիները։
Կենսացենոզներում կան նաև հազվադեպ հանդիպող երկրորդական տեսակներ:տեսակներ։ Դրանց առկայությունը հանդիսանում է համակեցության կայուն զարգացման երաշխիք:երաշխիք։ Սովորաբար հարուստ տեսակային կազմ ունեցող կենսացենոզներում բոլոր տեսակներն ունեն առանձնյակների փոքր թվաքանակ:թվաքանակ։ Գոյությու ունի այսպիսի օրինաչափություն, ըստ որի, ինչքան աղքատ է տեսակային կազմը, այնքան շատ են դոմինանտ տեսակները:տեսակները։ Նման պայմաններում հնարավոր է դոմինանտ տեսակների առանձնկյակների թվաքանակի թռիչքային աճ:աճ։
<gallery caption="Կենսացենոզներ" perrow="5">
Պատկեր:Tide pools in santa cruz.jpg|Կենսացենոզ
== Կենսացենոզի տարածական կառուցվածքը ==
Կապված տեսակների պահանջմունքներ և բնակության պայմանների համապատասխանության հետ՝ նրանք տարածության մեջ կարող են բաշխվել տարբեր կերպ:կերպ։ [[Պատկեր:Stipa-pennata-habitat.JPG|մինի|աջից|կենսացենոզի գոտիները]]Տարածության մեջ կենսացենոզը կազմող տեսակների այդպիսի բաշխումը կոչվում է կենսացենոզի տարածական կառուցվածք:կառուցվածք։ Այն լինում է ուղղահայաց և հորիզոնական:հորիզոնական։ Երկարատև զարգացման գործընթացում տեսակները, որոնք կազմում են համակեցություններ, այնպես են բաշխված, որ գործնականորեն իրար չեն խանգարում:խանգարում։ Այդպիսի բաշխումը կոչվում է [[յարուս]]ակնություն (հարկայնություն): Այն ավելի հստակ արտահայտված է բուսական ցենոզներում:ցենոզներում։ Որպես կանոն՝ տարբեր կենսածին ձևեր զբաղեցնում են տարբեր յարուսներ:յարուսներ։
Կենսացենոզների յարուսներն իրարից տարբերվում են բարձրությոմբ, օրգանիզմների կազմով, էկոլոգիայով և կենսացենոզների կյանքում օրգանիզմների ունեցած դերով:դերով։
[[Անտառ]]ներու սովորաբար առանձնացնում են [[5]]-[[6]] յարուսներ՝
# առաջին մեծության [[ծառեր]] ([[տերև]]ները դասավորված են բարձր),
#երկրորդ մեծության ծառեր (օգտագործում են առաջին յարուսի կողմից չօգտագործված [[լույս]]ը),
#անտառաթփուտ (ապրում են թույլ լուսվորվածության և սննդատարրերի անբավարարության պայմաններում և ունեն ցածր հասակ),
#բարձրահասակ խոտաբույսեր [[5]] և [[6]] ցածրահասակ խոտաբույսեր:խոտաբույսեր։
Կենսացենոզներում [[կենդանիներ]]ը ևս զբաղեցնում են որոշակի մակարդակներ:մակարդակներ։ Հողում ապրում են բազմաթիվ հողային [[որդեր]], [[մանրէներ]], հողափոր կենդանիներ և այլն:այլն։ [[Հող]]ի մակերևույթին՝ տերևային թաղիքի տակ, բնակվում են բազմաթիվ [[բազմոտանիներ]], գիշատիչ [[բզեզներ]], մանր [[կաթնասուններ]]: [[Թռչուններ]]ը զբաղեցնում են տարբեր յարուսներ, իսկ խոշոր [[կաթնասուններ]]ը ապրում են ներքևի յարուսում:յարուսում։ Յարուսականությունը լավ արտահայտված է նաև ջրային կենսացենոզներում:կենսացենոզներում։ Տարածության մեջ կենդանի օրգանիզմների առանձնյակները բաշխված են անհամաչափ:անհամաչափ։ Սովորաբար առանձնյակները կազմում են խմբեր:խմբեր։ Այս գործընթացը հանդիսանում է օրգանիզմների գոյության համար անհրաժեշտ հարմարողական գործոն:գործոն։ Օրգանիզմների այդպիսի խմբերը որոշում են կենսացենոզի հորիզոնական կառուցվածքը:կառուցվածքը։ Այդպիսի բաշխման օրինակներ են համարվում [[փղեր]]ի, [[զեբր]]ների, [[այծքաղներ]]ի հոտերը, արևադարձային [[տափաստան]]ներում, [[թռչուններ]]ի երամները, կորալների գաղութները ջրի հատակին և այլն:այլն։
Բուսական համակեցություններում հորիզոնական կառուցվածքի տարրական միավորներն են համարվում միկրոցենոզը և միկրոխմբավորումները:միկրոխմբավորումները։ Միկրոցենոզը համարվում է կենսացենոզի՝ իր չափերով ամենափոքր տարրական միավորը:միավորը։ Համարյա ցանկացած համակեցություն իր մեջ նեռառում է միկրոհամակեցությունների կամ միկրոցենոզների համակարգեր:համակարգեր։
Միկրոխմբավորումը նույն յարուսի սահմաններում մեկ կամ մի քանի տեսակների խտացումն է, ներյարուսային խճանկարային բիծն է:է։ Օրինակ՝ [[մամուռներ]]ի կողմից զբաղեցված յարուսում կարելի է առանձնացնել մամուռների մի քանի բծեր՝ մեկ կամ մի քանի տեսակների դոմինանտությամբ:դոմինանտությամբ։
Խճանկարային բիծը հնարավորություն է տալիս ավելի լրիվ օգտագործել միկրոբնակատեղերը:միկրոբնակատեղերը։ Միկրոխմբավորումը հնարավորություն է տալիս ավել արդյունավետ և արագ օգտագործել սննդային պաշարները:պաշարները։ Այն առաջ է բերում կենսաբազմազանության բարձրացում, նպաստում է կենսացենոզի կայունությանը և կենսունակությանը:կենսունակությանը։
[[Պատկեր:Vegetation-no-legend.PNG|700px|մինի|կենտրոն]]
{| style="border:1px solid #CCCCCC; background-color:transparent;" align="center" width="100%"
|}
== Օրգանիզմների հարաբերությունները կենսացենոզում ==
Կենսացենոզում տարբեր տեսակների օրգանիզմների միջև գոյություն ունեն ուղղակի և անուղղակի փոխհարաբերություններ:փոխհարաբերություններ։ Բեկլամիշևան ([[1970]]թ.) այդ փոխհարաբերությունները բաժանել է [[5]] տիպի.
# Առաջին տիպի փոխհարաբերությունը ծագում է այն դեպքում, երբ կենսացենոզում մի տեսակը սնվում է մյուսով, նրա մահացած մնացորդներով կամ կենսագործենության արգասիքներով:արգասիքներով։ Սննդի պաշարների հանդեպ մատչելիության աստիճան ձեռք բերելու համար երկու տեսակների միջև ընթացող մրցակցության դեպքում ծագում է անուղղակի փոխհարաբերություն:փոխհարաբերություն։
#Երկրորդ տիպի փոխհարաբերության իմաստն այն է, որ մեկ տեսակը նպաստում է մյուսի տարածմանը:տարածմանը։ [[Բույսեր]]ի [[սերմ]]երի տարածումն իրագործվում է պասիվ և ակտիվ եղանակներով:եղանակներով։ Ակտիվ տեղափոխման ժամանակ սերմերն անցնում են կենդանիների [[մարսողական համակարգ]]ով:ով։ [[Սնկեր]]ի [[սպորներ]]ը հիմնականում տարածվում են [[միջատներ]]ի միջոցով:միջոցով։
#Այս փոխհարաբերության ժամանակ մեկ տեսակ իր կենսագործունեության արդյունքում փոխում է մյուս տեսակի բնակատեղի պայմանները:պայմանները։ Տեր և [[մակաբույծ]] փոխազդեցությունը այսպիսի փոխհարաբերության օրինակ է:է։
#Այս փոխհարաբերությունը պասիվ տարածման միջոց է:է։ Հատուկ է այն տեսակներին, որոնք իրենց բնականոն կենսագործունեության համար մեկ բիոտոպից տեղափոխվում են մյուսը:մյուսը։ Դա հիմնականում բնորոշ է անուղղակի զարգացում ունեցող կենդանիներին:կենդանիներին։ Որպես կանոն՝ այս տեսակների հասուն առանձնյակներն ու թրթուրները ապրում են տարբեր միջավայրներում:միջավայրներում։ Կան նաև բազմաթիվ այլ օրինակներ:օրինակներ։
#Երկու տեսակների միջև գոյություն ունեցող փոխհարաբերության մեկ այլ տիպն էլ այն է, երբ մի տեսակը իր շինությունը կառուցելու համար օգտագործում է այլ տեսակի արտաթորության արգասիքները, մահացած մասերը և այլն:այլն։ Օրինակ՝ [[թռչուններ]]ն իրենց բույնը հյուսելու համար օգտագործում են չոր ճյուղեր, փետուրներ, [[կաթնասուններ]]ի բուրդը:բուրդը։
Բնության մեջ ավելի տարածված են երկու տեսակների միջև գոյություն ունեցող առաջին և երկրորդ տիպերի փոխհարաբերությունները:փոխհարաբերությունները։
== Կենսացենոզի էկոլոգիական կառուցվածքը ==
[[Պատկեր:Reef 247.jpg|մինի|աջից|Ստորջրյա կյանքը կենսացենոզում]]
Կենսացենոզը ձևավորվում է համակեցության էկոլոգիական կառուցվածքը բնութագրող օրգանիզմների էկոլոգիական որոշակի խմբերից:խմբերից։ Տարբեր կենսացենոզներում նման էկոլոգիական խորշեր զբաղեցնող օրգանիզմների էկոլոգիական խմբերը կարող են ունենալ տարբեր տեսակային կազմ:կազմ։ Օրինակ՝ գերխոնավ տարածքներում գերակշռում են խոնավասեր, իսկ չոր պայմաններում՝ չորադիմացկուն [[բույսեր]]ը:ը։
Կենսացենոզի էկոլոգիական կառուցվածքի արտացոլում է նաև նման սնման եղանակ ունեցող և միևնույն տիպում միավորված օրգանիզմների խմբերի համապատասխանությունը:համապատասխանությունը։ Օրինակ անտառներում գերակշռում են օրգանական մնացորդներով սնվող, իսկ տափաստաններում և կիսաանապատներում՝ բուսակեր օրգանիզմները:օրգանիզմները։ [[Օվկիանոս]]ների խոր շերտերում կենդանիների սնման հիմնական տիպը գիշատչությունն է, իսկ վերին շերտերում գերակշռում է խառը սնման տիպը:տիպը։
Կենսացենոզի էկոլոգիական կառուցվածքը նրա օրգանիզմների էկոլոգիական խմբերի կառուցվածքն է, որոնք համակեցության տարբեր էկոլոգիական խորշերում կատարում են որոշակի գործառույթներ:գործառույթներ։
Տեսակային և տարածական համալիրում էկոլոգիական խորշի յուրահատկություններով օժտված էկոլոգիական կառուցվածքը հանդիսանում է կենսացենոզի մակրոդիտակային բնութագիրը:բնութագիրը։
Մակրոդիտակային բնութագիրը հնարավորություն է տալիս որոշել այս կամ այն կենսացենոզի հատկությունները, տարածման և ժամանակի մեջ բացահայտել նրա կայունությունը, կանխագուշակել մարդածին գործոնի ազդեցության արդյունքում ծագող փոփոխությունների հետևանքները:հետևանքները։
== Կազմը ==
*[[Կենսացենոզ]]
| 