«Մերկուրի (մոլորակ)»–ի խմբագրումների տարբերություն

}}</ref>։

 

 

Մոլորակի շարժման յուրահատուկ հարաբերությունները առաջացնում են ևս մի երևույթ. Մոլորակի պտույտի արագությունը իր առանցքի շուրջ, գործնականորեն հաստատուն մեծություն է, այն դեպքում, երբ ուղեծրային շարժման արագությունը անընդհատ փոփոխվում է։ Ուղեծրի այն հատվածում, որը մոտ է պերիհելիին, մոտ 8 օրվա ընթացքում ուղեծրային շարժման [[անկյունային արագություն]]ը անցնում է պտույտի անկյունային արագությանը։ Արդյունքում Արեգակը Մերկուրիի երկնքում կանգ է առնում և սկսում շարժվել հակառակ ուղղությամբ՝ արևմուտքից արևելք։ Այս էֆեկտը երբեմն անվանում են [[Հիսուս Նավին]]ի էֆեկտ, [[Աստվածաշունչ|Աստվածաշնչի]] [[Հիսուս Նավինի գիրք|Հիսուս Նավինի գրքի]] գլխավոր հերոսի անունով, ով կանգնեցրել էր Արևի շարժը երկնքում։ «Տաք լայնություններից» 90° գտնվող դիտողի համար Արեգակը այդ դեպքում մայր է մտնում (կամ ծագում) երկու անգամ։

 

=== Ուղեծրի տարականոն պերցեսիան ===

Մերկուրին գտնվում է Արեգակին մոտ, այդ պատճառով ընդհանուր հարաբերականության տեսության էֆեկտները ամենաշատն են արտացոլվում նրա շարժման վրա, բոլոր մյուս Արեգակնային համակարգի մոլոակների միջև։ Արդեն 1859 թվականին ֆրանսիացի մաթեմատիկոս և աստղագետ [[Ուրբեն Լե Վերյե]]ն հայտարարեց, որ գոյություն ունի Մերկուրիի ուղեծրի պերիհեիի պերցեսիա, որը չի կարող ամբողջովին բացատրվել հայտնի մոլորակների ձգողության ազդեցության հաշվարկի հիման վրա, օգտագործելով [[Դասական մեխանիկա|դասական մեխանիկայի օրենքները]]։ Մերկուրիի ուղեծրի պերցեսիան կազմում է 5600 անկյունային վայրկյան դարի ընթացքում։ Մերկուրիի վրա բոլոր մյուս մարմինների ազդեցության հաշվարկը, համաձայն նյուտոնյան մեխանիկայի տալիս է 5557 անկյունային վայրկյան պերցեսիա մեկ դարի ընթացքում<ref>{{cite journal|author=Կլեմենս Ջ. Մ.|title=Հարաբերականության ազդեցությունը մոլորակների շարժման վրա|publisher=Ժամանակակից ֆիզիկա|year=1947|issue=4|volume=19|pages=361—364|doi=10.1103/RevModPhys.19.361|language=en}}</ref>։ Փորձելով բացատրել դիտարկվող էֆեկտը, նա ենթադրեց, որ գոյություն ունի ևս մեկ մոլորակ (կամ, հնարավոր է ոչ մեծ աստերոիդների գոտի), որի ուղեծիրը տեղակայված է ավեի մոտ Արեգակին, քան Մերկուրին, և որը ազդելով Մերկուրիի վրա բերում է այդ տարբերությանը<ref name="Verrier">{{cite journal|author=Լե Վերիեր Ու.|title=Մսյո Լե Վերիերի նամակը Մսյո Ֆայեին Մերկուրիի պերիհելիի տեղաշարժի վրա այլ մոլորակի ազդեցության մասին|url=http://www.archive.org/stream/comptesrendusheb49acad#page/378/mode/2up|publisher=Գիտությունների ակադեմիայի շաբաթական հանդիպումների հաշվետվություններ|year=1859|volume=49|pages=379—383|language=fr}} (նույն հրատարակության 383 էջում Ֆայեն, խոսելով նախկին աշխատանքի մասին, խորհուրդ է տալիս աստղագետներին փնտրել դեռևս չհայտնաբերված մարմինը, որը գտնվում է Մերկուրիի ուղեծրի ներսում):</ref> (մյուս բացատրությունները դիտարկում էին Արեգակի հաշվի չառած բևեռային սեղմումը)։ Շնորհիվ ավելի վաղ հասած հաջողությունների [[Նեպտուն]]ի որոնման ժամանակ [[Ուրան (մոլորակ)|Ուրանի]] ուղեծրի վրա ազդեցության հետևանքով, այս վարկածը դարձավ հանրաճանաչ և փնտրվող ենթադրյալ մոլորակը նույնիսկ ստացավ անվանում՝ [[Վուլկան (մոլորակ)|Վուլկան]]։ Սակայն այս մոլորակը այդպես էլ չհայտնաբերվեց<ref>{{cite book

| first=Ռիչարդ | last=Բաում |coauthors=Շիհան, Ուիլիամ

== Մակերևույթը ==

[[Պատկեր:EN0108821596M Sholem Aleichem crater on Mercury.png|մինի|Մոլորակի մակերևույթը հիշեցնում է [[Լուսին|լուսնինը]] (լուսանկարը «Մեսենջեր» ԱՄԿ-ից)]]

 

Մերկուրիի մակերևույթը հիշեցնում է [[Լուսին|լուսնինը]], այն համարյա ամբողջությամբ ծածկված է [[հարվածային խառնարան|խառնարաններով]]։ Խառնարանների խտությունը տարբեր է մոլորակի տարբեր մասերում։ Ենթադրվում է, որ ավելի խիտ խառնարաններով ծածկված մասերը ավելի հին ծագում ունեն, իսկ նոսր մասերը գոյացել են ավելի ուշ, հին մակերևույթի լավայով ծածկման արդյունքում։ Միչնույն ժամանակ Մերկուրիի վրա մեծ խառնարաններ ավելի հազվադեպ են պատահում քան Լուսնի վրա։ Մերկուրիի վրա գտնվող ամենամեծ խառնարանը անվանել են մեծ հոլանդացի գեղանկարիչ [[Ռեմբրանդտ]]ի անունով, նրա անկյունագծի լայնությունը կազմում է 716 կմ։ Սակայն նմանությունը Լուսնի հետ ամբողջական չէ, Մերկուրիի վրա երևում են ձևավորումներ, որոնք չկան Լուսնի վրա։ Կարևոր տարբերություն է երկու մարմինների լանդշաֆտների միջև Մերկուրիի վրա բազմաթիվ ատամնավոր ստորոտների, [[էսկարպ]]ների, գոյությունը, որոնք ձգվում են հարյուրավոր կիլոմետրեր։ Դրանց կառուցվածքի հետազոտությունը թույլ տվեց հասկանալ, որ նրանք առաջացել են սեղմման ընթացքում, երբ մոլորակի մակերևույթը հովացել է, որի ընթացքում Մերկուրիի մակերևույթի մակերեսը փոքրացել է 1%-ով։ Մոլորակի մակերևույթին լավ պահպանված խառնարանների գոյությունը խոսում է այն մասին, որ վերջին 3 - 4 միլիարդ տարիների ընթացքում այնտեղ չի եկել կեղևի մեծածավալ շարժումներ, ինչպես նաև գոյություն չունի մակերևույթի [[Էրոզիա (երկրաբանություն)|Էրոզիա]], վերջին փաստը համարյա ամբողջովին բացառում է Մերկուրիի ամբողջ պատմության ընթացքում որևէ էական մթնոլորտի գոյության հնարավորությունը։

=== Խառնարանները ===

{{see also|Մերկուրիի խառնարանների ցանկ}}

Մերկուրիի վրա գտնվող խառնարանները բազմազան են իրենց չափերով, սկսած փոքր, թասի ձև ունեցող իջվածքներից, մինչև բազմաօղակ [[հարվածային խառնարան]]ները, որոնք անկյունագծում հարյուրավոր կիլոմետր են։ Խառնարանները գտնվում են քանդման տարբեր փուլերում, կան համեմատաբար լավ պահպանված խառնարաններ, իրենց շուրջ երկար ճառագայթներով, որոնք առաջացել են հարվածի հետևանքով արտանետված նյութից։ Կան նաև ուժեղ քանդված խառնարանների մնացորդներ։ Մերկուրիի խառնարանները լուսնայիններից տարբերվում են նրանով, որ նրանց մոտ արտանետված նյութի սփռվածությունը ավելի փոքր է, Մերկուրիի վրայի ավելի մեծ [[ծանրության ուժ]]ի պատճառով<ref name="Spudis01">{{cite journal|author=Սպուդիս Պ. Դ.|title=Մերկուրիի երկրաբանական պատմությունը|url=http://adsabs.harvard.edu/abs/2001mses.conf..100S |publisher=Մերկուրիի մասին համաժողով. Տիեզերական տարածքը, մակերևույթը և ընդերքը|location=Չիկագո|year=2001|pages=100|language=en}}</ref>։

 

== Երկրաբանությունը և ներքին կառուցվածքը ==

[[Պատկեր:Mercury Internal Structure.svg|մինի|<small>1. Կեղևը, հաստությունը - 100 - 300 կմ<br />2. Մանտիա, հաստությունը - 600 կմ<br />3. Միջուկ, շառավիղը - 1800 կմ</small>]]

Մինչև վերջերս, ենթադրվում էր, որ Մերկուրիի ընդերքում գտնվում է մետաղական միջու, 1800 - 1900 կմ շառավղով, որը պարունակում էր մոլորակի զանգվածի 60%, քանի որ «Մարիներ 10» ԱՄԿ-ն հայտնաբերել էր թույլ մագնիսական դաշտ, և համարվում էր, որ այսպիսի փոքր չափերով մոլորակը չի կարող ունենալ հեղուկ միջուկ։ Սակայն [[2007]] թվականին [[Ժան-Լյուկ Մարգո]]յի խումբը ներկայացրեց Մերկուրիի հինգ տարվա ռադիո դիտարկումների արդյունքները, որոնց ընթացքում նկատվել են մոլորակի [[Պտտվողական շարժում|պտույտի]] տատանումները, որոնք չափացանց մեծ էին պինդ միջուկ ունեցող մոլորակի համար։ Այդ իսկ պատճառով, այսօր արդեն կարելի է մեծ ճշգրտությամբ ասել, որ մոլորակի միջուկը հեղուկ է<ref name="cornell">{{cite web|author=Գոլդ, Լաուրեն|title=Մերկուրին ունի հալված միջուկ, Կորնելի հետազոտություննրի ադյունքներ|date=3 մայիս 2007|publisher=Քորնելի համալսարան |url=http://www.news.cornell.edu/stories/May07/margot.mercury.html|work=Քրոնիքլ օնլայն|accessdate=2008 թ․ մայիսի 12|archiveurl=http://www.webcitation.org/67qLHYykI|archivedate=2012-05-22}}</ref><ref name="nrao">{{cite web|author=Դեյվ Ֆայնլի|date=3 մայիս 2007|title=Մերկուրիի միջուկը հալված է, Ռադիո դիտարկումների արդյունքներ|publisher=Ազգային աստղադիտարան|url=http://www.nrao.edu/pr/2007/mercury/|accessdate=2008 թ․ մայիսի 12|archiveurl=http://www.webcitation.org/67qLI1qs1|archivedate=2012-05-22}}</ref>։

 

Մերկուրիի առավել վաղ հիշատակված դիտարկումը գրանցված է «[[Մուլ ապին]]ում» (բաբելոնյան աստղաբաշխական աղյուսակների ժողովածու)։ Այս դիտարկումը կատարվել է, ամենայն հավանականությամբ [[Ասորեստան|ասորական]] աստղագետների կողմից, մոտավորապես [[մ.թ.ա. 14-րդ դար]]ում<ref>{{cite journal|author=Շաֆեր Բ. Ե.|title=Մուլ ապինում նշված աստղագիտական լայնությունները և էպոխաները|url=http://cdsads.u-strasbg.fr/abs/2007AAS...210.4205S|volume=Ամերիկյան աստղագիտական միության հանդիպում 210, #42.05|publisher=Ամերիկյան աստղագիտական միություն|year=2007|volume=38|pages=157|doi=|language=en}}</ref>։ [[Շումերական լեզու|Շումերերեն]] անվանումը, որ օգտագործվել է Մերկուրիի համար «Մուլ ապինի» աղյուսակներում, կարող է արտաբերվել որպես UDU.IDIM.GU\U₄.UD (թարգմանությունը «թռչկոտող մոլորակ»)<ref>{{cite journal|author=Հանգեր Հ., Փինգրի Դ.|title=ՄՈւԼ.ԱՊԻՆ. Սեպագիր աստղագիտական ժողովածու|journal=Արպիվ ֆյուղ Օրիենթֆորշունգ|location=Ավստրիա|publisher=Վերլագ Ֆերդինանդ Բերգեր և Սոհն Գեսելշաֆթ ՄԲՀ|year=1989|volume=24|pages=146|language=de}}</ref>։ Սկզբում մոլորակը նույնացնում էին [[Նինուրտա]] աստծո հետ<ref>{{cite book|author=Գ. Ե. Կուրտիկ|title=Հինավուրց Միջագետքի աստղային երկինքը|location=Սանկտ Պետերբուրգ|publisher=Ալետայա|year=2007|pages=543—545|isbn=978-5-903354-36-8}}</ref>, իսկ ավելի ուշ գրառումներում այն անվանում են «[[Նաբու]]», իմաստության և գիրի աստծո պատվին<ref name="JHU history">{{cite web|year=2008|author=Ստաֆ|url=http://btc.montana.edu/messenger/elusive_planet/ancient_cultures_2.php|title=Մեսենջեր. Մերկուրին և հինավուրց մշակույթները|publisher=ՆԱՍԱ ՌՇԼ|accessdate=2008 թ․ ապրիլի 7|archiveurl=http://www.webcitation.org/67qQ1l3sY|archivedate=2012-05-22}}</ref>։

 

 

[[Հին Հունաստան]]ում [[Հեսիոդոս]]ի ժամանակներում մոլորակը հայտնի էր {{lang-grc2|Στίλβων}} («Ստիլբոն») և {{lang-grc2|Ἑρμάων}} («Էրմաոն») անուններով<ref name="Stilbon">{{cite book |author= Հ. Գ. Լիդել և Ռ. Սքոթ |coauthors=''խմբ.'' Հ. Ս. Ջոնս և Ռ ՄակԿենզի |title=Հունա-Անգլերեն բառապաշար, վերանայված ավելացումներով |edition=9-րդ |year=1996 |publisher=Քլարենդոն փրեսս |location=Օքսֆորդ |isbn=0-19-864226-1 |pages=690 և 1646 }}</ref>։ «Էրմաոն» անվանումը Հերմես աստծո անվան գրելաձևերից մեկն է<ref>{{cite journal|author=Վ. Ն. Յորխո|title=Վատիկանյան անանուն. Անհավանականի մասին |url=http://ancientrome.ru/antlitr/anon-greek/incred-p.htm|publisher=Հինավուրց պատմության լրատու|year=1992 |doi=|language=en}}</ref>։ Ավելի ուշ հույները սկսեցին մոլորակը անվանել «Ապոլոն»։

 

=== Դիտարկումներ աստղադիտակներով ===

Մերկուրիի առաջին դիտարկումները աստղադիտակով կատարել է [[Գալիլեո Գալիլեյ]]ը [[17-րդ դար]]ի սկզբում։ Չնայած նա դիտարկում էր Վեներայի փուլերը, նրա աստղադիտակը այնքան հզոր չէր, որպեսզի երևային Մերկուրիի փուլերը։ [[1631]] թվականին [[Պյեր Գասենդի]]ն կատարեց մոլորակի Արեգակի սկավառակի վրայով անցման առաջին դիտարկումը։ Անցման պահը մինչ այդ հաշվարկել էր [[Յոհան Կեպլեր]]ը։ [[1639]] թվականին Ջովանի Զուպին աստղադիտակի միջոցով հայտնաբերեց, որ Մերկուրիի ուղեծրայի փուլերը նման են Լուսնի և Վեներայի փուլերին։ Դիտարկումները վերջնականապես ապացուցեցին, որ Մերկուրին պտտվում է Արեգակի շուրջ։<ref name="strom"/>.

 

 

=== Մերկուրիի հետազոտությունները ժամանակակից մեթոդներով ===

[[Պատկեր:Mercury in color c1000 700 430.png|մինի|Մերկուրիի առաջին բարձր թողունակությամբ լուսանկարները, ստացվել են «Մեսենջեր» ԱՄԿ-ից, 22 հունվարի 2008]]

Մերկուրին երկրային խմբի մոլորակներից ամենաքիչն է հետազոտված։ [[20-րդ դար]]ում նրա ուսումնասիրման աստղադիտակային մեթոդներին ավելացան [[ռադիոաստղագիտություն|ռադիոաստղադիտական]], [[ռադիոլոկացիոն]] և տիեզերական սարքերով հետազոտությունները։ Մերկուրիի ռադիոաստղադիտական չափումները կատարվել են առաջին անգամ 1961 թվականին Հովարդի, Բարետի և Հեդոկի կողմից ռեֆլեկտոր աստղադիտակի միջոցով, որի վրա տեղադրված էին երկու [[ռադիոմետր]]ներ<ref>{{cite journal | author = Հովարդ Ո. Ե. 3-րդ, Բարետ Ա. Հ., Հեդոկ Ֆ. Տ. | title = Մերկուրի մոլորակի միկրոալիքային ճառագայթման չափումը | url = http://articles.adsabs.harvard.edu//full/1962ApJ...136..995H/0000995.000.html| language = en| journal = Աստղաֆիզիկական ամսագիր| year = 1962| volume = 136| pages = 995 - 1004}}</ref>։ 1966 թվականին հավաքված տվյալների հիման վրա կատարվեցին բավականին ճշգրիտ գնահատումներ Մերկուրիի մակերևույթի ջերմաստիճանի մասին՝ 600 [[Կելվին|Կ]] արևահար կողմում և 150 Կ չլուսավորված կողմում։ Առաջին ռադիոլոկացիոն դիտարկումները կատարվեցին 1962 թվակնի հունիսին [[Վլադիմիր Կոտելնիկով]]ի խմբի կողմից [[ՌԳԱ Վ. Ա. Կոտելնիկովի անվան ռադիոտեխնիկայի և էլեկտրոնիկայի ինստիտուտ|ՌԷԻ]]-ում, նրանք ցույց տվեցին Մերկուրիի և Լուսնի արտացոլման հատկությունների նմանությունը։ 1965 թվակնին նմանատիպ դիտարկումներ կատարվեցին [[Արեսիբո աստղադիտարան|Արեսիբոյի]] ռադիոաստղադիտակով, որի արդյունքում հնարավոր եղավ ստանալ Մերկուրիի պտույտի պարբերությունը՝ 59 օր<ref>{{cite journal | author = Կուզմին Ա. Դ.| title = Մերկուրիի, Վեներայի և Մարսի ռադիոդիտարկումների արդյունքները | url = http://ufn.ru/ru/articles/1966/10/e/| language = ru| journal = Ֆիզիկական գիտությունների հաջողություններ| year = 1966| number = 90| issue = 10|pages = 303—314}}</ref>։

== Անվանումների առանձնահատկությունները ==

Մերկուրիի մակերևույթի երկրաբանական օբյեկտների անվանման կարգը հաստատվել է [[Միջազգային աստղագիտական միություն|Միջազգային աստղագիտական միության]] XV Գլխավոր վեհաժողովի ժամանակ [[1973]] թվականին<ref name="Jazev" />՝

* Մակերևույթի ամենամեծ տարրը անվանվել է [[Շոգի հարթավայր]], տրամագիծը մոտ 1300 կմ, քանի որ այն գտնվում է առավելագույն ջերմաստիճանների շրջանի մոտ։ Դա բազմաօղակ հարվածային ծագման համակարգ է որը հետագայում լցվել է լավայով։ Մեկ այլ հարթավայր, որը գտնվում է նվազագույն ջերմաստիճանների շրջանի մոտ, կոչվում է Հյուսիսային հարթավայր։ Մնացած, նման ձևավորումները ստացել են մոլորակի կամ հռոմեական Մերկուրի աստծո անուններից աշխարհի այլ լեզուներում։ Օրինակ՝ Սուսեյ հարթավայր (Մերկուրի մոլորակի [[ճապոներեն]] եզրը), [[Բուդհա]] հարթավայր (Մերկուրի մոլորակի [[հինդի]] լեզվով անունը), Սոբկու հարթավայր (Մերկուրի մոլորակը հին եգիպտացիների մոտ), [[Օդին]] հարթավայր (սկանդինավյան աստված) և [[Տիր (աստված)|Տիր]] հարթավայր (հին հայկական աստված)<ref name="Rod">{{cite web|url=http://selena.sai.msu.ru/Rod/Publications/Map_merk/Map_merk.htm|author=Ժ. Ֆ. Ռոդիոնովա|title=«Մերկուրիի քարտեզները»|publisher=msu.ru|accessdate=2011 թ․ դեկտեմբերի 07–ին|archiveurl=http://www.webcitation.org/67qQBYIyU|archivedate=2012-05-22}}</ref><ref name="plnames">{{cite web|url=http://planetarynames.wr.usgs.gov/Page/Categories|title=Մոլորակների և արբանյակների տեղանունների կատեգորիաներ|publisher=Planetarynames.wr.usgs.gov|accessdate=2011 թ․ դեկտեմբերի 07–ին|archiveurl=http://www.webcitation.org/67qQCBG0h|archivedate=2012-05-22}}</ref>։

* Մերկուրիի [[Հարվածային խառնարան|խառնարանները]] (երկու բացառությամբ) ստանում են հումանիտար ոլորտի հայտնի մարդկանց պատվին անվանումներ (ճարտարապետներ, երաժիշտներ, գրողներ, պոետներ, փիլիսոփաներ, լուսանկարիչներ, գեղանկարիչներ)<ref name="plnames"/>։ Օրինակ՝ [[Ուիլյամ Շեքսպիր|Շեքսպիր]], [[Բարմա]], [[Վիսարիոն Բելինսկի|Բելինսկի]], [[Միխայիլ Գլինկա|Գլինկա]], [[Նիկոլայ Գոգոլ|Գոգոլ]], [[Մոդեստ Մուսորգսկի|Մուսորգսկի]], [[Ալեքսանդր Պուշկին|Պուշկին]] և այլն։ Բացառություն են կազմում [[Ջերարդ Կոյպեր|Կոյպեր]] խառնարանը, «Մարիներ-10» ծրագրի գլխավոր նախագծողներից մեկը և [[Մայաների մաթեմատիկա|Խուն Կալ]] խառնարանը, ինչը նշանակում է 20 թիվը [[Մայա (քաղաքակրթություն)|մայա]] ժողովրդի լեզվով, որոնք օգտագործել են քսանական հաշվման համակարգը։ Վերջին խառնարանը գտնվում է հասարակածի մոտ 20° միջօրեականի վրա և ընտրվել է որպես տեղորոշման կետ Մերկուրիի կոորդինատների համակարգի համար։ Սկզբում մեծ չափերով խառնարաններին տրվում էին հայտնի մարդկանց անուններ, ովքեր, ՄԱՄ-ի կարծիքով ունեին համեմատաբար մեծ նշանակություն միջազգային մշակույթում։ Որքամ խառնարանը մեծ էր, այնքան անձի նշանակությունը մեծ էր ժամանակակից աշխարհի վրա<ref>{{cite book |author = Ն. Կոլդեր |title = Գիսաստղը մոտենում է |edition = 2-րդ հր. |location = Մոսկվա |publisher = Միր |year = 1984 |pages = 176}}</ref>։ Առաջին հնգյակի մեջ են՝ [[Լյուդվիգ վան Բեթհովեն|Բեթհովենը]] (տրամագիծը 643 կմ), [[Ֆյոդոր Դոստոևսկի|Դոստոևսկին]] (411 կմ), [[Լև Տոլստոյ|Տոլստոյը]] (390 կմ), [[Յոհան Վոլֆգանգ ֆոն Գյոթե|Գյոթեն]] (383 կմ) և [[Ուիլյամ Շեքսպիր|Շեքսպիրը]] (370 կմ)։