|
}}
{{Պարբերական համակարգի տարր|align=center|fontsize=100%|number=7}}
'''Ազոտ''' ({{lang-lat|Nitrogenium}} - սելիտրա ծնող), [[քիմիական տարր]], [[պարբերական աղյուսակ]]ի 15-րդ խմբի 7–րդ տարրը, քիմիական նշանը՝ '''N''', ատոմային թիվը՝ [[7]], [[ատոմ]]ային [[զանգված]]ը՝ 14.0067: 0067։
Ազատ վիճակում անհամ և անհոտ [[գազ]] է, ջրում վատ է լուծվում:լուծվում։ [[Մոլեկուլ]]ը կազմված է [[2]] ազոտի [[ատոմ]]ներից (N<sub>2</sub>), որոնց կապը շատ ամուր է:է։ Բնության մեջ ազոտը կազմված է <sup>14</sup>N (խառնուրդում բաղադրությունը՝ 99.63%) և <sup>15</sup>N կայուն նուկլիդներից:նուկլիդներից։ Արտաքին [[էլեկտրոն]]ային [[մակերես]]ի կարգը 2s²2p³: ։
Ազոտի նեյտրալ ատոմի [[շառավիղ]]ը 0.074 նմ է, իոններինը. N<sup>3-</sup> - 0.132, N<sup>3+</sup> - 0.030 և N<sup>5+</sup> - 0.027 նմ:նմ։ Պարզ նյութ ազոտը (CAS-համարը 7727-37-9) բավականին իներտ [[գազ]] է, որը կազմում է երկիր [[մոլորակ]]ի մեկ քառորդը:քառորդը։
== Հայտնագործում ==
[[1772]] թվականին [[Հենրի Կավենդիշ]]ը իրականացրել է հետևյալ փորձը. նա բազմիցս [[օդ]] է բաց թողել այրվող [[քարածուխ|քարածխի]] վրա, որի արդյունքում առաջացավ նստվածք, որը Կավենդիշը անվանեց խեղդող օդ:օդ։ Ազոտը հայտնագործվել է [[1772]] թվականին [[Շոտլանդիա|շոտլանդացի]] գիտնական [[Դանիել Ռեզերֆորդ]]ի կողմից՝ ածխի, [[ծծումբ|ծծմբի]], գազային [[ֆոսֆոր]]ի այրման արգասիքները ծծմբական լուծույթի միջով անցկացնելիս (այս դեպքում այն չի կլանվում՝ ի տարբերություն CO<sub>2</sub>-ի): ։
Շուտով ֆրանսիացի քիմիկոս [[Անտուան Լորան Լավուազիե|Անտուան Լավուազիեն]] եկավ եզրակացության, որ այդ «խեղդող» գազը մտնում է [[մթնոլորտ]]ի բաղադրության մեջ և անվանեց այն «azote» ({{lang-el|ἄζωτος}} (ազոտոս), անկենդան):։ [[1784]] թվականին անգլիացի քիմիկոս [[Հենրի Կավենդիշ]]ը բացահայտեց ազոտի առկայությունը սելիտրայում (այստեղից գալիս է ազոտի լատինական անվանումը, որն առաջարկվել է ֆրանսիացի քիմիկոս [[Ժան Անտուան Շապտալ]]ի կողմից [[1790]] թվականին իր «Քիմիական տարրեր» <ref>{{cite book|author=Chaptal, J.A.|title=Élémens de chimie|year=1790|volume=1|pages=126|url=http://archive.org/stream/elmensdechimie01chap#page/126/mode/2up}}</ref> գրքում:գրքում։
== Անվան ծագում==
Մոտ 200 տարի առաջ գիտնականները հայտնաբերեցին, որ մթնոլորտում պարունակվում է այնպիսի մի գազ, որը պիտանի չէ շնչառության համար և չի նպաստում այրմանը:այրմանը։ Պարզվեց նաև, որ [[մթնոլորտ]]ը հիմնականում (4/5 մասով) կազմված է այդ գազից:գազից։ Նոր հայտնաբերված գազն անվանեցին «ազոտ»:։ Սովորական լաբորատորպայմաններում ազոտը «չէր ցանկանում» միանալ ուրիշ տարրերի հետ:հետ։ Սակայն շուտով հայտնի դարձավ, որ բնության մեջ ազոտը հաճախ հանդիպում է ուրիշ տարրերի հետ միացություններ կազմած, գոյացնելով, օրինակ, ''բորակ'':։ Սա մարդուն հայտնի էր վաղուց և օգտագործվում էր դաշտերը պարարտացնելու համար:համար։ Այստեղից էլ առաջացել է ազոտի լատիներեն անվանումը «նիտրոգենիում», հայերեն՝ բորակածին:բորակածին։
«Ազոտ» անունը, ամենատարածված անվանումն է, նշանակում է «անկենդան»:։
== Բնության մեջ ==
[[Բնություն|Բնության]] մեջ ազատ (մոլեկուլային) վիճակում ազոտը մտնում է մթնոլորտային օդի բաղադրության մեջ (ծավալային՝ 78.09% և զանգվածային՝ 75.6%), իսկ կապված վիճակում՝ երկու սելիտրաների. [[նատրիում]]ի նիտրատ (NaNO<sub>3</sub>, հանդիպում է [[Չիլի]]ում, այստեղից էլ անվանումը՝ չիլիական սելիտրա), [[կալիում]]ի նիտրատ (KNO<sub>3</sub>, հանդիպում է [[Հնդկաստան|Հնդկաստանում՝]] հնդկական սելիտրա) և մի շարք այլ միացությունների տեսքով: տեսքով։
[[Երկրագունդ|Երկրագնդի]] բաղադրության մեջ տարածվածությամբ ազոտը զբաղեցնում է [[17]]-րդ տեղը, նրան բաժին է ընկնում Երկրագնդի [[զանգված]]ի 0.0019%-ը:ը։ Չնայած անվանմանը, ազոտն առկա է բոլոր կենդանի [[օրգանիզմ]]ներում (պինդ մասի զանգվածի 1-3%-ը) և հանդիսանում է կարևորագույն [[բիոգենային տարր]]ը:ը։ Այն մտնում է [[սպիտակուցներ]]ի, [[նուկլեինաթթուներ]]ի, [[հեմոգլոբին]]ի, [[քլորոֆիլ]]ի և այլ [[Կենսաբանություն|կենսաբանորեն]] ակտիվ [[նյութեր]]ի բաղադրության մեջ:մեջ։
Ազոտի միացությունների փոխակերպումը կենդանի [[բջիջ]]ներում հանդիսանում է բոլոր օրգանիզմների [[նյութափոխանակություն|նյութափոխանակության]] կարևորագույն մասը:մասը։
[[Պատկեր:Nitrogen.ogg|մինի|աջից|Հեղուկ ազոտի մեջ ընկղմվող փուչիկը:]]
=== Իզոտոպներ ===
{{Հիմնական|Ազոտի իզոտոպներ}}
Բնական ազոտը կազմված է 2 հիմնական իզոտոպներից՝ <sup>14</sup>N<ref>{{cite web| url = http://physics.nist.gov/cgi-bin/Compositions/stand_alone.pl?ele=N | title = Atomic Weights and Isotopic Compositions for Nitrogen | publisher = NIST |accessdate=2013-05-22}}</ref> - 99,635 % և <sup>15</sup>N - 0,365 %:։
Արհեստական ճանապարհով ստացվել է ազոտի շուրջ 14 ռադիոակտիվ իզոտոպներ հետևյալ զանգվածային թվերով՝ 10-ից 13 և 16-ից մինչև 25:25։
Բոլորն իզոտոպներն էլ շատ կարճատև են պահպանվում:պահպանվում։ Նրանցից առավել կայուն է՝ <sup>13</sup>N, որը պահպանվում է ընդամենը 10 րոպե:րոպե։
=== Կենսաբանական դեր ===
Ազոտը որպես քիմիական տարր անհրաժեշտ է կենդանիներ և բույսերի գոյության համար, այն մտնում է [[սպիտակուցներ]] (16-18%(ըստ կշռի), [[ամինաթթուներ]]ի, [[նուկլեինաթթուներ]]ի, [[նուկլեոպրոտեիդներ]]ի, քլորոֆիլի, հեմոգլոբինի և այլ նյութերի բաղադրության մեջ:մեջ։ Կենդանի [[բջիջներ]]ում ազոտի ատոմների թիվը կազմում է ուղիղ 2 %, իսկ զանգվածային մասը մոտ 2.5% ( չորրորդ տեղում է ջրածնից թթվածնից և ածխածնից հետո):։
Հետևյալ տարերի հետ միասին ազոտը գտնվում է ինչպես կենդանի այնպես էլ անկենդան օրգանիզմներում:օրգանիզմներում։ Այդուհանդերձ, բարձր ճնշումը օրգանիզմում առաջացնում է անեստեզիա ([[նարկոզ]]):։ Ազոտի քանակի կտրուկ նվազման ժամանակ առաջանում է [[դեկոմպրեսիա հիվանդություն]]ը:ը։ Ազոտի շատ միացությունները ակտիվ են և հազվադեպ թունավոր:թունավոր։
=== Ազոտի և նրա միացությունների տոքսիկոլոգիան ===
Մթնոլորտային ազոտը բավականին իներտ գազ է, դրա համար այն չի կարող իրենից վտանգ ներկայացնել մարդկանց և [[կաթնասուն]]ների օրգանիզմներին:օրգանիզմներին։
Ազոտի մի շարք միացություններ ի հակառակ դրան շատ ակտիվ են և երբեմն թունավոր:թունավոր։
== Ստացում ==
Գործարանային պայմաններում ազոտը ստանում են օդից:օդից։ Դրա համար օդը սկզբում սառեցնում են, սեղմում և հեղուկ վիճակում ենթարկում թորման:թորման։ Ազոտի եռման [[ջերմաստիճան]]ը (-195.8 °C) մի քիչ ավելի ցածր է, քան օդի մյուս բաղադրիչինը՝ թթվածնինը (-182.9 °C), այդ պատճառով հեղուկ օդի զգույշ տաքացնելուց ազոտն առաջինն է գոլորշիանում:գոլորշիանում։ Սպառողներին գազային վիճակում ազոտը տրամադրում են սեղմած վիճակում ([[150]] մթ. կամ [[15]] ՄՊա) սև բալոներում, որոնք ունենում են դեղին գրառում՝ «ազոտ». Հեղուկ ազոտը պահում են [[Դյուարի անոթ]]ներում:ներում։
[[Պատկեր:Dinitrogen-2D-dimensions.png|մինի|աջից|N<sub>2</sub>-ի կառուցվածքը]]
Լաբորատոր պայմաններում մաքուր (քիմիական) ազոտը ստանում են [[ամոնիումի քլորիդ]]ի (NH<sub>4</sub>Cl) տաքացված լուծույթով աղային վիճակի նատրիումի նիտրիտի (NaNO<sub>2</sub>) վրա ազդելով:ազդելով։
:: <math>\mathsf{NaNO_2 + NH_4Cl \rightarrow NaCl + N_2 + 2H_2O}</math>
կամ հետևյալ եղանակով՝
NH<sub>4</sub>NO<sub>2</sub> = N<sub>2</sub> + 2H<sub>2</sub>O
Արդյունաբերության մեջ ստանում են հեղուկ օդից՝ թորման եղանակով:եղանակով։ Ազոտի եռման ջերմաստռիճանը [[196]]°C է:է։ Աշխարհում տարեկան արտադրանքը կազմում է 50 մլն տոննա:տոննա։
== Ֆիզիկական հատկություններ ==
Ազոտը անգույն, անհոտ, ոչ թունավոր գազ է:է։ Ջրում լուծվում է չափազանց քիչ քանակով (2,3 մլ /100գ 0 °C ջերմաստիճանում, 0,8 մլ /100գ 80 °C [[ջերմաստիճան]]ում):։
Հայտնի է ամուր ազոտի 3 բյուրեղային փոփոխություններ:փոփոխություններ։ Բնության մեջ հանդիպում է ինչպես ազատ վիճակում, այնպես էլ միացությունների ձևով:ձևով։ Ազոտն օդի հիմնական բաղադրիչն է և կազմում է նրա 75,6 %-ը՝ ըստ զանգվածի, 78,09 %-ը՝ ըստ [[ծավալ]]ի:ի։ Ազոտի պարունակությունը երկրակեղևում կազմում է 0,02 %, որտեղ ազոտը գտնվում է միացությունների ձևով. դրանցից առավել տարածված են նատրիումական (չիլիական) և կալիումական (հնդկական) բորակները:բորակները։
[[Պատկեր:Nitrogen discharge tube.jpg|մինի|աջից|Ազոտի ելքը սպեկտր խողովակ]]
Ազոտ են պարունակում նաև [[քարածուխ]]ը (2,5 %), նավթը (0,02-1,5 %) և կենդանի օրգանիզմները (մոտ 3%):։ [[Բույսեր]]ն ազոտը հիմնականում վերցնում են հողից՝ միացությունների ձևով, իսկ կենդանիներն այն ստանում են բույսերից:բույսերից։ Ազոտը մտնում է սպիտակուցների (մոտ 17 %) և այլ բնական օրգանական միացությունների բաղադրության մեջ:մեջ։
Ազոտի մոլեկուլը երկատոմ է:է։ [[Ատոմ]]ների միջև ամուր քիմիական կապի պատճառով սովորական պայմաններում ազոտը քիմիապես կայուն է և նյութերի մեծ մասի հետ միանում է միայն միայն բարձր [[ջերմաստիճան]]ում:ում։ Արդյունաբերության մեջ ազոտն ստանում են հեղուկ օդի աստիճանական թորմամբ:թորմամբ։ Ազոտը հիմնականում կիրառվում է [[ամոնիակ]] ստանալու համար, որը ելանյութ է ազոտական թթվի, ազոտական պարարտանյութերի, ներկերի, դեղանյութերի, պայթուցիկ նյութերի արտադրության մեջ:մեջ։ Գազային ազոտն օգտագործվում է որպես իներտ միջավայր բազմաթիվ [[քիմիական ռեակցիաներ]]ի իրականացման, հեղուկ վառելանյութերի մզման, սրվակները հեղուկ դեղանյութերով լցնելու համար:համար։ Հեղուկ ազոտը չափազանց սառն է (-196 °C). սննդարդյունաբերության մեջ այն օգտագործում են սննդամթերքն արագ սառեցնելու և երկար պահպանելու, բժշկության մեջ՝ մարդու սերմնաբջիջներն ու [[ձվաբջիջներ]]ը երկար պահպանելու, նաև մի շարք հիվանդություններ բուժելու համար:համար։
== Քիմիական հատկություններ ==
Թթվածնի հետ ազոտը միանում է միայն շատ բարձր ջերմաստիճանում:ջերմաստիճանում։ Բնության մեջ այդ ռեակցիան ընթանում է [[կայծակ]]ի ժամանակ.
:: <math>\mathsf{N_2 + O_2 \rightarrow 2NO - Q }</math>
Դժվար ընթացող ռեակցիա է նաև փոխազդեցությունը ջրածնի հետ:հետ։ Ազոտը միանում է ակտիվ [[մետաղներ]]ին՝ տաքացման և ճնշման պայմաններում:պայմաններում։ Միայն [[լիթիում]]ի հետ փոխազդում է սենյակային ջերմաստիճանում առաջացնելթվ լիթիումի նիտրիդ:նիտրիդ։<ref name="Schrock">{{Cite journal|author=Schrock, R. R.|title=Catalytic Reduction of Dinitrogen to Ammonia at a Single Molybdenum Center|journal=[[Acc. Chem. Res.]]|year=2005|volume=38|issue=12|pmid=16359167|pages=955–962|pmc=2551323|doi=10.1021/ar0501121|authorlink=Richard R. Schrock}}</ref>
:: <math>\mathsf{Ca + N_2 \rightarrow Ca_3N_2}</math>
:: <math>\mathsf{6Li + N_2 \rightarrow 2Li_3N}</math>
Նիտրիդները փոխազդում են ջրի և [[թթուներ]]ի հետ:հետ։ Օրնակ՝
:: <math>\mathsf{MgN_2 + 6H_2O \rightarrow 3Mg(OH)_2 + 2NH_3}</math>
Ամեն տարի արդյունաբերական եղանակով ստացվում է մոտավորապես 1x10<sup>6</sup> տոննա ազոտ:ազոտ։
== Ազոտի շրջապտույտը բնության մեջ ==
[[Պատկեր:Nitrogen Cycle.svg|մինի|300px|աջից|Ազոտի շրջապտույտը]]
Բույսերը աճի համար արմատներով հողից յուրացնում են ազոտային միացություններ՝ հինականում ամոնիումի և ազոտական թթվի [[աղեր]]:։ Առավել շատ ազոտ օգտագործում են լոբազգիները:լոբազգիները։ Բույսերի կողմից [[սինթեզ]]ված ազոտ պարունակող միացությունները, մասնավորապես [[սպիտակուցներ]]ը, անցնելով կենդանիների և մարդու օրգանիզմ, վերածվում են այլ օրգանական միացությունների և այլ [[սպիտակուցներ]]ի:ի։
Ազոտի պակասը հողի մեջ լրացվում է ազոտի շրջապտույտի շնորհիվ:շնորհիվ։ Առաջին հերթին դա կատարվում է օդի ազոտի հաշվին:հաշվին։ Օդում տեղի ունեցող էլեկտրական պարպումները՝ կայծակները, նպաստավոր պայմաններ են ստեղծում ազոտից ու թթվածնից ազոտի (II) օքսիդ առաջացնելու համար:համար։ NO-ն այնուհետև օդում հեշտությամբ վերածվում է NO<sub>2</sub>-ի:ի։ Վերջինս անձրևաջրերի հետ առաջացնում է [[ազոտական թթու]], որն էլ, հողի մեջ գտնվող [[մետաղներ]]ի օքսիդների կամ աղերի հետ փոխազդելով, առաջացնում է միտրատներ:միտրատներ։
Ազոտի քանակն օդում, սակայն, չի պակասում, որովհետև օրգանական նյութերի, հիմնականում բուսական զանգվածի արյման և փտման հետևանքով անջատվում է գազային ազոտ, որը նորից անցնում է [[մթնոլորտ]]:։ Սակայն հողից պակասած ազոտի ամբողջ քանակությունը չի լրացվում օդի հաշվին, որի պատճառով էլ այդ պակասը լրացվում է ազոտային պարարտանյութերով:պարարտանյութերով։
Այսպիսով տեղի է ունենում ազոտի շրջապտույտ օդից հող, իսկ այնուհետև՝ նորից օդ:օդ։ Հազարամյակների ընթացքում երկրագնդի վրա ստեղծվել է հավասարակշռությունը պահպանելու համար:համար։
Որպեսզի գյուղատնտեսության բուռն զարգացման պայմաններում հողն ուժասպառ չլինի, հողի մեջ ներմուծում են ազոտային միացություններ՝ պարարտանյութեր:պարարտանյութեր։
Գիտնականները վերջին տասնամյակում{{փաստ}} պարզվել են, որ հողի մեջ կան բակտերիաներ, որոնք կարողանում են կապել օդի ազոտն անմիջականորեն և ավելի արդյունավետ ձևով վերածել [[օրգանական միացություններ]]ի:ի։ Թե ինչպես է դա կատարվում, դեռևս անհայտ է:է։{{փաստ}} Մի բան է պարզ, որ դա տեղի է ունենում [[կատալիզատորներ]]ի մասնակցությամբ:մասնակցությամբ։ Դրա բացահայտումը կարող է մեծ հեռանկար բացել մարդկության առջև՝ մթնոլորտային ազոտը կապելու և անհրաժեշտ միացությունների վերածելու համար:համար։ Այժմ հետազոտություններ են կատարվում՝ գտնելու այնպիսի կատալիզատորներ, որոնց կիրառմամբ հնարավոր լինի արդյունաբերական մասշտաբներով լուծել ազոտի հետ կապված հիմնահարցը:հիմնահարցը։
== Ազոտի միացություններ ==
*'''Ազոտի միացություններն +3 օքսիդացման աստիճանն''' ունեն ազոտի(III) օքսիդում՝ N<sub>2</sub>O<sub>3</sub>, ազոտային թթու, ազոտի եռակի ֆտորիդ (NF<sub>3</sub>)
*'''Ազոտի միացություններն +4 օքսիդացման աստիճանն''' ունեն ազոտի(IV) օքսիդում՝ NO<sub>2</sub> (ազոտի երկօքսիդ, դարչնագույն գազ)
*'''Ազոտի միացություններն +5 օքսիդացման աստիճանն''' ունեն ազոտի(V) օքսիդում՝ N<sub>2</sub>O<sub>5</sub>, ազոտական թթուն և աղերը, նիտրատի:նիտրատի։
== Կիրառություն ==
Հեղուկ ազոտը օգտագործվում է արպես սառեցնողծ, հովացուցիչ նյութ և սառը բուժման համար:համար։ Որպես իներտ նյութ՝ ազոտն օգտագործվում են սովորական էլեկտրալամպեր լցնելու համար:համար։ Լամպի մեջ գոյություն ունեցող շատ բարձր [[ջերմաստիճան]]ներում անգամ, երբ մետաղական [[վոլֆրամ]]ի պարույրն ուժեղ շիկանում, ազոտը չի փոխազդում մետաղի հետ:հետ։
Մեծ քանակով ազոտ ծախսվում է ամոնիակ ստանալու համար [[կիսահաղորդիչներ]]ի, A [[վիտամին]]ի և կապրոնի արտադրությունում:արտադրությունում։ Հեղուկ ազոտն օգտագործում են [[արյուն]]ը, ինչպես նաև բուծման նպատակով ցուլերի սաղմը և որոշ [[սննդամթերք]]ներ պահպանելու համար:համար։
== Բալոնների մակնշում ==
{{main|Գազով բալոնների ներկում և մշակում}}
Ազոտով լցված բալոնները ներկում են սև գույնով, որը պետք է ունենա դեղին մակագրություն և շագանակագույն գծեր (համաձայն ՊԲ 03-576-03), դրանով հանդերձ ԳՕՍՏ-ը չի պահանջում գծերը, բայց անպայման մակագրություն պետք է լինի ազոտի մաքրության վերաբերյալ:վերաբերյալ։
== Հետաքրքրի փաստեր ==
Մեջբերումներ [[Հայկական սովետական հանրագիտարան]]ից, հրատարակչություն [[1952]] թվական (հատոր 1, էջ 452, հոդված «Ազոտ»):։
<blockquote>
== Գրականություն ==
* 9-10-րդ դասարանների քիմիայի դասագրքեր
* Некрасов Б. В., Основы общей химии, т. 1, М.:։ «Химия», 1973;
* Гусакова Н. В., Химия окружающей среды. Серия «Высшее образование».
* Исидоров В. А., Экологическая химия. СПб:СПб։ Химиздат, 2001 ISBN 5-7245-1068-5;
* Трифонов Д. Н., Трифонов В. Д., Как были открыты химические элементы — М.:։ Просвещение, 1980
* Справочник химика, 2-е изд., т. 1, М.:։ «Химия», 1966;
== Ծանոթագրություններ ==
| 