«Բուդդայականություն»–ի խմբագրումների տարբերություն

հեռացվել է Կատեգորիա:Կրոն ՀոթՔաթ գործիքով
Content deleted Content added
չ կետադրական, ձևաչափ
հեռացվել է Կատեգորիա:Կրոն ՀոթՔաթ գործիքով
Տող 1.
[[Պատկեր:Buddha sunset crop.jpg|մինի|250px|աջից|[[Բուդդա]]]]
[[Պատկեր:Buddha statues in a temple on Jejudo.jpg|մինի|250px|Բուդդա]]
 
'''Բուդդայականություն''' ({{lang-sa|बुद्ध धर्म}}, {{IAST|buddha dharma}}։ [[պալի]] बुद्ध धम्म, ''buddha dhamma'', ''«Լուսավորվածի ուսմունք»''<ref>[http://sanskritdocuments.org/dict/ Online Sanskrit Dictionary] {{ref-en}} Buddha — Լուսավորված (The Enlightened One). Dharma — Օրենք, Ճշմարտություն, Ուսմունք (Law, Truth, Doctrine).</ref>։ [[Չինարեն|չին.]] 佛教 ''fójiào''), [[կրոն]], որը ծագել է Ք.ա. 5-րդ դարում [[Հնդկաստան]]ում, երբ քայքայվում էին [[տոհմատիրական հարաբերություններ]]ը և [[Գանգես]]ի հովտում ստեղծվում էին [[ստրկատիրություն|ստրկատիրական]] պետություններ։ Այս [[կրոն]]ի հիմնադիրն է Սիդհարթհա Գաուտաման ([[Բուդդան]])։ «Բուդդա» բառը [[սանսկրիտ]] լեզվով նշանակում է «պայծառացած»։ Ըստ որոշ աղբյուրների նա ծնվել է Ք.ա. 570 թվականին, այժմյան [[Նեպալ]]ի տարածքում։ Որոշ հետազոտողների կարծիքով Գաուտաման չի եղել իրական պատմական անձ, սակայն անցյալ դարի կեսերին [[Հիմալայներ]]ի ստորոտում գտնված մի արձանագրությունը հաստատեց նրա իրական լինելը։ <br />
Բուդդայականությունը համարվում է [[համաշխարհային կրոն]]ներից մեկը։
Տող 15 ⟶ 14՝
Ութմասնյա ուղին է՝ ճշմարիտ խոսք, ճշմարիտ միտք, ճշմարիտ գործ, ճշմարիտ կենսակերպ, մտքերի ճշմարիտ ուղղորդում և այլն, որոնք անցնելուց հետո մարդը ձեռք է բերում անխռով հոգեվիճակ։ Նիրվանայի կարելի է հասնել [[մեդիտացիա]]յի (խորասուզում) միջոցով։ Փաստորեն նիրվանան հենց նույն տառապանքների, ցանկությունների դադարումն է։ Այն մարդուն կտրում է արտաքին աշխարհից և ազատում է նրա օբյեկտների հետ կապվածությունից։
 
Ըստ բուդդայի, տառապանքների ակունքը [[ծնունդ]]ն է, քանի որ մարդն անընդհատ վերածնվում է։ Մահից հետո նրա [[հոգի]]ն կարծես լքում է [[մարմին]]ը, ինչպես իր հին [[զգեստ]]ը կամ [[վերարկու]]ն և վերաբնակվում է մեկ այլ մարմնի մեջ։ Այստեղ կարևոր է ''[[կարմա]]յի'' գաղափարը։ Կարմա նշանակում է գործ, այսինքն թե [[մարդ]]ը իր կյանքի ընթացքում ինչ դրական կամ բացասական արարքներ է գործել։ Եթե նրա կարման դրական է, ապա հաջորդ կյանքում նա կվերածնվի իբրև [[հարստություն|հարուստ]], [[երջանկություն|երջանիկ]], [[առողջություն|առողջ]], իսկ եթե բացասական է, ապա՝ [[միջատ]], որևէ [[կենդանի]] կամ նույնիսկ [[առարկա]]։ Այստեղ շեշտվում է մարդու անհատական [[վարքագիծ]]ը և ի տարբերություն Հնդկաստանի փիլիսոփայական այլ դպրոցների, որոնք շեշտում էին [[ֆատալիզմ]]ը (ճակատագրապաշտությունը), բուդդիզմը կարևորում է [[վոլյունտարիզմ]]ի սկզբունքը։<br />
 
== Պատմությունը ==
== Պատմություն ==
[[Պատկեր:Buddha Bodhgaya.JPG|մինի|ձախից]]
Բուդդիզմը բաժանվում է երկու մեծ ուղղությունների՝ ''Թհերավադա'' («ավագների դպրոց») և ''Մահայանա'' («մեծ մարտակառք»)։ Թհերավադան լայնորեն տարածված է [[Շրի Լանկա]]յում և [[Հարավարևելյան Ասիա]]յում ([[Կամբոջա]], [[Լաոս]], [[Թայլանդ]], [[Մյանմա]] ևն), Մահայանան՝ [[Արևելյան Ասիա]]յում ( [[Չինաստան]], [[Կորեա]], [[Ճապոնիա]], [[Վիետնամ]], [[Սինգապուր]], [[Թայվան]] ևն)։
Տող 22.
Բուդդայականությունն այսօր համարվում է աշխարհում ամենաարագ տարածվող կրոնը։
 
Բուդդիզմը աշխարհի հնագույն կրոններից է և հանդես է գալիս Արևելքի [[քաղաքակրթություն|քաղաքակրթության]] ընդհանուր [[հավատալիք]]ների համալիրում։ Բուդդիզմը սկզբնական շրջանում հանդես է եկել որպես կրոնական ազատախոհ երևույթ ընդդեմ քարացած ուղղափառ բրահմայությանը և արտաքին [[ծիսակարգ]]երին։ <br />
 
Բուդդիզմը չընդունեց ինչպես [[բրահմա]]յի ուսմունքը, այնպեսև [[Վեդա]]յի սրբերի հեղինակությունը՝ հաստատելով, որ յուրաքանչյուր [[մարդ]] կարող է դառնալ [[սուրբ]]՝ [[արխատ]] կամ [[բուդդա]]։ Դրա հետ մեկտեղ բուդդիզմը հանդիսանում է [[Ուպանիշադ]]ի փիլիսոփայության կրկնությունը՝ նոր տրամաբանությամբ։ [[Կարմա]]յի [[օրենք]]ների հանդեպ հավատքը, վերածնվելու և [[մոկշա]]յի կամ [[նիրվանա]]յի հասնելու հնարավորությունը, աշխարհի և անհատականության փոփոխական լինելու գաղափարներն ընդհանուր են [[ուպանիշադ]]ի և [[բուդդա]]յի համար։
 
== Բուդդայի կյանքըկյանք ==
Բուդդիզմի հիմնադիր է համարվում Սիդհարթհա Գաուտաման, ով աշխարհին հայտնի է որպե Բուդդա՝ Լուսավորիչ։ [[Շակյա]] [[գերդաստան]]ի Շուդհոդանա [[թագավոր]]ի որդի Սիթհարթհա Գաուտաման ծնվել է մոտավորապես մ.թ.ա. 567թ։567 թ։ Համաձայն [[առասպել]]ների՝ թագավորը որդու մասին արված [[մարգարեություն]]ից պաշտպանելու համար միակ [[ժառանգ]]ին մեկուսացրել էր դրսի աշխարհից, շրջապատել էր շքեղությամբ և անում էր ամեն ինչ, որպեսզի [[թագաժառանգ]]ը ոչ մի դժվարություն չտեսնի։ Գաուտաման ապրում էր անհոգ կյանք, նա ամուսնացել էր իր սիրած աղջկա հետ և արդեն ուներ մի երեխա։<br />
 
Սակայն, մի օր նրան հաջողվում է դուրս գալ [[պալատ]]ից և այստեղ տեղի է ունենում իրականության հետ երեք հանդիպում՝ [[բոր]]ոտի, զառամյալ [[ծերունի|ծերունու]] և [[թաղում|թաղման]] արարողության հետ։ Այսպես անհոգ թագաժառանգը իմանում է, որ աշխարհում կա [[հիվանդություն]], [[ծերություն]] և [[մահ]]։ Հետո նա հանդիպում է մի չքավոր [[ճգնավոր]]ակյացի, ում կանքում ոչ մի բան պետք չէր։ Այդ ամենից ցնցված [[արքայազն]]ն սկսում է մտածել մարդկային կյանքի իմաստի մասին։ Նա փախչում է պալատից և 29 տարեկանում միանում է թափառական ճգնավորակյացներին, որոնց հետ անց է կացնում վեց [[տարի]]։ Այդ [[տարի]]ները խորը մտածմունքների մեջ անցկացնելով, նա 35 տարեկանում դառնում է Բուդդա՝ լուսավորված, արթնացած։ Դրանից հետո Բուդդան 45 տարի [[քարոզ]]ում է իր [[ուսմունք]]ը։ Բուդդայի [[աշակերտ]]ների թիվն անընդհատ աճում է։ Նրանք միանում են բուդդայական համայնքներին՝ [[սանգհա]]ներին, որոնք հետո ձևավորեցին բուդդայական վանքեր։ Բոլոր ուղղություններով ուղարկվում են [[առաքյալ]]ներ, ովքեր պետք է տարածեին նոր ուսմունքը։ [[Բրահմա]]յականները նույնպես դիմում են բուդդիզմին։ Շատ մարդիկ դառնում էին Բուդդայի աշխարհիկ աշակերտներ։ 40 տարի առաքելական աշխատանք ծավալելուց հետո Բուդդան հասկացավ, որ եկել է այն ժամանակը, որպեսզի ազատվի իր [[մարմին|մարմնից]] և հասնի [[նիրվանա]]յի՝ բացարձակ ազատության։ Նա իր կյանքի վերջին [[ժամ]]երը օգտագործեց [[վանական]]ներին [[խորհուրդ]]ներ տալով։ Նրա վերջին բառերն էին. «[[Կենցաղ]]ի [[հարց]]երն անցողիկ են, պայքարեցե'ք ձեր ազատության համար»։ Բուդդան մահացավ 80 տարեկանում՝ [[Հնդկաստան]]ի [[Կուշինագար]]ում։
Բուդդիզմի հիմնադիր է համարվում Սիդհարթհա Գաուտաման, ով աշխարհին հայտնի է որպե Բուդդա՝ Լուսավորիչ։ <br />
[[Շակյա]] [[գերդաստան]]ի Շուդհոդանա [[թագավոր]]ի որդի Սիթհարթհա Գաուտաման ծնվել է մոտավորապես մ.թ.ա. 567թ։ Համաձայն [[առասպել]]ների՝ թագավորը որդու մասին արված [[մարգարեություն]]ից պաշտպանելու համար միակ [[ժառանգ]]ին մեկուսացրել էր դրսի աշխարհից, շրջապատել էր շքեղությամբ և անում էր ամեն ինչ, որպեսզի [[թագաժառանգ]]ը ոչ մի դժվարություն չտեսնի։ Գաուտաման ապրում էր անհոգ կյանք, նա ամուսնացել էր իր սիրած աղջկա հետ և արդեն ուներ մի երեխա։<br />
Սակայն, մի օր նրան հաջողվում է դուրս գալ [[պալատ]]ից և այստեղ տեղի է ունենում իրականության հետ երեք հանդիպում՝ [[բոր]]ոտի, զառամյալ [[ծերունի|ծերունու]] և [[թաղում|թաղման]] արարողության հետ։ Այսպես անհոգ թագաժառանգը իմանում է, որ աշխարհում կա [[հիվանդություն]], [[ծերություն]] և [[մահ]]։ Հետո նա հանդիպում է մի չքավոր [[ճգնավոր]]ակյացի, ում կանքում ոչ մի բան պետք չէր։ Այդ ամենից ցնցված [[արքայազն]]ն սկսում է մտածել մարդկային կյանքի իմաստի մասին։<br />
Նա փախչում է պալատից և 29 տարեկանում միանում է թափառական ճգնավորակյացներին, որոնց հետ անց է կացնում վեց [[տարի]]։ Այդ [[տարի]]ները խորը մտածմունքների մեջ անցկացնելով, նա 35 տարեկանում դառնում է Բուդդա՝ լուսավորված, արթնացած։ <br />
Դրանից հետո Բուդդան 45 տարի [[քարոզ]]ում է իր [[ուսմունք]]ը։
Բուդդայի [[աշակերտ]]ների թիվն անընդհատ աճում է։ Նրանք միանում են բուդդայական համայնքներին՝ [[սանգհա]]ներին, որոնք հետո ձևավորեցին բուդդայական վանքեր։ Բոլոր ուղղություններով ուղարկվում են [[առաքյալ]]ներ, ովքեր պետք է տարածեին նոր ուսմունքը։ [[Բրահմա]]յականները նույնպես դիմում են բուդդիզմին։ Շատ մարդիկ դառնում էին Բուդդայի աշխարհիկ աշակերտներ։ <br />
40 տարի առաքելական աշխատանք ծավալելուց հետո Բուդդան հասկացավ, որ եկել է այն ժամանակը, որպեսզի ազատվի իր [[մարմին|մարմնից]] և հասնի [[նիրվանա]]յի՝ բացարձակ ազատության։ Նա իր կյանքի վերջին [[ժամ]]երը օգտագործեց [[վանական]]ներին [[խորհուրդ]]ներ տալով։ Նրա վերջին բառերն էին. «[[Կենցաղ]]ի [[հարց]]երն անցողիկ են, պայքարեցե'ք ձեր ազատության համար»։ Բուդդան մահացավ 80 տարեկանում՝ [[Հնդկաստան]]ի [[Կուշինագար]]ում։
 
== Բուդդիզմի ազդեցությունը ==
Բուդդիզմի ազդեցությունը [[Հնդկաստան]]ի և այլ [[երկիր|երկրների]] [[մշակույթ]]ի վրա ընդարձակ է։ Առաջին հերթին բուդդիզմը մեծ ազդեցություն թողեց արևելյան [[ճարտարապետություն|ճարտարապետության]], [[գեղանկարչություն|գեղանկարչության]], [[երաժշտություն|երաժշտության]], [[թատրոն]]ի, [[պար]]երի վրա։ Բուդդիզմի տարածմանը համընթաց կառուցվում էին բազմաթիվ բուդդայական [[վանք]]եր, [[եկեղեցի]]ներ, [[քարանձավ]]ային և լեռնային համալիրներ։ Բուդդիզմը Հեռավոր Արևելքի երկրների ճարտարապետությանը նոր գծեր հաղորդեց, որն այժմ համարվում է ավանդական։ Բուդդիզմի գաղափարախոսությունների ազդեցությամբ ծաղկում ապրեց [[այգեգործություն]]ը։ Ոչ մի կրոն այնպես ամուր կապված չէ [[բուսականություն|բուսականության]], բնության գեղեցկության հետ, ինչպես բուդդիզմը։ Վանականները Բուդդայական վանքերի շրջապատը [[բույս]]երով էին շրջապատում և նրանք երկար ժամանակ ունեին սրանք մշակելու համար, որը հոգևոր հանգստության հետ համահունչ էր։ Դրա համար էլ այն ժամանակներում այգեգործության արվեստը այդպիսի խոր կապեր ուներ վանքերի ու եկեղեցիների հետ։ Բուդդայական [[վանք]]երը [[դար]]եր շարունակ հանդիսացել են արևելքի երկրների մշակութային գլխավոր կենտրոնները։ Այստեղ իրենց ժամանակն են անցկացրել մի ամբողջ սերունդ [[բանաստեղծ]]ներ, [[նկարիչ]]ներ, [[գիտնական]]ներ և [[փիլիսոփա]]ներ։ Վանքերի [[արխիվ]]ներում և [[գրադարան]]ներում պահպանվել են գրավոր մշակույթի անգին [[գանձ]]եր, որոնք դարեր շարունակ բազմացվել են աշխատասեր վանականների կողմից։ Բուդդիզմի հետ [[Ճապոնիա]] մտավ նաև չինական «այբուբենը»։ Չինական բուդդայական վանականները հայտնագործեցին [[գրատպություն|գրատպության]] արվեստը։ [[Թեյելու արարողություն|Թեյախմության]] արվեստը առաջին անգամ ի հայտ է եկել բուդդայական վանքերում. երկարաժամյա մեդիտացիաներից թարմանալու միջոց էր հանդիսանում թեյելը։
 
Բուդդիզմի ազդեցությունը [[Հնդկաստան]]ի և այլ [[երկիր|երկրների]] [[մշակույթ]]ի վրա ընդարձակ է։ Առաջին հերթին բուդդիզմը մեծ ազդեցություն թողեց արևելյան [[ճարտարապետություն|ճարտարապետության]], [[գեղանկարչություն|գեղանկարչության]], [[երաժշտություն|երաժշտության]], [[թատրոն]]ի, [[պար]]երի վրա։ Բուդդիզմի տարածմանը համընթաց կառուցվում էին բազմաթիվ բուդդայական [[վանք]]եր, [[եկեղեցի]]ներ, [[քարանձավ]]ային և լեռնային համալիրներ։ Բուդդիզմը Հեռավոր Արևելքի երկրների ճարտարապետությանը նոր գծեր հաղորդեց, որն այժմ համարվում է ավանդական։
Բուդդիզմի գաղափարախոսությունների ազդեցությամբ ծաղկում ապրեց [[այգեգործություն]]ը։ Ոչ մի կրոն այնպես ամուր կապված չէ [[բուսականություն|բուսականության]], բնության գեղեցկության հետ, ինչպես բուդդիզմը։ Վանականները Բուդդայական վանքերի շրջապատը [[բույս]]երով էին շրջապատում և նրանք երկար ժամանակ ունեին սրանք մշակելու համար, որը հոգևոր հանգստության հետ համահունչ էր։ Դրա համար էլ այն ժամանակներում այգեգործության արվեստը այդպիսի խոր կապեր ուներ վանքերի ու եկեղեցիների հետ։
Բուդդայական [[վանք]]երը [[դար]]եր շարունակ հանդիսացել են արևելքի երկրների մշակութային գլխավոր կենտրոնները։ Այստեղ իրենց ժամանակն են անցկացրել մի ամբողջ սերունդ [[բանաստեղծ]]ներ, [[նկարիչ]]ներ, [[գիտնական]]ներ և [[փիլիսոփա]]ներ։ Վանքերի [[արխիվ]]ներում և [[գրադարան]]ներում պահպանվել են գրավոր մշակույթի անգին [[գանձ]]եր, որոնք դարեր շարունակ բազմացվել են աշխատասեր վանականների կողմից։ Բուդդիզմի հետ [[Ճապոնիա]] մտավ նաև չինական «այբուբենը»։ Չինական բուդդայական վանականները հայտնագործեցին [[գրատպություն|գրատպության]] արվեստը։ [[Թեյելու արարողություն|Թեյախմության]] արվեստը առաջին անգամ ի հայտ է եկել բուդդայական վանքերում. երկարաժամյա մեդիտացիաներից թարմանալու միջոց էր հանդիսանում թեյելը։
 
== Բուդդիզմն այսօր ==
[[Պատկեր:Buddhist distribution (version2).png|մինի|Բուդդիզմի տարածվածությունը]]
Բուդդիզմն այսօր իր մեծությամբ աշխարհի չորրորդ կրոնն է՝ [[քրիստոնեություն]]ից, [[իսլամ]]ից և [[հինդուիզմ]]ից հետո։ [[Սանգհա]] վանականների օրդերը, որն սկիզբ է առել Բուդդայի կենդանության օրոք, աշխարհի հնագույն [[կազմակերպություն]]ներից է։ Բուդդիզմը եղել է առաջին [[համաշխարհային կրոն]]ը և եղել է աշխարհի ամենամեծ կրոնը [[20-րդ դար]]ի առաջին կեսի ընթացքում՝ 1951թ1951 թ.-ին Բուդդիզմն ունեցել է 520 [[միլիոն]] հետևորդ։ Որպես համեմատություն, մեծությամբ երկրորդը [[քրիստոնեություն]]ն էր՝ 500 միլիոն հետևորդով։<br />Մեր օրերում Բուդդիզմի բոլոր երեք ճյուղերի ուսմունքը սփռվել է աշխարհով մեկ և շատանում են տեղական լեզուներով Բուդդիզմի տեքստերի [[թարգմանություն]]ները։ Այն ժամանակ, երբ Արևմուտքում Բուդդիզմը հաճախ ընկալվում է որպես [[էկզոտիկա|էկզոտիկ]] և առաջադիմական, արևելքում դեռևս համարվում է առօրեական և ավանդական ուսմունք։
Մեր օրերում Բուդդիզմի բոլոր երեք ճյուղերի ուսմունքը սփռվել է աշխարհով մեկ և շատանում են տեղական լեզուներով Բուդդիզմի տեքստերի [[թարգմանություն]]ները։ Այն ժամանակ, երբ Արևմուտքում Բուդդիզմը հաճախ ընկալվում է որպես [[էկզոտիկա|էկզոտիկ]] և առաջադիմական, արևելքում դեռևս համարվում է առօրեական և ավանդական ուսմունք։
 
== Ծանոթագրություններ ==
{{ծանցանկ}}
 
== Գրականության ցանկ ==
* Васильев Л. С., История религий Востока, М., 1988
Տող 56 ⟶ 48՝
 
[[Կատեգորիա:Բուդդայականություն]]
[[Կատեգորիա:Կրոն]]
185 331

edits