«Ալեքսանդրապոլի պայմանագիր»–ի խմբագրումների տարբերություն
Content deleted Content added
No edit summary |
No edit summary |
||
Տող 34.
Առավելաբար և ավանդաբար որպես Ալեքսանդրապոլի պայմանագրի ստորագրման ամսաթիվ նշվում է 1920 թ. դեկտեմբերի 2-ը: Սա սխալ թվագրում է, քանի որ փաստերն այլ բան են վկայում: Նշյալ սխալը հավանաբար տարածում է գտել, քանի որ թեև պայմանագիրը ստորագրվել է դեկտեմբերի 3-ին, սակայն դրա վրա մնացել է «2 դեկտեմբերի, 1920 թ.» (2 Aralik 1336) թվագրումը:
Ահա թե ինչ են վկայում պայմանագրի ստորագրման անմիջական և ոչ անմիջական մասնակիցները:
Հայկական պատվիրակության ղեկավար Ա.Խատիսյանն իր հուշերում գրում է հետևյալը. ''«Երեկոյեան ժամը 8-ին կայացաւ խաղաղութեան խորհրդաժողովի չորրորդ և վերջին նիստը: (...) Գիշերւայ ժամը 2-ին (դեկ. 2-էն լոյս 3-ը) դաշնագիրը ստորագրւեցաւ երկու պատւիրակութիւններու կողմէն»''<ref>Խատիսեան Ա. Հայաստանի Հանրապետութեան ծագումն ու զարգացումը. Աթէնք, 1930, էջ 271:</ref> :
Թուրք ազգայնականների ղեկավար, հետագայում Թուրքիայի նախագահ Մուստաֆա Քեմալն իր 1927 թ. հայտնի ճառում, խոսելով Ալեքսանդրապոլի պայմանագրի մասին, ասում է հետևյալը. ''«Խաղաղության բանակցությունները սկսվեցին նոյեմբերի 26-ին և ավարտվեցին դեկտեմբերի 2-ին; այդ գիշերվա ընթացքում պայմանագիրը ստորագրվեց Գյումրիում»: (Peace negotiations began on the 26th November and ended on the 2nd December; during that night the treaty was signed at Gumru.)''<ref>Mustafa Kemal Ataturk. A Speech delivered by Musrafa Kemal Ataturk 1927. Istanbul, 1963, p. 418.</ref>
Բազմաթիվ են այն աղբյուրներն ու ուսումնասիրությունները, որտեղ Ալեքսանդրապոլի պայմանագրի ստորագրման ամսաթիվն իրավացիորեն նշված է 1920թ. դեկտեմբերի 3-ը:<ref>McCarthy J. The Ottoman Turks: An Introductory History to 1923. London, 1997, p. 381.; Lenczowski G. Middle East in World Affairs. N.Y., 1952, p. 105.; Jaschke v. G., Pritsch E. Die Tiirkei seit dem Weltkriege, Geschichtskalender 1918-1928, Die Welt des Islams. Bd. 10, p. 42.; Modern Turkey, (by Eliot G. Mears), N.Y., 1924, p. 600.; The New York Times, December 10, 1920, p. 1.</ref> Ժամանակի թերևս ամենաիրազեկ մարդը՝ Կ.Պոլսում Մեծ Բրիտանիայի Գերագույն հանձնակատար Հորես Ռամբոլդը ([https://en.wikipedia.org/wiki/Sir_Horace_Rumbold,_9th_Baronet Horace Rumbold]) արտգործնախարար Ջորջ Քերզոնին ([https://en.wikipedia.org/wiki/George_Curzon,_1st_Marquess_Curzon_of_Kedleston George Curzon]) հղված (16 դեկտեմբերի, 1920 թ.) հետախուզական ամփոփագրում նշում է. ''«Թուրքերի և հայերի միջև խաղաղությունն իրականում Ալեքսանդրապոլում ստորագրվել է դեկտեմբերի 3-ին» (Peace between the Turks and Armenians had actually signed at Alexandropol on the 3rd December.)''<ref>Summary of Intelligence Reports issued by S.I.S. (Constantinople Branch) for week ending December 16, 1920. British Documents on Ataturk (1919-1938). v. 2, April-December 1920, Ankara, 1975, p. 515.</ref>
== Պայմանագիրն իրավական տեսանկյունից ==
Պայմանագրերի օրինականության համար կարևոր են պատվիրակությունների լիազորությունների օրինականությունը: Ցանկացած միջազգային պայմանագրի օրինականության համար միջազգային իրավունքն ունի հստակ պահանջներ: Ինչպես օրինակ՝ որևէ պայմանագիր կարող է համարվել օրինական, եթե այն ստորագրվել է ճանաչված պետության օրինական իշխանության լիազոր ներկայացուցիչ(ներ)ի կողմից:
Միջազգային իրավունքով փորձաքննությունը ցույց է տալիս, որ Ալեքսանդրապոլի պայմանագիրը '''անօրինական (illegal)''' է և '''անվավեր (invalid)''', քանի որ.
* պայմանագրի ստորագրման պահին պատվիրակություններից և ոչ մեկը լիազորված չէր հանդես գալու իր երկրի անունից. հայկական պատվիրակությունն ''արդեն'' չէր ներկայացնում երկրի իշխանությունը, իսկ թուրքական (քեմալական) պատվիրակությունը ''դեռևս'' չէր ներկայացնում երկրի իշխանությունը (տե՛ս «Կնքող կողմերի լիազորությունները»):
* պայմանագիրն ստորագրվել է միջազգային իրավունքի սկզբունքները ոտնահարող ուժի կիրառման բացահայտ սպառնալիքով:<ref>Vienna Convention on the Law of Treaties, 1969. UNO, NY, Article 52.</ref>
* պայմանագիրն այդպես էլ չի վավերացվել և ուժի մեջ չի մտել:
'''Կնքող կողմերի լիազորությունները'''
''Հայկական պատվիրակություն''
Հայաստանում 1920 թ. իշխանափոխությունը փաստագրված իրողություն է, հետևաբար նրա օրն ու ժամը՝ անվիճելի փաստ: Իշխանափոխությունը Հայաստանում տեղի է ունեցել ՀՀ իշխանությունների և ՌՍՖՍՀ ներկայացուցիչ Բորիս Լեգրանի միջև համապատասխան համաձայնագրի ստորագրումով, որն ստորագրվել է 1920 թ. դեկտեմբերի 2-ին, կեսօրից առաջ և ուժի մեջ է մտել նույն օրը երեկոյան ժամը 6-ին <ref>Hovannisian R. The Republic of Armenia. v. IV, Berkeley, 1996, p. 387.</ref>:
Ալեքսանդրապոլի պայմանագրի ստորագրման պահին ([[3 դեկտեմբերի]], [[1920]]) հայկական պատվիրակությունը լիազորություններ չուներ, այսինքն՝ լիազորված չէր հանդես գալու Հայաստանի Հանրապետության անունից:
''Թուրքական (քեմալական) պատվիրակություն''
Մինչ, այսպես կոչված, թուրքական պատվիրակությանն անդրադառնալն անհրաժեշտ է ընդգծել, որ «թուրքական» բառն այստեղ գործածվել է զուտ էթնիկ և ոչ՝ քաղաքական իմաստով, քանի որ մինչևիսկ այդ պատվիրակության անդամներն իրենք իրավացիորեն իրենց չէին համարում Թուրքիայի պետության ներկայացուցիչներ: Պայմանագրի նախաբանում այս պատվիրակությունն անվանված է ոչ թե Օսմանյան կայսրության կամ Թուրքիայի կամ դրանց կառավարության պատվիրակություն, այլ ''Թուրքիայի ազգային մեծ ժողովի կառավարություն'' (''Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükümeti''՝ պայմանագրի [[թուրքերեն]] օրինակում): Դա մի կազմակերպություն էր, որ ստեղծվել էր Թուրքիայի ռազմական հետախուզության (ղեկավարը [[1912]]-[[1914]] թվականներին [[Քյազիմ Կարաբեքիր]]ն էր) Կարակոլ (''Karakol'') կազմակերպության հրահրումով և աջակցությամբ ստեղծված ''Ազգային պաշտպանության'' (''Mudafaa-i Milliye'') [''The National Defense Group'']<ref>Criss N.B. Istanbul under Allied Occupation, 1918-1923. Leiden, 1999, p. 5.</ref> զանազան խմբերի միավորումով՝ [[1920]] թվական [[ապրիլի 23]]-ին, [[Անկարա]]յում: Կարակոլի և նշյալ խմբերի գործունեությունն օրինական չէր (''legitimate''), քանի որ, ըստ միջազգային օրենքի՝ {{քաղվածք|Զինադադարի կնքումից հետո որևէ գործողություն, որն ուղղված է զինադադարի նպատակը՝ այն է խաղաղությունը, խաթարելուն անօրինական է և դատապարտելի:|}}:
Քեմալականների գործունեությունը նաև Թուրքիայի սահմանադրության խախտում էր, ուստի Թուրքիայի օրինական իշխանությունները դեռևս 1920 թ. [[ապրիլ]]-[[մայիս]]ին քեմալականների նկատմամբ մի շարք մահավճիռներ էին կայացրել (օրինակ, դեռևս 1920 թվականի [[ապրիլի 11]]-ին կայսրության բարձրագույն կրոնավորի՝ շեյխ-ուլ-իսլամի ֆեթվայով ([[կոնդակ]]ով) խռովարարները հայտարարվել էին օրենքից դուրս և նրանց սպանելը՝ աստվածահաճո գործ<ref>Zurcher E.J. Turkey, The Modern History. London-New York, 1998, p. 158.</ref>): Խռովարարների պարագլուխը՝ Մուստաֆա Քեմալը, դեռևս [[1919]] թ. [[հուլիսի 11]]-ին զրկվել էր իր բոլոր կոչումներից և պաշտոններից, իսկ 1920 թ. [[մայիսի 11]]-ին թուրքական ռազմական դատարանը նրա նկատմամբ մահապատժի վճիռ էր կայացրել: Այդ դատավճիռը 1920 թ. [[մայիսի 24]]-ին հաստատվել էր սուլթանի կողմից: Ուստի 1920 թ. [[նոյեմբեր]]-[[դեկտեմբեր]]ին Ալեքսանդրապոլ բանակցությունների եկած պատվիրակությունը ոչ թե Թուրքիա պետությունն էր ներկայացնում, այլ փախուստի մեջ գտնվող, այդ թվում նաև պատերազմական հանցագործությունների համար մահվան դատապարտված, քրեական հանցագործների մի կազմակերպություն՝ «Թուրքիայի Ազգային մեծ ժողով» հորջորջվող ՀԿ:
Այդ կազմակերպությունը, չնայած լայնորեն տարածում գտած թյուր կարծիքի, 1920-[[1923]] թվականներին Թուրքիայի խորհրդարանը չէր: Նա միջազգային իրավունքի և երկրի գործող սահմանադրության տեսանկյունից չէր կարող լինել խորհրդարան: Կապիտուլյացիայի ենթարկված երկրում, ռազմակալման ողջ ժամանակահատվածում, դադարում են գործել տվյալ երկրի օրենսդիր և գործադիր իշխանության մարմինները: Գերակա իշխանությունն անցնում է հաղթող երկրներին և այդ իրավական կարգավիճակը մնում է մինչև խաղաղության պայմանագրի կնքումը և ուժի մեջ մտնելը: Այդ կարգավիճակն ու իրավիճակը միանշանակորեն ամրագրված են միջազգային իրավունքի մեջ և ամրապնդված բազում օրինակներով<ref>Paenson I. Manual of the Terminology of the Law of Armed Conflicts and International Humanitarian Law. Brussels, 1989, p. 46.</ref>: Թուրքիայի պարագայում [[1918]] թվականի [[հոկտեմբերի 30]]-ից ([[Մուդրոսի զինադադար]]ի ստորագրումից) գոնե մինչև [[1923]] թվականի [[հուլիսի 24]]-ը ([[Լոզանի պայմանագիր|Լոզանի պայմանագրի ստորագրումը]]) Թուրքիայում, միջազգային իրավունքի համաձայն, իշխանությունը պատկանում էր հաղթած Դաշնակից երկրների Գերագույն խորհրդին (''Supreme Council of the Allied Powers''):
Այդ խորհուրդը, որի կազմում էին [[Մեծ Բրիտանիա|Բրիտանիա]]յի, [[Ֆրանսիա]]յի, [[Իտալիա]]յի և ԱՄՆ բարձրագույն պաշտոնյաները, իր իշխանությունը Թուրքիայում իրականացնում էր նախ պարզ ներկայացուցիչների (1918 թ. [[նոյեմբեր]] – 1919 թ. [[մարտ]]), ապա և Գերագույն հանձնակատարների (''High Commissioners'') միջոցով (1919 թ. [[մարտ]] – 1923 թ. [[սեպտեմբեր]])<ref>Criss N.B. Ibid, p. 61:</ref>: Վերջիններիս միավորող կառույցը, որն իրականացնում էր բարձրագույն իշխանությունը նախկին Օսմանյան կայսրության տարածքում, կոչվում էր Վերահսկման և կազմակերպման միջդաշնակցային հանձնախմբեր (''Inter-Allied Commissions of Control and Organization'') և ուներ զանազան ենթահանձնախմբեր<ref>Criss N.B. Ibid, p. 158</ref>:
«Թուրքիայի Ազգային մեծ ժողով» կազմակերպության առաջին նիստը գումարվել է 1920 թ. ապրիլի 23-ին: Այդ ժողովն ունեցել է 327 մասնակից, որոնցից առավելագույնը միայն 92 էին (1/3-ից էլ պակաս) նախկին օսմանյան խորհրդարանի նախկին անդամներ: Նրանք համարվում են նախկին, քանի որ խարհրդարանի վերջին օրինական ընտրությունները տեղի էին ունեցել 1912 թ. և այդ տարի ընտրվածների լիազորությունների ժամկետը, համաձայն գործող սահմանադրության 70-րդ հոդվածի, ավարտվել էր 1916 թ.-ին: Պատմագիտական գրականության մեջ հիշատակվող 1919 թ. վերջին ամիսների «ընտրությունները» և դրա հետևանքով 1920 թ. հունվար-ապրիլին կայացած ժողովները չեն կարող համարվել ընտրություններ և դիտարկվել որպես խորհրդարանական նիստեր, քանզի դրանք տեղի են ունեցել թուրքական ինքնիշխանության բացակայության պայմաններում և չեն իրականացվել երկրի սահմանադրության և օրենսդրության պահանջներին համապատասխան:
Մասնավորապես, խախտվել են սահմանադրության №№ 7, 17, 41, 42, 43, 45, 46, 60, 72, 77, 120 հոդվածները, քվեարկելու իրավունքից ապօրինաբար զրկված են եղել բոլոր ոչ թուրքերը<ref>[http://www.nt.am/am/news/20971///?hayworld= Ալեքսանդրապոլի պայմանագրի ստորագրման 90-ամյա տարելից]</ref>: Հետևաբար, այդ ժամանակ Թուրքիայի միակ ճանաչված իշխանավորը՝ սուլթանը, համաձայն սահմանադրությամբ իրեն վերապահված իրավունքի (հ-ծ 7), 1920 թ. [[ապրիլի 12]]-ին դադարեցրել էր այդ ոչ օրինական ժողովահավաքների գործունեությունը<ref>Mears E.G. Modern Turkey. NY, 1924, p. 598.</ref>: 1920 թ. ապրիլի 23-ին 92 մասնակիցների լիազորությունների օրինական համարվելու դեպքում նույնիսկ, միևնույն է այդ թիվը խորհրդարան գումարելու համար քվորում չէր կարող ապահովել: Մնացած 232-ը ներկայացնում էին երկրում ապօրինի գործող, «Իրավունքների պաշտպանության շարժման» տարբեր մասնաճյուղերը<ref>Zurcher E.J. Ibid, p. 158.</ref>:
Այսպիսով, կազմակերպության անվանումը չէ, որ որոշում է տվյալ կառույցի լիազորությունները, այլ այն իրավական և օրենսդրական հիմքը, որի վրա ձևավորվել և որի շրջանակներում կայացել է նշյալ կառույցը: Ինքնին կազմակերպության անվանումը չի սահմանում տվյալ կազմակերպության իրավասությունների շրջանակը, առավել ևս դառնում հիմք՝ միջպետական իրավական փաստաթուղթ ստորագրելու լիազորություն տալու համար:
Ուստի, քեմալական պատվիրակությունը Ալեքսանդրապոլի պայմանագրի կնքման պահին լիազորված չէր և չէր ներկայացնում Թուրքիայի օրինական իշխանությունը:
== Տես նաև ==
| |||