|
'''Անգոլա''' - պաշտոնապես '''Անգոլայի Հանրապետություն''' ([[պորտուգալերեն]]՝ República de Angola, երկիր Աֆրիկայի հարսւվ-արևմուտքում, [[Պորտուգալիա]]ւյի գաղութը (1951-ից՝ անդրծովյան նահանգ)։ Արևմուտքում ողողվում է Ատլաևտյան օվկիանոսով։ Տարածությունը 1246,7 հզ. կւէ2 Է, բնակչությունը՝ 5340 հզ. (1969)։
== Վարչական բաժանում ==
Վարչականորեն բաժանված է 15 օկրուգի (ներառյալ Կաբինդա օկրուգը, որը գտնըվում է Կոնգո գետի գետաբերանից հս. և Ա-ից անջատված է Զաիրի առափնյա նեղ շերտով)։ Կենտրոնը ձևականորեն [[Նոր Լիսաբոն]]և Է, Փաստորեն՝ [[Լուանդա]]ն։ Կառավարում է գլխավոր նահանգապետը։
Վարչականորեն բաժանված է 15 օկրուգի (ներառյալ Կաբինդա օկրուգը, որը գտնըվում է Կոնգո գետի գետաբերանից հս. և Ա-ից անջատված է Զաիրի առափնյա նեղ շերտով)։ Կենտրոնը ձևականորեն [[Նոր Լիսաբոն]]և Է, Փաստորեն՝ Լուսւնդան։ Կառավարում է գլխավոր նահանգսւպետը։ Բնությունը։ Ա-ի մեծ մասը սարահար– թային է (1000 Վ և ավելի բարձրությամբ), ծովափնյա նեղ (50—200 կւ1) մասը՝ դաշտավայր։ Ամենաբարձր կետը Մոկո լեռն է (2610 է/)։ Երկրաբանական կառուցվածքով կազմում է Աֆրիկական պլատֆորմի մի մասը։ Ա. հարուստ է ալմաստի ցրոններով, նավթի, գորշ ածխի, երկաթի, մանգանի, պղնձի, ուրանի, ոսկու և այլ հանածոներով։ Ա-ի ներքին մասի կլիման հասարակա– ծա-մուսոնային Է, անձրևային ամառով և չոր ձմեռով, մերձծովյսւն մասում՝ արևա– դարձային-պասատային, չորային։ Տաք ամսվա (մերձծովյսւն մասում՝ մարտ կամ ապրիլ, ներքին մասում՝ հոկտեմբեր կամ նոյեմբեր) միջին ջերմաստիճանը 22°Շ–ից 28°0 Է, ցուրտ ամսվանը (հուլիս, օգոստոս)՝ 15°Շ–ից 22°0։ Տարեկան տեղումները՝ 1000—1500 ւէմ, ծայր հարավում՝ 500– 1000 է1է1, ծովափին՝ հարավում 50—100 ՎՎ, հյուսիսում՝ 250—500 ԱԱ։ խոշոր գետերից 25,tձՍ2. 1 *աատր են Զամբեզին, Կասաին, Կվանգոն, Կվանզան, Կունենեն ևն։ Գետերն ունեն սահանքներ՝ հիդրոէներգիայի հարուստ պաշարներով, նավագնացության համար մեծ մասը պիտանի չէ։ Երկրռւմ աճում են չոր արևադարձային, սաղարթավոր, նոսր անտառներ, որոշ վայրերում խոտային և թփուտային սավաննաներ են՝ տեղ-տեղ բաոբաբներով։ Հարավում մերկացած սավաննաներ են, կիսաանապատներ և անապատներ։ Կենդանական աշխարհում տիրապետող են Արևելա-Աֆրիկյան ենթամարզի սա– վաննայի ներկայացուցիչները՝ Արևմտա– Աֆրիկյան ենթամարզի անտառային ֆաունայի տարրերով։ Ա-ի բնակչության մոտ 96%֊ի լեզուն պատկանում է բանտու լեզվաընտանիքին։ Մոտ 160 հզ. մարդ եվրոպացիներ են՝ հիմնականում պորտուգալացիներ։ Ա-ի պաշտոնական լեզուն պորտուգալերենն է։ Բնակչության 35% քրիստոնյաներ են։ Նշանավոր քաղաքներն են՝ Լուսւնդան, Նոր Լիսաբոնը և Լոբիտուն։ Պատմական ակնարկ։ Ա-ի ժողովուրդների սոցիալ-տնտեսական զարգացումն ընթացել է խիստ անհավասարաչափ։ Որոշ ժողովուրդներ մինչև այժմ պահպանել են տոհմատիրական կարգերը, մյուսները, միջնադարում արդեն ունեին իրենց պետությունները՝ Կոնգո, Լունդա, Գոլա-ան– Դոնգո (վերջինից էլ առաջացել է երկրի անունը)։ 1482-ին Ա-ի սւվւերին հսւյտնվե– ցիև պորտուգալացիները։ Նրանք իրենց ենթարկեցին Կոնգո պետությունը, բայց ապստամբած ժողովուրդը XVI դ. վերջին նրանց վտարեց երկրից։ Արյունահեղ էր պորտուգալացիների պատերազմը Գոլա– ան-Գոնգո պետության դեմ XVI–XVII դդ., որից հետո պորտուգալացիներն աստիճանաբար ամրացան Ա-ի ծովափին, բացառությամբ Կոն գոյի գետաբերանի, որը նվաճվեց XIX դ. վերջին։ 1885–94-ին Պորտու– գալիայի, Բելգիայի, Գերմանիայի և Անգ– լիայի միջև կնքված համաձայնագրերով որոշվեցին Ա-ի ներկայիս սահմանները։ Ա-ում հաստատված գաղութային դաժան վարչակարգը պարբերաբար հարուցում էր ժողովրդական ապստամբություններ: 1961-ին <Անգոլայի ազատագրության ժողովրդական շարժում» (ԱԱԺՇ, 1956) կուսակցության ղեկավարությամբ բռնկվեց զինված ապստամբություն, որը սկիզբ դրեց ժողովրդա-ազատագրական պատերսւզմին՝ ընդդեմ գաղութարարների։ Ագ– Բժշկա-աշխարհագրական բնութագիրը։ գային-ազատսւ գրական շարժման ծավալ– Ա-ում գերակշռում են վարակիչ հիվանդու– մանը խանգարում են «Ան զոլայի ժողո– թյունները, առանձնապես՝ մալարիան ն վուրդների միություն» (ԱԺՄ, 1954) ագ– շիսսազոմատոզները, տուբերկուլոզը, գայնական կուսակցության պառակւոողա– մանկական ե աղիքային ախաերը, բորո– կան գործողությունները։ 1962-ին ԱԺՄ-ը, տությունը, մորացանը ն վեներական հի– հայրենասիրական մյուս կագմակերպու– վանդությունները։ թյուններից անկախ, Զաիրի Հանրապե– Գրականությունը։ Բսւևտու լեզվաըն– ւոությունում ստեղծեց «Անգոլսւյի Տանրսւ–. տանիքին պատկանող կիմբունդու, ում– պետության վտարանդի ժամանակավոր բունդու, կիկոնգո, գանգելա և այլ լե– կսաավարություն», որը հանդես եկավ զուներով Ա-ում նախապես ստեղծվել է ազատագրական պայքարի միակ ղեկավա– հարուստ բանավոր գրականություն։ ժսւ– րի հավակնությամբ։ 1965-ին ԱԺՄ-ը փաս– մանակակից գրավոր գրականությունը սարեն դադարեցրեց իր ջոկատների ռազ– հիմնականում պորտուգալերեն է։ XIX դ. մական գործողությունները Ա-ում։ Աֆրքւկ՜ վերջում Կորդեյրու դա Մատտան գրառել յան միասնության կազմակերպությունը է Ժողովրդական բազմաթիվ ստեղծսւգոր– (ԱՄԿ) Ա-ի ժողովրդի միակ ներկայացու– ծություններ և հրատարակել «ժողովրդսւ– ցիչ ճանաչեց ԱԱԺՇ-ին, որը հսւջողու– կան իմաստությունը անգոլական ասաց– թյամբ պարտիզանական պատերազմ է մղում երկրռւմ։ Ազատագրված շրջաններում ստեղծվում են իշխանության ընտրովի մարմիններ, ինչպես նաե դպրոցներ, բուժկետեր։ Պորտուգալական գաղութա– վսւծքևերում» պորտուգալերեն ժողովածուն։ Գրող 0. Ռիբաշի «Միսոսո» (հ. 1—3, 1961) գրքում ամփոփված են 100 հեքիաթ ե 500 ասացվածք։ Սկզբնական շրջանի գրականության համար (1855—1930) հսւտ– րարներին Ա-ի ժողովրդի դեմ պայքարում կանշական են երկու հակադիր ոսլղու– օժանդակում է ՆԱՏՕ-ն 1961-ից սկսած Ա-ի հարցը մի քանի անգամ քննարկվել է ՄԱԿ-ում, ԱՄԿ-ում, միջազգային դեմոկրատական կազմակերպություններում։ Ընդունված բանաձևերը դատապարտում են պորտուգալակաև գաղու– թարարևերի քաղաքականությունը և պսւ– թյուններ՝ գաղութատիրական և հայրենասիրական գսւղափարախոսությունևերով։ 1930–47-ը գրական կյանքի լճացման տարիներ էին։ Տաջորդ շրջանի (1948—60) գրականությանը հատուկ է գաղութատիրության մերկացումը։ Այդ տարիևերիև սկզբևավորվել է «Գևում ենք հայտնագոր– հանջում անհապաղ աևկախություն տալ ծելու Անգոլսւև» կուլտուր-լուսավորական Ա-ի ժողովրդին։ Մարտևչող Ա-իև մշտակաև հայրենասիրական շարժումը։ Լույս են աջակցություն, են ցույց տալիս ԱՄ<,Մ՝և ու սոցիալիստական երկրները։ Տնտեսությունը։ Ա. տնտեսապես թույլ զարգացած, գյուղատնտեսական երկիր է։ Տնտեսության մեջ մեծ դեր է խաղում պորտուգալական և անգլիական կապիտալը։ տեսել առաջադեմ գրող Կ. Աորոմենյուի «Մեռյալ հող» (1949) և «Շրջադարձ» (1957) վեպերը։ Ա-ի գրակաևության վերջին շըր– ջանը հատկանշվում է ազատագրական պայքարի թեմատիկայի ընդլայնումով։ Առաջադիմակաև գրակսւևությունը զարգանում է երկրի սահմաևևերից դուրս։«Բա– Ուժեղանամ է ԱՄՆ-ի ե ԳՖՀ-ի կապիտալի եաստհղյոլթյոլններ> (1961), «Տամաք ներխուժումը։ Գյուղացիների անհաաա– այքհրով> (1963) գրքերի հեղինակ Ա. ՆԱ- կան մանր տևտեսություևների կողքին կաև եվրոպական ըևկերություններիե և առանձին պլանտատորներին պատկանող խոշոր պլանտացիաներ ու ֆերմաներ, որոնք տալիս են գյուղատնտեսական մթերքների հիմնական մասը։ Զարգացած է ծովայիև ձկևորսություևը։ Արդյունաբերությունը թույլ է զարգացած։ Առաջատար ճյուղը լեռնահանքային արդյունաբերություևն է (հատկապես ալմաստի, ինչպես նաև նավթի, երկաթի, բնակաև ասֆալտի արդյունահանումը), որի արտադրանքի մեծ մասն արտահանվում է։ Ա-ի երկաթուղագծերի երկարությունը 3 հզ. կմ է (1966)։ ՛Հիմնական երկաթուղին՝ բենգալականը, ունի տրանզիտային նշաևակություն։ Ավտոճանապարհների երկարությունը 45 հզ. կմ է (1964)։ Նավահանգիստևերն են՝ Լոբիսաւն, Լուաևդան և Մոսամեդիշը։ Լուանդայով անցնում են միջազգային մի շարք ավիագծեր։ Ա-ից արտահանվում է սուրճ, եգիպտացորեն, ձկան ալյուր, սիգալ, ալմաստ, երկաթ, անտառանյութ։ Ներմուծվում եև մեքենաներ և սարքեր, փոխադրամիջոցներ, տեքստիլ ապրանքներ, մետաղ և մետաղյա իրեր, գիևիներ։ Արտաքին սանտրում առաջատարը Պոր– տուգալիաև է, ապա ԱՄՆ, ԳՖ՝՝տ ևն։ Դրամական միավորն անգոլարն է, որը հավասար է պորտուգալական էսկուդոյին։ տուն, պորտուգալական գաղութների քնարերգության երեք անթոլոգիաների կազմող Մ. դի Անդրիադին և ուրիշներ վտարանդիության մեջ պայքար են մղում իրենց հայրենիքի ազատագրման համար։ ճարտարապետությունը։ Գյուղերն ունեն շրջանաձև հատակագիծ, կենտրո– ևում՝ ժողովարաև, որի շուրջը տեղադըր– ված եև ուղղաևկյուն տները՝ խոտով կամ ծղոտով ծածկված երկթեք կամ վրանաձև տանիքներով։ Եվրոպացիևերի մուտքից հետո Ա-ում կառուցվել եև պորտուգալական գավառային քաղաքների տիպի քաղաքներ՝ բարոկկոյի և վաղ կլասիցիզմի ոճի շեևքերով, իսկ XX դ. սկզբից՝ եվրոպական ժամանակակից շինություններ: Կերպարվեստը։ Ա-ի տարածքում պահպանվել են նախնադարյան ժայռապատկերներ։ Միջիև դարերում զարգացած է եղել փայտի քանդակազարդումը՝ մարդկանց և կեևդաևիների ոճավորված արձանիկներ, ծիսական դիմակներ։ Փայտաքանդակի բարդ կոմպոզիցիաներով են զարդարված ցեղերի շատ առլսջնորդևերի թիկնաթոռները, տնային կահկարասին։ Շյուղերից, խոտից, ծղոտից հյուսածո իրերը՝ զամբյուղները, խսիրևերը, պարկերը, զարդարվում են սև, դեղիև, կարմրադարչնա– գույն երկրաչափակաև նախշերով։ Խեցեղենի ներքևի մասը սովորաբար գնդաձև է, վերևը՝ գլանաձև, դանակով նախշված։
== Բնություն ==
Բնությունը։ Անգոլայի մեծ մասը սարահարթային է (1000 մ և ավելի բարձրությամբ), ծովափնյա նեղ (50—200 կմ) մասը՝ դաշտավայր։ Ամենաբարձր կետը [[Մոկո (լեռ)|Մոկո]] լեռն է (2610 մ)։ Երկրաբանական կառուցվածքով կազմում է [[Աֆրիկական պլատֆորմ]]ի մի մասը։ Անգոլան հարուստ է [[ալմաստ]]ի ցրոններով, [[նավթ]]ի, գորշ [[Ածուխ|ածխի]], [[երկաթ]]ի, [[մանգան]]ի, [[Պղինձ|պղնձի]], [[ուրան]]ի, [[Ոսկի|ոսկու]] և այլ հանածոներով։ Անգոլայի ներքին մասի կլիման հասարակած-մուսոնային Է, անձրևային ամառով և չոր ձմեռով, մերձծովյան մասում՝ արևադարձային-պասատային, չորային։ Տաք ամսվա (մերձծովյան մասում՝ մարտ կամ ապրիլ, ներքին մասում՝ հոկտեմբեր կամ նոյեմբեր) միջին ջերմաստիճանը 22°C–ից 28°C է, ցուրտ ամսվանը (հուլիս, օգոստոս)՝ 15°C–ից 22°C։ Տարեկան տեղումները՝ 1000—1500 մմ, ծայր հարավում՝ 500–1000 մմ, ծովափին՝ հարավում 50—100 մմ, հյուսիսում՝ 250—500 մմ։
Խոշոր գետերից են Զամբեզին, Կասաին, Կվանգոն, Կվանզան, Կունենեն ևն։ Գետերն ունեն սահանքներ՝ հիդրոէներգիայի հարուստ պաշարներով, նավագնացության համար մեծ մասը պիտանի չէ։ Երկրռւմ աճում են չոր արևադարձային, սաղարթավոր, նոսր անտառներ, որոշ վայրերում խոտային և թփուտային սավաննաներ են՝ տեղ-տեղ բաոբաբներով։ Հարավում մերկացած սավաննաներ են, կիսաանապատներ և անապատներ։ Կենդանական աշխարհում տիրապետող են Արևելա-Աֆրիկյան ենթամարզի [[սավաննա]]յի ներկայացուցիչները՝ Արևմտա–Աֆրիկյան ենթամարզի անտառային [[ֆաունա]]յի տարրերով։
== Բնակչություն ==
Անգոլայի բնակչության մոտ 96%֊ի լեզուն պատկանում է բանտու լեզվաընտանիքին։ Մոտ 160 հզ. մարդ եվրոպացիներ են՝ հիմնականում պորտուգալացիներ։ Անգոլայի պաշտոնական լեզուն պորտուգալերենն է։ Բնակչության 35% քրիստոնյաներ են։
== Բնակավայրեր ==
Նշանավոր քաղաքներն են՝ Լուանդան, Նոր Լիսաբոնը և Լոբիտուն։ Պատմական ակնարկ։ Անգոլայի ժողովուրդների սոցիալ-տնտեսական զարգացումն ընթացել է խիստ անհավասարաչափ։ Որոշ ժողովուրդներ մինչև այժմ պահպանել են տոհմատիրական կարգերը, մյուսները, միջնադարում արդեն ունեին իրենց պետությունները՝ Կոնգո, Լունդա, Գոլաան–Դոնգո (վերջինից էլ առաջացել է երկրի անունը)։
== Գրականություն ==
Բաևտու լեզվաընտանիքին պատկանող կիմբունդու, բունդու, կիկոնգո, գանգելա և այլ լեզուներով հարուստ բանավոր գրականություն։ ժամանակակից գրավոր գրականությունը հիմնականում պորտուգալերեն է։ [[19-րդ դար]]ի վերջում Կորդեյրու դա Մատտան գրառել է Ժողովրդական բազմաթիվ ստեղծագործություններ և հրատարակել «ժողովրդական իմաստությունը անգոլական ասացվածքևերում» պորտուգալերեն ժողովածուն։ Գրող 0. Ռիբաշի «Միսոսո» (հ. 1—3, 1961) գրքում ամփոփված են 100 հեքիաթ ե 500 ասացվածք։ Սկզբնական շրջանի գրականության համար (1855—1930) հատ– րարներին Ա-ի ժողովրդի դեմ պայքարում կանշական են երկու հակադիր ոսլղոթյուններ՝ գաղութատիրական և հայրենասիրական գաղափարախոսությունևերով։ 1930–47-ը գրական կյանքի լճացման տարիներ էին։ Հաջորդ շրջանի (1948—60) գրականությանը հատուկ է գաղութատիրության մերկացումը։ Այդ տարիևերիև սկզբևավորվել է «Գևում ենք հայտնագործելու Անգոլաև» կուլտուր-լուսավորական հայրենասիրական շարժումը։ Լույս են տեսել առաջադեմ գրող Կ. Աորոմենյուի «Մեռյալ հող» (1949) և «Շրջադարձ» (1957) վեպերը։ Անգոլայի գրակաևության վերջին շրջանը հատկանշվում է ազատագրական պայքարի թեմատիկայի ընդլայնումով։ Առաջադիմակաև գրակաևությունը զարգանում է երկրի սահմաևևերից դուրս։ «Բանաստեղծություններ> (1961), «Տամաք աչքհրով> (1963) գրքերի հեղինակ, քնարերգության երեք անթոլոգիաների կազմող դի Անդրիադին Կորդեյրու դա Մատտան գրառել է Ժողովրդական բազմաթիվ ստեղծագործություններ և հրատարակել «ժողովրդական իմաստությունը անգոլական ասացվածքևերում» պորտուգալերեն ժողովածուն։։
== Ճարտարապետություն ==
[[Պատկեր:Image 1161.jpg|ձախից|մինի| Անգոլայի ազգային բանկի շենքը Լուանդայում]]
Գյուղերն ունեն շրջանաձև հատակագիծ, կենտրոևում՝ ժողովարաև, որի շուրջը տեղադըրված եև ուղղաևկյուն տները՝ խոտով կամ ծղոտով ծածկված երկթեք կամ վրանաձև տանիքներով։ Եվրոպացիևերի մուտքից հետո Ա-ում կառուցվել եև պորտուգալական գավառային քաղաքների տիպի քաղաքներ՝ բարոկկոյի և վաղ կլասիցիզմի ոճի շեևքերով, իսկ [[20-րդ դար]]ի սկզբից՝ եվրոպական ժամանակակից շինություններ:
== Կերպարվեստ ==
Անգոլայի տարածքում պահպանվել են նախնադարյան [[ժայռապատկերներ]]։ Միջիև դարերում զարգացած է եղել փայտի քանդակազարդումը՝ մարդկանց և կեևդաևիների ոճավորված արձանիկներ, ծիսական դիմակներ։ Փայտաքանդակի բարդ կոմպոզիցիաներով են զարդարված ցեղերի շատ առաջնորդևերի թիկնաթոռները, տնային կահկարասին։ Շյուղերից, խոտից, ծղոտից հյուսածո իրերը՝ զամբյուղները, խսիրևերը, պարկերը, զարդարվում են սև, դեղիև, կարմրադարչնագույն երկրաչափակաև նախշերով։ Խեցեղենի ներքևի մասը սովորաբար գնդաձև է, վերևը՝ գլանաձև, դանակով նախշված։
== Ծանոթագրություններ ==
|
