Վիքիպեդիա

«Պիեռ Գասենդի»–ի խմբագրումների տարբերություն

Դիտել պատմությունը
← Նախորդ տարբՀաջորդ տարբ →
Content deleted Content added
ՎիզուալԵլատեքստ
ճշտումներ
նյութերի ավելացում, ձևավորում, ոճակական ուղղումներ
Տող 1.
[[Պատկեր:PierreGassendi.jpg|մինի]]
'''Պիեռ<ref>[https://hy.wikisource.org/wiki/Էջ:Հայկական_Սովետական_Հանրագիտարան_%28Soviet_Armenian_Encyclopedia%29_2.djvu/693 «Պիեռ Գասենդի» հոդվածով էջը ՀՍՀ-ում]</ref> Գասենդի''' ({{lang-fr|Pierre Gassendi}} [[1592]] թ. հունվարի 22, Շանտերսյե, [[Վերին Ալպերի Պրովանս]] - [[1655]] թ. հոկտեմբերի 24, Փարիզ), ֆրանսիացի [[ֆիզիկոս]], [[մաթեմատիկոս]], [[փիլիսոփա]] և [[աստղագետ]], [[աստվածաբան]] (քահանա), մի շարք համալսարանների [[պրոֆեսոր]], դասավանդել է մաթեմատիկա, ֆիզիկա, հռետորաբանություն, փիլիսոփայություն:
 
Գասենդին հանդես եկավ [[սխոլաստիկա]]յի խիստ քննադատությամբ: [[Արիստոտել]]ի ուսմունքի, բնածին գաղափարների վերաբերյալ [[Դեկարտ]]ի ուսմունքի քննադատությամբ, վերածնեց [[Էպիկուր]]ի մատերիալիզմը՝ դրա վրա հիմնելով իր ուսմունքը:
Իր «Փիլիսոփայության ամփոփում» (1658 թ.) հիմնական աշխատության մեջ փիլիսոփայությունը բաժանում է երեք մասի՝ նուրբ և հիմնավոր▼
# [[տրամաբանություն]], որի մեջ դնում է [[ճանաչողություն|ճանաչողության]] հավաստիության հիմնախնդիրը և քննադատում է [[սկեպտիցիզմ]]ն ու [[դոգմատիզմ]]ը
# [[ֆիզիկա]], որի մեջ հիմնավորելով [[ատոմիստական տեսություն]]ը, Գասենդին ապացուցում է [[տարածություն|տարածության]] ու [[ժամանակ]]ի օբյեկտիվությունը, անստեղծելիությունն ու անոչնչանալիությունը
# [[բարոյագիտություն]], որտեղ Գասենդին հանդես է գալիս ընդդեմ եկեղեցական [[ասկետիզմ|ասկետական]] բարոյականության և, հետևելով Էպիկուրին պնդում է, որ ամեն մի [[հաճույք]] բարիք է ինքնին, իսկ ամեն մի [[առաքինություն]] բարիք է այնքանով, որքանով առաջ է բերում «անվրդովություն»:
 
Գրել է աշխատություններ գիտության պատմության վերաբերյալ: [[17-րդ դար]]ի պատմական պայմաններում Գասենդին առաջադիմական դեր է խաղացել որպես փիլիսոփա և գիտնական: Հայտնի է [[Էպիկուր#|էպիկուրիզմ]]ի և [[ատոմիստական տեսություն|ատոմիզմ]]ի քարոզչությամբ, նաև այդ տեսությունները քրիստոնեության հետ համաձայնեցնելու փորձերով: Ըստ կոմունիստական գաղափարախոսության՝ ''նրա [[մատերիալիզմ]]ն անհետևողական էր, որ արտահայտվում էր [[կրոն]]ի և [[եկեղեցի|եկեղեցու]] հետ հաշտվողականության մեջ'' ([[Կարլ Մարքս]]): Ֆրանսիացի բնափիլիսոփան առաջինն է [[մոլեկուլ]]ի անվանումը օգտագործել: Նա, օրինակ, Աստծուն համարում էր ատոմների ստեղծող, գտնում էր, որ մարդը բացի մատերիալիստորենբնափիլիսոփայորեն ըմբռնվող «կենդանական հոգուց», ունի նաև «գերզգայական բանական [[հոգի]]»:▼
Իր հասարակական-քաղաքական հայացքներով Գասենդին անսահմանափակ [[միապետություն|միապետության]] կողմնակից է, որ արտահայտում էր քաղաքական [[բուրժուազիա]]յի կոմպրոմիսը բացարձակ միապետության հետ: Գասենդին կատարել է բազմաթիվ կարևոր դիտարկումներ և հայտնագործություններ [[աստղագիտություն|աստղագիտության]] բնագավառում (արեգակնային սկավառակի վրայով [[Մերկուրի (մոլորակ)|Մերկուրի]]ի անցման դիտարկումը, [[Յուպիտեր (մոլորակ)|Յուպիտեր]]ի հինգ [[արբանյակ]]ների հայտնագործությունը՝ բացի ավելի վաղ հայտնագործված չորս արբանյակներից և այլն):
 
▲Գրել է աշխատություններ գիտության պատմության վերաբերյալ: [[17-րդ դար]]ի պատմական պայմաններում Գասենդին առաջադիմական դեր է խաղացել որպես փիլիսոփա և գիտնական: Ըստ կոմունիստական գաղափարախոսության՝ նրա [[մատերիալիզմ]]ն անհետևողական էր, որ արտահայտվում էր [[կրոն]]ի և [[եկեղեցի|եկեղեցու]] հետ հաշտվողականության մեջ: Նա, օրինակ, Աստծուն համարում էր ատոմների ստեղծող, գտնում էր, որ մարդը բացի մատերիալիստորեն ըմբռնվող «կենդանական հոգուց», ունի նաև «գերզգայական բանական [[հոգի]]»:
 
== Կենսագրություն ==
Դեռ մանուկ հասակից աչքի է ընկել գիտությունների նկատմամբ հետաքրքրությամբ, հատկապես՝ մաթեմատիկայի և լեզուների: Սովորել է Դին քաղաքի քոլեջում, հետո Էքս-ան-Պրովանսի համալսարանում: [[1612]] թ. [[թեոլոգիա]] էր դասավանդում Դինում, իսկ 1617: [[1614]]թ-ից. ղեկավարումԱվինյոնում էրդարձել Էքսէ անթեոլոգիայի Պրովանսիդոկտոր, համալսարանինաև փիլիսոփայությանԴինի դեպարտամենտը:տաճարի Համալսարանումռեկտոր փիլիսոփայությունէ դասավանդելու ընթացքում ոչ միայն ներկայացնում էր Արիստոտելի ուսմունքըեղել, այլևիսկ հերքում[[1617]] էրթ. այն։Էքս-ան-Պրովանսի Նահամալսարանում ուսումնասիրումաշխատում էր տեսականփիլիսոփայության աստղագիտությունը,պրոֆեսոր բայցև խիստ վրդովվումղեկավարում էր, երբ իրենփիլիսոփայության աստղագուշակ էին անվանումբաժինը:<ref name="բ">Пьер Гассенди — возобновитель эпикуреизма| http://vivovoco.ibmhwww.mskkrugosvet.suru/VVenc/PAPERSgumanitarnye_nauki/ECCEfilosofiya/GASSENDIGASSENDI_PER.HTMhtml</ref> Նա իր էությամբ համեստ մարդ է եղել, չի սիրել աղմուկ հանել իր անվան շուրջ, խուսափել է ամեն մի դոգմատիզմից: Իր աշխատությունները գրել է լատիներենով, ոչ թե ֆրանսերենով: Շատ ուսումնասիրողներ դրանով են բացատրում, որ նրա գաղափարները շրջանառվել են, բայց անունը՝ ոչ:<ref name="ա" />
 
== Ընդդեմ արիստոտելականների ==
Համալսարանում փիլիսոփայություն դասավանդելու ընթացքում ոչ միայն ներկայացնում էր [[Արիստոտել#Արիստոտելի փիլիսոփայությունը|Արիստոտելի ուսմունքը]], այլև հերքում էր այն։ Ուսումնական ծրագիրն այնպես էր կազմում, որ սկզբում ներկայացնում էր Արիստոտելի տեսությունը, հետո ցույց էր տալիս նրա սխալականությունը: Կոպեռնիկոսի[[Կոպեռնիկոս]]ի հայտնագործությունը և [[Ջորդանո ԲրունոյիԲրունո]]յի, ինչպես նաև [[Պետեր ՌամուսիՌամուս]]ի, [[Լյուդովիկ ՎիվեսիՎիվես]]ի գործերը վերջնականապես Գասենդիին հանգեցրեցին արիստոտելյան ֆիզիկայի և աստղագիտության քննադատությանը: Նրա աշխատանքի պտուղը եղավեղան [[1627]]թ. Գրենոբլում հրատարակած մի շարք էսսեներ ''Պարադոքսալ վարժություններ ընդդեմ արիստոտելականների'' («Exercitationes paradoxicae adversus Aristoteleos») (Գրենոբլվերնագրով, 1627որտեղ թ.)նա հայտարարում է, որնոր անավարտչնայած իր աշխատանքը պարտավորեցնում է դասավանդել արիստոտելյան մնացփիլիսոփայությունը, քանիայնուամենայնիվ որնրա թերությունները միշտ հետաքրքրել են: Եկեղեցական շրջանակներում թշնամիներ չվաստակելու համար նա դադարեցրեց սխոլաստների հետ բանավիճել և անավարտ թողեց աշխատությունը: ժամանակներնԺամանակներն էին այդպիսին. Արիստոտելին հերքելն ու Կոպեռնիկոսին պաշտպանելը անվտանգ չէր, որպես ապացույց՝ [[Էտյեն ԴոլենԴոլե]]ն, Ջորդանո Բրունոն և մյուսները: Դեռ մինչև գրքի հրատարակումը նա հեռացավ համալսարանից և որոշ ժամանակ Դինի, հետո Փարիզի տաճարում քահանա էր, հետագայում ուղևորվելովուղևորվեց [[Բելգիա]], [[Հոլանդիա]]: Այդ ուղևորության ժամանակ ժանոթանումծանոթանում է Հոբսի[[Հոբս]]ի հետ և [[1631]] թ.-ին հրատարակում է ռոզենկրեյցեր [[Ռոբերտ ՖլուդիՖլուդ]]ի միստիկական ուսմունքի վերլուծությունը («Epistolica dissertatio in qua praecipua principia philosophiae R. Fluddi deteguntur»): Հետագայում նա գրեց ''Դեկարտյան դատողությունների քննադատական վերլուծությունը'' («Disquisitio ad v ersus Cartesium»), որը ակտիվ քննարկմանբանավեճի առարկա դարձավ երկու փիլիսոփաների միջև: Գասենդինև XVII-րդլայն դարիճանաչման սակավաթիվ գիտնականներից մեկն էր, որը հետաքրքրվում էր գիտության պատմությամբարժանացավ:
 
== Աստղագիտական հետազոտությունները ==
Էպիկուրի աշխատություններն ուսումնասիրելու շնորհիվ վերջնականապես ձևավորվեց Գասենդիի աշխարհայացքը, որը նա շարադրել է «Syntagma philosophicum»: Այն լույս տեսավ միայն նրա մահվանից հետո: 1645 թ. Ռոյալ դե Ֆրանս քոլեջում մաթեմատիկա էր դասավանդում:Այդ նույն թվականին նշանակվում է Թագավորական քոլեջի՝ Ֆրանսիայի քոլեջի պրոֆեսոր: Եվրոպայի կրթված հասարակության շրջանում լայն ճանաչում էր վայելում<ref name="ա">Пьер Гассенди - возобновитель эпикуреизма|http://vivovoco.ibmh.msk.su/VV/PAPERS/ECCE/GASSENDI.HTM</ref> Կյանքի վերջին տարիներին Էպիկուրի մասին երկու աշխատություն հրատարակեց «De vita, moribus et doctrina Epicuri libri octo» (1647) և «Syntagma philosophiae Epicuri» (1649): Կոպեռնիկի և Տիխո Բռագեյի կենսագրականները, Դին քաղաքի եկեղեցու պատմությունը: Բանավիճելու հատուկ տաղանդով էր օժտված, կարողանում էր արժանի հակահարված տալ՝ հստակ և ճշգրիտ ներկայացնելով հակառակորդի տեսությունը, նուրբ և հիմնավոր մեկնաբանություններ տալ: Լայն ճանաչում է վայելում Դեկարտի հետ բանավեճը:
Նա ուսումնասիրում էր տեսական [[աստղագիտություն]] և խիստ վրդովվում էր, երբ իրեն աստղագուշակ էին անվանում:<ref>Пьер Гассенди — возобновитель эпикуреизма| http://vivovoco.ibmh.msk.su/VV/PAPERS/ECCE/GASSENDI.HTM</ref> Գասենդին կատարել է բազմաթիվ կարևոր դիտարկումներ և հայտնագործություններ աստղագիտության բնագավառում (արեգակնային սկավառակի վրայով [[Մերկուրի (մոլորակ)|Մերկուրի]]ի անցման դիտարկումը, [[արևի խավարումներ]]ը, [[Յուպիտեր (մոլորակ)|Յուպիտեր]]ի հինգ [[արբանյակ]]ների հայտնագործությունը՝ բացի ավելի վաղ հայտնագործված չորս արբանյակներից և այլն): 1632 թ. Գասենդին հրատարակեց աշխատություն՝ ժամանակին [[Կեպլեր]]ի կողմից կանխագուշակված Մերկուրի մոլորակի անցման մասին: 1641 թ. փորձեց փորձարարական ճանապարհով ապացուցել [[Գալիլեյ]]ի մարմինների անկման տեսությունը: Աստղագիտության և [[մեխանիկա]]յի վերաբերյալ մի քանի աշխատություններ է գրել, որոնցից մեկն էլ «De proportione qua gravia decidentia accelerantur» (1646)՝ նվիրված [[ծանրության ուժ]]ի ազդեցությամբ [[մարմինների անկում|մարմինների անկմանը]]: 1632թ. փետրվարի 26-ին Պեյրեսին ուղղված նամակում Գասենդին գրում է. «Հետևելով Կոպեռնիկոսի տեսակետին, ես գտնում եմ, որ արեգակը գտնվում է տիեզերքի կենտրոնում, պտտվում է իր առանցքի շուրջը մոտավորապես 28 օր տևողությամբ»:<ref name="ա" />
 
== Քաղաքական հայացքները ==
Գասենդիի փիլիսոփայական համակարգը շարադրված «Syntagma philosophicum»-ում՝ նրա պատմական հետազոտությունների արդյունք է: Այդ հետազոտությունները նրան հանգեցրին եզրակացության, որ լիովին անհամապատասխան համարվող տարբեր փիլիսոփաների տեսակետները, հաճախ տարբերվում են միայն ձևով: Մեծ մասամբ Գասենդին հակված է Էպիկուրի հայացքների կողմը, բացի թեոլոգիական հարցերից:
Իր հասարակական-քաղաքական հայացքներով Գասենդին անսահմանափակ [[միապետություն|միապետության]] կողմնակից է, որ արտահայտում էր քաղաքական [[բուրժուազիա]]յի փոխզիջումը բացարձակ միապետության հետ: Բացարձակ միապետը նրա կարծիքով «պետության խելամիտ տիրակալ է»:
 
== Էպիկուրի հայացքների ջատագով ==
Ճշմարտությունը իմանալու հարցում դոգմատիկների և սկեպտիկների միջև միջանկյալ դիրք է գրավում: Գիտակցության միջոցով մարդը կարող է իմանալ իրերի ոչ միայն ''տեսանելին'', այլ նաև էությունը, չհերքելով, որ կան մարդու մտքին անհասանելի գաղտնիքներ: Գասենդին փիլիսոփայությունը բաժանում է. ▼
Սխոլաստների հետ բանավեճը դադարեցնելուց հետո նա անդրադարձավ Էպիկուրին: 1626 թ. միտք հղացավ Էպիկուրի ուսմունքի, նրա բարոյական արժեքների և կյանքի մասին աշխատություն գրել: Նա համոզված էր, որ անտիկ փիլիսոփայի ուսմունքը հնարավոր է համապատասխանեցնել իր ժամանակների թեոլոգիային: Այդ հետազոտությունները նրան հանգեցրին եզրակացության, որ լիովին տարբեր հայացքներով փիլիսոփաների տեսակետները հաճախ տարբերվում են միայն ձևով: Էպիկուրի աշխատություններն ուսումնասիրելու շնորհիվ վերջնականապես ձևավորվեց Գասենդիի աշխարհայացքը, որը նա շարադրել է ''Փիլիսոփայության ամփոփում'' («Syntagma philosophicum») աշխատությունում: Այն լույս տեսավ միայն նրա մահվանից հետո ([[1658]] թ.): Էպիկուրի փիլիսոփայությունը նա անվանում էր «Էպիկուրի իմ փիլիսոփայություն»<ref>"Пьер Гассенди", стр. 39</ref>: Գասենդին իր կյանքի վերջին տարիներին Էպիկուրի մասին երկու աշխատություն հրատարակեց, որոնք փոխեցին Էպիկուրի տեսության մասին տարածված տեսակետը: Դրանք էին՝ 1647 թ. ''Էպիկուրի կյանքի և բարոյական հայացքների մասին'' («De vita, moribus et doctrina Epicuri libri octo») և 1649 թ. ''Էպիկուրի փիլիսոփայության ամփոփում'' («Syntagma philosophiae Epicuri»): Գասենդիի կողմից Էպիկուրյան ատոմիզմի տարածումը նրա ուսմունքը դարձրել է կենդանի և իմաստալից տրամաբանության պատմության համար: Հենց սրանում է կայանում նրա ստեղծագործության առաջադիմական նշանակությունը:
# ''Ֆիզիկա'', որի ուսումնասիրման առարկան իրերի իրական նշանակությունն ուսումնասիրելն է:
# ''էթիկա կամ գեղագիտություն'', որը գիտություն է երջանիկ լինելու և առաքինի վարվեցողության մասին:
# ''Տրամաբանություն'', որը այս երկուսի նախաբանն է: Այն արվեստ է, թե ինչպես ճիշտ ներկայացնել՝ (իդեա կամ գաղափար), ճիշտ դատել (առաջարկ), ճիշտ մտահանգումներ անել (սիլոգիզմ) և հետևությունները ճիշտ բաշխել (մեթոդ):
 
== Կյանքի վերջին տարիները ==
Գասենդիի ֆիզիկան մոտ է դինամիկ [[ատոմիստական տեսություն|ատոմիզմ]]ին: Բնության բոլոր երևույթները տեղի են ունենում ժամանակի և տարածության մեջ: Դա «այսպես ասած իրերի» էությունն է, որը բնորոշվում է դրական ատրիբուտների բացակայությամբ: Ե՛վ տարածությունը, և՛ ժամանակը կարող են չափվել մարմինների հետ կապի մեջ: Առաջինը չափվում է մարմնի ծավալով, երկրորդը՝ մարմնի շարժմամբ: ▼
Գասենդին գրում է [[Կոպեռնիկոս]]ի և [[Տիխո Բռագե]]ի կենսագրականները, Դին քաղաքի եկեղեցու պատմությունը:
[[1645]] թ. Ռոյալ դե Ֆրանս քոլեջում մաթեմատիկայի և աստղագիտության պրոֆեսորի աշխատանքի է անցնում: Այդ նույն թվականին նշանակվում է Թագավորական քոլեջի՝ Փարիզի Ռուայալ քոլեջի պրոֆեսոր: Պաշտոնավարությանը անցնելու կապակցությամբ դասախոսության ժամանակ («Institutio astronomica, 1647») Գասենդին, ոչ բացահայտ, բայց արտահայտել է իր դրական վերաբերմունքը Գալիլեյի ուսմունքի վերաբերյալ:<ref name="ա">Пьер Гассенди - возобновитель эпикуреизма|http://vivovoco.ibmh.msk.su/VV/PAPERS/ECCE/GASSENDI.HTM</ref>
 
1648 թ. Գասենդին [[տուբերկուլյոզ|պալարախտով]] (տուբերկուլյոզ) հիվանդ մեկնում է Պրովանս, իսկ 1653 թ. վերադառնում է Փարիզ, որտեղ էլ [[1655]]թ. հոկտեմբերի 24 - ին մահանում է:
Մատերիան, ըստ Գասենդիի, բաղկացած է բազում մանրագույն էլաստիկ կոմպակտ ատոմներից, որոնք իրարից բաժանված են դատարկ տարածությամբ, բայց իրենցից դատարկություն չեն ներկայացնում. այդ իսկ պատճառով ֆիզիկապես բաժանելի չեն, բայց չափելի են: Ատոմների թիվը և ձևը վերջավոր է և հաստատուն (այդ պատճառով մատերիայի քանակը հաստատուն է), բայց ձևերի թիվը փոքր է ատոմների թվից: Գասենդին չի ընդունում, որ ատոմներն ունեն երկրորդային հատկանիշներ, ինչպես օրինակ, հոտը, համը և այլն: Ատոմների տարբերությունը (բացի ձևից) կայանում է նրանց կարևոր հատկանիշի տարբերությամբ, ինչպիսիք են կշիռը և նրանց ի ծնե շարժման ձգտումը: Խմբավորվելով նրանք ձևավորում են տիեզերքի բոլոր մարմինները և հետևաբար հանդիսանում են ոչ միայն մարմինների որակական հատկանիշների պատճառ, այլև նրանց շարժման: Նրանցով են պայմանավորված բնության բոլոր ուժերը: Քանի որ ատոմները ոչ ծնվում են, ոչ էլ անհետանում, ապա կենդանի բնության քանակությունը անփոփոխ է մնում: Հանգստի մեջ գտնվելիս մարմնի ուժը չի անհետանում, այլ միայն մնում է կապված, իսկ երբ սկսում է շարժվել, ուժը ոչ թե ծնվում է, այլ ազատվում կապանքներից: Ազդեցություն տարածության վրա չկա և եթե մի մարմինը ձգում է մեկ այլ մարմնին, չդիպչելով նրան, ապա դա բացատրվում է այսպես. առաջինից մղվում են ատոմների հոսք, որոնք դիպչում են երկրորդի ատոմնեիր հետ: Դա վերաբերվում է և՛ շնչավոր, և՛ անշունչ մարմիններին:▼
 
Գասենդին [[17]]-րդ [[դար]]ի սակավաթիվ գիտնականներից մեկն էր, որը հետաքրքրվում էր գիտության պատմությամբ: Նա իր ժամանակի կրթված հասարակության մեջ լայն ճանաչում էր վայելում: [[բանավեճ|Բանավիճելու]] հատուկ [[տաղանդ]]ով էր օժտված, կարողանում էր արժանի հակահարված տալ՝ հստակ և ճշգրիտ ներկայացնելով հակառակորդի տեսությունը, նուրբ և հիմնավոր մեկնաբանություններ տալ: Նա իր էությամբ համեստ մարդ էր, չէր սիրում աղմուկ հանել իր անվան շուրջ, խուսափում էր ամեն մի [[դոգմատիզմ]]ից: Իր աշխատությունները գրել է [[լատիներեն]]ով, ոչ թե [[ֆրանսերեն]]ով: Շատ ուսումնասիրողներ դրանով են բացատրում, որ նրա գաղափարները շրջանառվել են, բայց անունը՝ ոչ:<ref name="ա" />
Բոլոր առարկաները ունեն զգայող և գոնե ինչ-որ չափով տրամաբանող հոգի: Ատոմները հավերժ են, քանի որ հավերժ է տիեզերքը: Բայց նրանք, ինչպես և տիեզերքը ստեղծվել են Աստծո կողմից, նրա կամքով խմբավորվել են մարմնի մեջ: Ինչպես տառերի պատահական խառնուրդից պոեմ չի ստացվի, այնպես էլ աշխարհի արարման ժամանակ ատոմների պատահական խմբավորմամբ չէին կարող մարմիններ ստեղծվել առանց աստծո միջամտության: Այս երկու դրույթներով էլ պայմանավորված է Գասենդիի և մատերիալիստների/նյութապաշտների տարբերությունը: Գասենդին հերքում է կամայական ինքնածնությունը, նույնիսկ հանքային թագավորությունում: Յուրաքանչյուր մարմին (չծնված իրեն նմանից) իր ծագմամբ պարտական է աշխարհի ստեղծումից նախագոյացած սերմին, այն սերմին, որում ամփոփված էր նրա պոտենցիալը, իսկ շրջապատող պայմանները նպաստել են նրա աշխարհ գալուն:▼
 
== ''Փիլիսոփայության ամփոփում'' աշխատությունը ==
Մարմինը, զգայող հոգին և ողջամիտ հոգին կազմում են ամբողջություն ոչ թե ֆիզիկական ամբողջության հետևանքով, այլ որովհետև նրանք նախատեված են փոխլրացման համար: Զգայող հոգին, որի տիրույթն ամբողջ մարմինն է, այլ մարմինների կերպարները ընկալում է և ճանաչում է (զգայարանների օգնությամբ) նրանց հիշողության, համեմատության կամ դատողականության և հետևությունների կամ դատողության միջոցով: Այս վերջին երեք գործողությունները Գասենդին համարում է ''երևակայության'' ֆունկցիաներ:▼
▲Պիեռ Գասենդիի աշխատությունների ամբողջական ժողովածուն լույս է տեսել նրա մահից հետո՝ [[1658]] թ. [[Լիոն]]ում: Առաջին երկու հատորն իր մեջ ամփոփում է «Syntagma philosophicum»-ը՝ Գասենդիի փիլիսոփայական համակարգը: Այդ աշխատությունը նրա պատմական հետազոտությունների արդյունքն է: Ճշմարտությունը իմանալու հարցում [[դոգմատիզմ|դոգմատիկների]] և [[սկեպտիցիզմ|սկեպտիկների]] միջև միջանկյալ դիրք էէր գրավում: Գիտակցության միջոցով մարդը կարող է իմանալ իրերի ոչ միայն ''տեսանելին'', այլ նաև նաև՝ էությունը, չհերքելով, որ կան մարդու մտքին անհասանելի գաղտնիքներ: Գասենդին փիլիսոփայությունը բաժանում է.
 
▲Իր «Փիլիսոփայության ամփոփում» (1658 թ.) հիմնական աշխատության մեջ Գասենդին փիլիսոփայությունը բաժանում է երեք մասի՝ նուրբ և հիմնավոր
Խելամիտ/գիտակից հոգին կամ բանականությունը/գիտակցությունը հատուկ է միայն մարդուն, ի տարբերություն զգայական հոգու, գտնվում է միայն ուղեղում: Բանականության միջոցով մարդը ճանաչում է իրերը, որոնք հասանելի չեն զգայական ընկալմանը և երևակայությանը, ինչպես Աստծո մասին հասկացումը, ինքնագիտակցությունը և այլն: Խելամիտ հոգին նյութական չէ և, հետևաբար հավերժ է: Դրանով նա տարբերվում է զգայական հոգուց, բայց միայն վերջինիս առկայության դեպքում կարող է արտահայտվել խելամիտ հոգին: Սրանով էլ կապված է զգայական հոգուն: ▼
# ''[[տրամաբանություն|Տրամաբանության]]''
# ''Ֆիզիկայի'' (ընդհանուր [[բնագիտություն|բնագիտական]], [[տիեզերագիտություն|տիեզերագիտական]], [[ֆիզիոլոգիա]]կան և [[հոգեբանություն|հոգեբանական]] տեսանկյունից)
# ''[[էթիկա]]յի'' կամ [[բնագիտություն|բարոյագիտության]])
 
==== ''Ֆիզիկա: Գասենդիի ատոմիզմը'' ====
Ի ծնե գաղափարներ չկան: Ի ծնե թվացող գաղափարները (օրինակ, պատճառականության գաղափարը) միայն երևույթների կրկնությունից հետևություն է: Բնազդը արդյունք է ժառանգականության սովորության: Միակ բանը ինքդ քո նկատմամբ սերն է, որ ի ծնե տրված է: Դրանից է առաջանում հաճելի բանի նկատմամբ ձգտումը և տհաճություններից խուսափելու ձգտումը կամ ցանկությունը (appetitus): Ցանկությունը առանց երևակայության և գիտակցության հետ համագործակցության չի առաջանում: Եթե այն միայն երևակայության արդյունք է, այդ ցանկությունը ոչ բանական է, կամ կիրքը: Գիտակցությունից բխող ցանկությունը կամքն է, որը միշտ ուղեկցվում է գործողությամբ: Մեր գործողությունները ազատ են, բայց նրանց ազատությունը պետք է փնտրել ոչ թե կամքի մեջ, այլ գիտակցության: Մեզ հատուկ է ուղղորդված վարքը: Ուղղորդվածությունը մեզ տալիս է գիտակցությունը: Գիտակցությունը հակում ունի ճշմարտասիրության, բայց այն գտնելու համար գիտակցությունը պետք է կենտրոնացնի իր ուշադրությունը, տեղի չտալով ցանկությանը: Ահա սրանում է ամփոփված ազատությունը: Ինչպես համաձայնացնել այս ազատությունը աստվածային նախախնամության հետ: Սա անլուծելի գաղտնիք է մեզ համար:▼
▲Գասենդիի ֆիզիկանֆիզիկայի ուսումնասիրման առարկան իրերի իրական նշանակությունն ուսումնասիրելն է: Այն մոտ է դինամիկ [[ատոմիստական տեսություն|ատոմիզմ]]ին: Բնության բոլոր երևույթները տեղի են ունենում ժամանակի և տարածության մեջ: Դա «այսպես ասած իրերի» էությունն է, որը բնորոշվում է դրական ատրիբուտների բացակայությամբ: Այս բաժնում հիմնավորելով [[ատոմիստական տեսություն]]ը, Գասենդին ապացուցում է [[տարածություն|տարածության]] ու [[ժամանակ]]ի օբյեկտիվությունը, անստեղծելիությունն ու անոչնչանալիությունը: Ե՛վ տարածությունը, և՛ ժամանակը կարող են չափվել մարմինների հետ կապի մեջ: Առաջինը չափվում է մարմնի ծավալով, երկրորդը՝ մարմնի շարժմամբ: Ֆիզիկայի բաժնում նկարագրված է Աստծո կողմից ստեղծված [[ատոմ]]ներից և դատարկությունից կազմված աշխարհի էությունը: Աստծո գոյության ապացույց է ծառայում աշխարհի [[ներդաշնակություն]]ը:
 
▲Մատերիան[[Մատերիա]]ն, ըստ Գասենդիի, բաղկացած է բազում բացարձակ անբաժանելի (կոմպակտ) մանրագույն [[էլաստիկություն|էլաստիկ]] կոմպակտմասնիկներից՝ ատոմներից, որոնք իրարից բաժանված են դատարկ տարածությամբ, բայց իրենցից դատարկություն չեն ներկայացնում. այդ իսկ պատճառով ֆիզիկապես բաժանելի չեն, բայց չափելի են: Ատոմների թիվը և ձևը վերջավոր է և հաստատուն (այդ պատճառով մատերիայի քանակը հաստատուն է), բայց ձևերի թիվը փոքր է ատոմների թվից: Գասենդին չի ընդունում, որ ատոմներն ունեն երկրորդային հատկանիշներ, ինչպես օրինակ, հոտը, համը և այլն: Ատոմների տարբերությունը (բացի ձևից) կայանում է նրանց կարևոր հատկանիշիհատկանիշների տարբերությամբ,տարբերությամբ՝ ինչպիսիք են կշիռըկշիռ և նրանց ի ծնե շարժման ձգտումըձգտում: Խմբավորվելով նրանք ձևավորում են տիեզերքի բոլոր մարմինները և հետևաբար հանդիսանում են ոչ միայն մարմինների որակական հատկանիշների պատճառ, այլև նրանց շարժման պատճառ: Նրանցով են պայմանավորված բնության բոլոր ուժերը: Քանի որ ատոմները ոչ ծնվում են, ոչ էլ անհետանում, ապա կենդանի բնության քանակությունը անփոփոխ է մնում: Հանգստի''Դադարի մեջ գտնվելիսվիճակում մարմնի ուժը չի անհետանում, այլ միայն մնում է կապված, իսկ երբ սկսում է շարժվել, ուժը ոչ թե ծնվում է, այլ ազատվում կապանքներից:'' Ազդեցություն տարածության վրա չկագոյություն չունի և եթե մի մարմինը ձգում է մեկ այլ մարմնին, չդիպչելով նրան, ապա դա բացատրվում է այսպես. առաջինից մղվում են ատոմների հոսք, որոնք դիպչում են երկրորդի ատոմնեիր հետատոմներին: Դա վերաբերվում է և՛ շնչավոր, և՛ անշունչ մարմիններին:
 
==== Տրամաբանություն ====
Այն ինդուկտիվ հետազոտության մեթոդ է: Սակայն տրամաբանության մեջ Գասենդին ձգտում է հավասարակշռություն հաստատել փորձի և [[գիտակցություն|գիտակցության]] միջև: [[տրամաբանություն|Տրամաբանության]] մեջ դնում է [[ճանաչողություն|ճանաչողության]] հավաստիության հիմնախնդիրը և քննադատում է [[սկեպտիցիզմ]]ն ու [[դոգմատիզմ]]ը: Այն արվեստ է, թե ինչպես ճիշտ ներկայացնել՝ ([[իդեա]] կամ գաղափար), ճիշտ դատել (առաջարկ), ճիշտ [[մտահանգում]]ներ անել ([[սիլոգիզմ]]) և հետևությունները ճիշտ բաշխել (մեթոդ):
 
▲Բոլոր առարկաներըառարկաներն ունեն ''զգայող'' և գոնե ինչ-որ չափով [[տրամաբանություն|տրամաբանող]] հոգի: Ատոմները հավերժ են, քանի որ հավերժ է տիեզերքը[[տիեզերք]]ը: Բայց նրանք, ինչպես և տիեզերքը ստեղծվել են Աստծո կողմից, և նրա կամքով խմբավորվել են խմբավորվել մարմնի մեջ: Ինչպես տառերի պատահական խառնուրդիցխմբավորումից պոեմ չի ստացվիառաջանա, այնպես էլ [[աշխարհի արարում|աշխարհի արարման]] ժամանակ ատոմների պատահական խմբավորմամբ չէին կարող մարմիններ ստեղծվել առանց աստծոԱստծո միջամտության: Այս երկու դրույթներով էլ պայմանավորված է Գասենդիի և մատերիալիստների/նյութապաշտների տարբերությունը: Գասենդին [[հերքում]] է կամայական ինքնածնությունը[[ինքնածնություն]]ը, նույնիսկ ''հանքային թագավորությունում'': Յուրաքանչյուր մարմին (չծնված իրեն նմանից) իր ծագմամբ պարտական է աշխարհի ստեղծումից նախագոյացած սերմին[[սերմ]]ին, այն սերմին, որում ամփոփված էրէ եղել նրա պոտենցիալը, իսկ շրջապատող պայմանները նպաստել են նրա աշխարհ գալուն:
 
▲Մարմինը, ''զգայող հոգին'' և ողջամիտ հոգին կազմում են ամբողջություն ոչ թե ֆիզիկական ամբողջության հետևանքով, այլ որովհետև նրանք նախատեվածնախատեսված են փոխլրացման համար: Զգայող հոգին, որի տիրույթն ամբողջ մարմինն է, այլ մարմինների կերպարները ընկալում է և ճանաչում է (զգայարանների[[զգայարաններ]]ի օգնությամբ) նրանց «[[հիշողություն|հիշողության]]», «[[համեմատություն|համեմատության]] կամ դատողականության» և «հետևությունների կամ [[դատողություն|դատողության]]» միջոցով: Այս վերջին երեք գործողությունները Գասենդին համարում է ''[[երևակայություն|երևակայության'']] ֆունկցիաներ'':
 
▲Խելամիտ/գիտակից հոգին կամ բանականությունը/գիտակցությունը հատուկ է միայն մարդուն, ի տարբերություն զգայականզգայող հոգու, գտնվում է միայն ուղեղում[[ուղեղ]]ում: Բանականության միջոցով մարդը ճանաչում է իրերը, որոնք հասանելի չեն զգայական ընկալմանը[[ընկալում|ընկալման]]ը և երևակայությանը, ինչպես Աստծո մասին հասկացումը, ինքնագիտակցությունը[[ինքնագիտակցություն]]ը և այլն: ԽելամիտԲանական հոգին նյութական չէ և, հետևաբար հավերժ է: Դրանով նա տարբերվում է զգայական[[զգայություն|զգայող]] հոգուց, բայց միայն վերջինիս առկայության դեպքում կարող է արտահայտվել խելամիտ հոգին: Սրանով էլ կապված է զգայականզգայող հոգուն:
 
▲Ի ծնե գաղափարներ[[գաղափար]]ներ չկան: Ի ծնե թվացող գաղափարները (օրինակ, [[պատճառականության սկզբունք|պատճառականության]] գաղափարը) միայն երևույթների կրկնությունից հետևություն է: Բնազդը արդյունք է [[ժառանգականություն|ժառանգականության]] սովորության: Միակ բանը ինքդ քո նկատմամբ սերն[[սեր]]ն է, որ ի ծնե տրված է: Դրանից է առաջանում հաճելի բանի նկատմամբ ձգտումը և տհաճություններից խուսափելու ձգտումը կամ ''ցանկությունը (appetitus)'': Ցանկությունը առանց [[երևակայություն|երևակայության]] և գիտակցության հետ համագործակցության չի առաջանում: Եթե այն միայն երևակայության արդյունք է, այդ ցանկությունը ոչ բանական է, կամ կիրքը[[կիրք]] է: Գիտակցությունից բխող ցանկությունը կամքն[[կամք]]ն է, որը միշտ ուղեկցվում է գործողությամբ: Մեր գործողությունները[[գործողություն]]ները ազատ են, բայց նրանց ազատությունը[[ազատություն]]ը պետք է փնտրել ոչ թե կամքի մեջ, այլ գիտակցության: Մեզ հատուկ է ուղղորդված վարքը[[վարք|բանական վարք]]ը: Ուղղորդվածությունը մեզ տալիս է գիտակցությունը: Գիտակցությունը[[Գիտակցություն]]ը հակում ունի [[ճշմարտություն|ճշմարտասիրության]], բայց այն գտնելու համար գիտակցությունը պետք է կենտրոնացնի իր ուշադրությունը[[ուշադրություն]]ը, տեղի չտալով ցանկությանը: Ահա սրանում է ամփոփված ազատությունը: Ինչպես համաձայնացնել այս ազատությունը աստվածային [[նախախնամություն|նախախնամության]] հետ: Սա անլուծելի (Աստվածային) գաղտնիք է մեզ համար:
 
==== Էթիկան ====
Մարդկանց միշտ հետաքրքրել է երկու հարց.
* ինչ [[նպատակ]] ունի մեր կյանքը
* ինչպես հասնել այդ նպատակին:
Գասենդիի [[էթիկա]]ն նվիրված է այս հարցերին, որում նա Էպիկուրի հետևորդն է: Էթիկան գիտություն է երջանիկ լինելու և առաքինի վարվեցողության մասին: Կյանքի միակ նպատակը երջանկությունն է: Իրական երջանկությունը[[երջանկություն]]ը ամփոփված է առողջ մարմնում և խաղաղ հոգում, իսկ խաղաղություն, անխռովությունանվրդովություն տալիս է միայն առաքինությունը, քանի որ այն չի ուղեկցվում ո՛չ [[զղջում|զղջմամբ]], ոչ էլ ափսոսանքով: ԱնխռովությունըԱյստեղ Գասենդին հանդես է գալիս ընդդեմ եկեղեցական [[ասկետիզմ|ասկետական]] բարոյականության և, հետևելով Էպիկուրին պնդում է, որ ''ամեն մի [[հաճույք]] [[բարիք]] է ինքնին, իսկ ամեն մի [[առաքինություն]] բարիք է այնքանով, որքանով առաջ է բերում «անվրդովություն»: Անվրդովությունը գերագույն հաճույք է, քանի որ այն ամեն շարժման նպատակն է:'' Իրոք, մարդը հաճույքի ձգտումհասնում է շարժմամբ, որովհետև բնությունը ներդրել է նրա մեջ այդ ձգտումը[[ձգտում]]ը [[ինքնապաշտպանություն|ինքնապաշտպանության]] և ''տեսակի շարունակության'' նպատակով: Բայց այն [[հանգիստ|հանգստից]] (դադարից) վեր դասելով, նամարդը մոռանում է, որ շարժումը[[մեխանիկական միշարժում|շարժում]]ը միայն միջոց է հանգստին (դադարին) հասնելու համար:
<gallery>
<gallery>
Example.jpg|Նկարագրություն1
Example.jpg|Նկարագրություն2
</gallery>
</gallery>
այն միջոց է հանգստին հասնելու համար:
 
Իր ուսումնասիրությունը Գասենդին ավարտում է Աստծո, Նրա հատկությունների և Նրա [[հեռատեսություն|հեռատեսության]] գոյությունը ապացուցելով: Աստծո գաղափարը իծնեի ծնե [[գաղափար]] չէ, բայց միևնույն ժամանակ հատուկ է բոլոր մարդկանց: Գասենդին դա բացատրում է տիեզերքի միասնության և [[ներդաշնակություն|ներդաշնակության]] մասին զգայարանների առաջին իսկ մատնացույցի դեպքում Աստծո գոյությունը թույլատրելու գիտակցության նախահակմամբ: Այդ իսկ պատճառով գիտակցությունը Աստծուն ճանաչում է որպես տիեզերքի ամենակատարելագույն էակ, ստեղծող և ղեկավար:
 
''Աստված գլխավոր պատճառն է, մյուս երկրորդային պատճառները հետևանք են շարժման, որը ներքուստ հատուկ է ատոմներին:'' Կենդանիների հոգին կազմված է ամենաշարժուն ատոմներից, որոնք զգալու ընդունակություն և [[զգայություն|«զգայուն բանականություն»]] ունեն:<ref name="բ" /> Մարդու հոգին նյութական չէ և ընդունակ է զգայական տվյալների հիման վրա վերացական գաղափարներ ընկալել: Մարդիկ ձգտում են երջանկության (հոգևոր հանգստի և մարմնական տառապանքի բացակայության), որը կարող է ձեռք բերվել (այս աշխարհում ոչ լիարժեք չափով) առաքինի ապրելակերպի և Աստծո նկատմամբ սիրո շնորհիվ:
 
Գասենդին հարգանքով էր վերաբերվում [[ուղղափառություն|ուղղափառ եկեղեցու վարդապետությանը]], սակայն աշխարհի մասին նրա պատկերացումները նկատի է առնվել 18-րդ դարի [[դեիզմ]]ի կողմից: Նա եղել է Դեկարտի հիմնական մրցակիցը՝ որպես «նոր փիլիսոփայության» ներկայացուցիչ, ազդեցություն է ունեցել Ռ. Բոյլի և Դ. Լոկի հայացքների վրա: Նրան բարձր էր գնահատել [[Իսահակ Նյուտոն]]ը:
 
== Տես նաև ==
Տող 56 ⟶ 69՝
* [[Բարոյագիտություն]]
* [[Տիտուս Լուկրեցիուս Կարուս]]
* [[Ատոմային ֆիզիկա]]
* [[Սենսուալիզմ]]
* [[Մոլեկուլ]]
 
== Գրականություն ==
# Энциклопедия Кругосвет http://www.krugosvet.ru/enc/gumanitarnye_nauki/filosofiya/GASSENDI_PER.html
# Փիլիսոփայական բառարան, 1975թ. Ե., էջ 50
# Stanford Encyclopedia of Philosophy|http://plato.stanford.edu/entries/gassendi/
# Жорж Коньо «Пьер Гассенди - возобновитель эпикуреизма»
# http://vivovoco.ibmh.msk.su/VV/PAPERS/ECCE/GASSENDI.HTM
# {{ՀՍՀ}}, 1976թ., 2-րդ հատոր, Ե., 693 էջ
 
== Ծանոթագրություններ ==
{{ծանցանկ}}
 
{{ՀՍՀ}}
[[Կատեգորիա:Փիլիսոփայական ուղղություններ և դպրոցներ]]
[[Կատեգորիա:Ֆրանսիացի փիլիսոփաներ]]
[[Կատեգորիա:Ֆրանսիացի մաթեմատիկոսներ]]
[[Կատեգորիա:Ֆրանսիացի աստղագետներ]]
[[Կատեգորիա:Ֆրանսիացի աստվածաբաններ]]
[[Կատեգորիա:Փարիզում մահացածներ]]
[[Կատեգորիա:1592 ծնունդներ]]
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/wiki/Պիեռ_Գասենդի» էջից