Վիքիպեդիա

«Գանիմեդ (արբանյակ)»–ի խմբագրումների տարբերություն

Դիտել պատմությունը
← Նախորդ տարբՀաջորդ տարբ →
Content deleted Content added
ՎիզուալԵլատեքստ
չ →‎Արտաքին հղումներ: Լավ/Ընտրյալ հոդվածի կամ ցանկի կաղապարների հեռացում: Այժմ Վիքիշտեմարանից է գալիս։, ջնջվեց: {{Link FA|en}} (4), {{Link GA|cs}} (3)
չ ծանոթագրությունների ամսաթվերի ձևաչափի ուղղում
Տող 42.
| պտույտի պարբերություն = [[Սինքրոն]]
| առանցքի թեքում = 0 - 0,33°<ref name=Bills2005/>
| ալբեդո = 0,43 ± 0,02<ref name=jplfact>{{cite web|last=Յեոմանս|first=Դոնալդ Կ.|date=2006-07-13|title=Մոլորակների արբանյակների ֆիզիկական հատկանիշները|publisher=ՌՇԼ Արեգակնային համակարգի դինամիկական հատկանիշները|url=http://ssd.jpl.nasa.gov/?sat_phys_par|accessdate=2007-11-05 թ․ նոյեմբերի 05–ին}}</ref>
| տարիք =
| քիմիական կազմ = [[թթվածին]]<ref name=Hall1998/>
Տող 48.
| այլ տվյալներ =
}}
'''Գանիմեդ''' ({{lang-grc|Γανυμήδης}}), [[Յուպիտեր (մոլորակ)|Յուպիտերի]] յոթերորդ [[արբանյակ]]ն է<ref name="Planetary Society">{{cite web|url=http://www.planetary.org/explore/topics/our_solar_system/jupiter/moons.html|title=Յուպիտերի արբանյակները|work=The Planetary Society|accessdate=2007-12-07 թ․ դեկտեմբերի 07–ին|archiveurl=http://www.webcitation.org/65CgmfqwH|archivedate=2012-02-04}}</ref>, [[Գալիլեյան արբանյակներ]]ից և, ընդհանրապես, [[Արեգակնային համակարգ]]ում ամենամեծ արբանյակը, 8&nbsp;%-ով մեծ է [[Մերկուրի (մոլորակ)|Մերկուրիից]] (Գանիմեդի տրամագիծը հավասար է 5&nbsp;268&nbsp։ Կիլոմետրի), իսկ զանգվածով զիջում է այդ [[մոլորակ]]ին համարյա երկու անգամ՝ 45&nbsp;%-ով<ref>{{cite web|publisher=www2.jpl.nasa.gov|title=Գանիմեդի տվյալները|date=|url=http://www2.jpl.nasa.gov/galileo/ganymede/|accessdate=2010-01-14|archiveurl=http://www.webcitation.org/65Cgn8Ql1|archivedate=2012-02-04}}</ref>։ Համեմատության համար, Գանիմեդի տրամագիծը 2 %-ով մեծ է [[Տիտան (արբանյակ)|Տիտանի]] տրամագծից, որը մեծությամբ երկրորդ արբանյակն է Արեգակնային համակարգում, ինչպես նաև Գանիմեդը ամենամեծ զանգվածը ունի մոլորակների արբանյակների մեջ, նրա զանգվածը 2, 02&nbsp;անգամ մեծ է երկրային [[Լուսին|Լուսնի]] զանգվածից<ref name="nineplanets.org-Ganymede">{{cite web|publisher=nineplanets.org|title=Գանիմեդ|date=October 31, 1997|url=http://www.nineplanets.org/ganymede.html|accessdate=2008-02-27|archiveurl=http://www.webcitation.org/65CgnurcG|archivedate=2012-02-04}}</ref>։
Հայտնաբերվել է [[Գալիլեո Գալիլեյ]]ի կողմից [[1610]] թվականին։
Գանիմեդը կազմված է մոտավորապես հավասար քանակի [[Սիլիկատներ (միներալ)|սիլիկատային]] ապարներից և [[Սառույց|ջրային սառույցից]]։ Սա ամբողջությամբ [[Մոլորակների դիֆերենցացում|դիֆերենցացված]] մարմին է երկաթով հարուստ հեղուկ միջուկով։ Գանիմեդի վրա ենթադրաբար գոյություն ունի ստորգետնյա օվկիանոս, որը գտնվում է սառույցի շերտերի և մակերևույթի միջև, մոտավորապես 200 կիլոմետր խորության վրա<ref name=JPLDec>{{cite web|url=http://www.jpl.nasa.gov/releases/2000/aguganymederoundup.html|title=Արեգակնային համակարգի ամենամեծ արբանյակը ենթադրաբար ունի թաքնված օվկիանոս|accessdate=2008-01-11|date=2000-12-16|work=Ռեակտիվ Շարժման Լաբորատորիա|publisher=ՆԱՍԱ |archiveurl=http://www.webcitation.org/65CgoVa4T|archivedate=2012-02-04}}</ref>։ <br />
Տող 55.
Գանիմեդը Արեգակնային համակարգի միակ արբանյակն է, որն ունի սեփական [[մագնիսասֆերա]], որը, ամենայն հավանականությամբ, առաջացել է [[կոնվեկցիա]]յի արդյունքում, հեղուկ, երկաթով հարուստ միջուկում<ref name=Kivelson2002>{{cite journal|last=Կիվելսոն|first=Մ. Գ.|coauthors=Խուրանա, Կ. Կ.; Կորնիտի, Ֆ. Վ. և ընկ.|title=Գանիմեդի հաստատուն և ինդուկտիվ մագնիսական մոմենտները|journal=Իկարուս|year=2002|volume=157|issue=2|pages=507–522|doi=10.1006/icar.2002.6834| url=http://www.igpp.ucla.edu/people/mkivelson/Publications/ICRUS1572507.pdf|format=PDF|bibcode=2002Icar..157..507K}}</ref>։ Ոչ մեծ մագնիսասֆերան պարփակված է ավելի հզոր Յուպիտերի մագնիսասֆերայի մեջ և կապված է նրա հետ «բաց» ուժային գծերով։ Արբանյակն ունի նաև բարակ թթվածնային մթնոլորտ, որի մեջ կան [[թթվածին|O]], &nbsp;O<sub>2</sub>&nbsp;և, հնարավոր է՝ O<sub>3</sub>&nbsp;([[օզոն]])<ref name=Hall1998>{{cite journal|last=Հոլլ|first=Դ. Տ.|coauthors=Ֆելդման, Փ. Դ.; ՄակԳրատ, Մ. Ա. և ընկ.|title=Եվրոպայի և Գանիմեդի մթնոլորտի ծայրագույն ուլտրամանուշակագույն փայլը|journal=Աստղագիտական ամսագիր|year=1998|volume=499|issue=1|pages=475–481| doi=10.1086/305604| bibcode=1998ApJ...499..475H}}</ref>։ Մթնոլորտում կա [[Ջրածնի ատոմ|ատոմային ջրածին]] աննշան քանակներով։ Կապը արբանյակի [[իոնոսֆերա]]յի և մթնոլորտի միջև առայժմ պարզ չէ<ref name=Eviatar2001>{{cite journal|last=Էվիատար|first=Ահարոն|coauthors=Վասիլիունաս, Վիտենիս Մ.; Գարնետ, Դոնալդ Ա. և ընկ.|title=Գանիմեդի իոնոսֆերան|journal=Տիեզերական Մոլորակագիտություն Գիտություն|year=2001|volume=49|issue=3-4|pages=327–336| doi=10.1016/S0032-0633(00)00154-9|url=http://www.tau.ac.il/~arkee/ganymop.ps|format=ps|bibcode=2001P&SS...49..327E}}</ref>։
 
Գանիմեդի հայտնաբերումը պատկանում է [[Գալիլեո Գալիլեյ]]ին, ով առաջին անգամ տեսավ այն 1610 թվականի հունվարի 7-ին<ref name="SidereusNuncius">{{cite web |last=Գալիլեյ |first=Գալիլեո |url=http://hsci.cas.ou.edu/images/barker/5990/Sidereus-Nuncius-whole.pdf |month=մարտ |year=1610 |title=Sidereus Nuncius |coauthors=թարգմանված է Էդվարդ Կարլոսի կողմից և խմբագրված է Պետեր Բարկերի կողմից |format=PDF |publisher=Օկլահոմայի գիտության պատմության համալսարան |accessdate=2010-01-13}}</ref><ref name="Wright">{{cite web|last=Ռայթ|first=Էրնի|url=http://home.comcast.net/~erniew/astro/sidnunj1.html|title=Գալիլեյի Յուպիտերի առաջին դիտարկումները|format=PDF|publisher=Օկլահոմայի գիտության պատմության համալսարան|accessdate=2010-01-13|archiveurl=http://www.webcitation.org/65Cgox4II|archivedate=2012-02-04}}</ref><ref name="NASA">{{cite web|url=http://solarsystem.nasa.gov/planets/profile.cfm?Object=Jup_Ganymede|title=ՆԱՍԱ. Գանիմեդ|publisher=Solarsystem.nasa.gov|date=2009-09-29|accessdate=2010-03-08|archiveurl=http://www.webcitation.org/65CgpZp6A|archivedate=2012-02-04}}</ref>։ Շուտով [[Սիմոն Մարիուս]]ը առաջարկեց արբանյակի անվանումը, ի պատիվ [[Հունական դիցաբանություն|դիցական]] [[Գանիմեդ]]ի` հին-հունական սեղանապետ-աստծո, [[Զևս]]ի սիրեկանի<ref name="Naming">{{cite web|url=http://galileo.rice.edu/sci/observations/jupiter_satellites.html|title=Յուպիտերի արբանյակներ|work=Գալիլեո ծրագիր|accessdate=2007-11-24 թ․ նոյեմբերի 24–ին|archiveurl=http://www.webcitation.org/61CwAduBX|archivedate=2011-08-25}}</ref>: Գանիմեդի հետազոտությունները տիեզերական սարքերով սկսվեց «[[Պիոներ-10]]» ԱՄԿ-ով Յուպիտերի համակարգի հետազոտություններից<ref name="Pioneer 11">{{cite web|url=http://sse.jpl.nasa.gov/missions/profile.cfm?Sort=Advanced&MCode=Pioneer_11|title=Պիոներ 11|work=Արեգակնային համակարգի հետազոտություններ|accessdate=2008-01-06|archiveurl=http://www.webcitation.org/65CgqLtrG|archivedate=2012-02-04}}</ref>: «[[Վոյաջեր (ծրագիր)|Վոյաջեր]]» ծրագրով կատարվեցի ավելի մանրակրկիտ հոտազոտություններ և հնարավոր եղավ ճշտել նրա չափերը: Ստորերկրյա օվկիանոսը և մագնիսական դաշտը հայտնաբերվեցին «[[Գալիլեո (ԱՄԿ)|Գալիլեո]]» ԱՄԿ-ի միջոցով: Յուպիտերի արբանյակների հետազոտությունների նոր առաքելությունը` «[[Europa Jupiter System Mission]]» (EJSM), հաստատված է 2009 թվականին, իսկ թռիչքը նախատեսվում է իրականացնել 2020 թվականին։
 
== Հայտնաբերման և անվանման պատմությունը ==
Տող 73.
 
[[Պատկեր:Galilean moon Laplace resonance animation.gif|365px|Գանիմեդի, [[Եվրոպա (արբանյակ)|Եվրոպայի]] և [[Իո (արբանյակ)|Իոյի]] Լապլասի ռեզոնանսը ([[ուղեծրային ռեզոնանս]])|ձախից|մինի]]
Գանիմեդը Եվրոպայի և Իոյի հետ գտնվում է [[ուղեծրային ռեզոնանս]]ում` Յուպիտերի շուրջ Գանիմեդի կատարած ամեն մի պտույտի դիմաց Եվրոպան պտտվում է երկու անգամ, իսկ Իոն՝ չորս<ref name=Musotto2002/><ref name="SPACE.com">{{cite web|url=http://www.space.com/searchforlife/seti_tidal_europa_021003.html|title=Եվրոպայի բարձր ալիքները|work=SPACE.com|accessdate=2007-12-07 թ․ դեկտեմբերի 07–ին|deadlink=404|archiveurl=http://web.archive.org/web/20021202065811/http://www.space.com/searchforlife/seti_tidal_europa_021003.html|archivedate=2002-12-02}}</ref>։ Իոյի և Եվրոպայի լավագույն [[Մոլորակների շքերթ|դասավորումը]] տեղի է ունենում, երբ Իոն գտնվում է [[Ապոկենտրոն և պերիկենտրոն|պերիկենտրոնում]], իսկ Եվրոպան [[Ապոկենտրոն և պերիկենտրոն|ապոկենտրոնում]]։ Եվրոպայի և Գանիմեդի միջև այսպիսի դասավորվածություն տեղի է ունենում, երբ Եվրոպան գտնվում է պերիկենտրոնում<ref name=Musotto2002/>։ Իոյի և Եվրոպայի ու Գանիմեդի և Եվրոպայի «միանալու» ժամանակը փոփոխվում է այնպիսի արագությամբ, որը դարձնում է անհնարին այս երեք արբանյակների մեկ գծով դասավորվելը։ Այսպիսի բարդ ռեզոնանսը կոչվում է ''Լապլասի ռեզոնանս''<ref name=Showman1997a>{{cite journal|last=Շոուման|first=Ադամ Պ.|coauthors=Մալոթրա, Ռենու|title=Լապլասի ռեզոնանսի ալիքաձև պտույտները և Գանիմեդի վրագնահատումը|journal=Իկարուս|year=1997|volume=127|issue=1|pages=93–111|doi=10.1006/icar.1996.5669| url=http://www.lpl.arizona.edu/~showman/publications/showman-malhotra-1997.pdf|format=PDF|bibcode=1997Icar..127...93S}}</ref>։
 
Լապլասի այս ռեզոնանսը չի կարող մեծացնել Գանիմեդի ուղեծրի [[էքսցենտրիսիտետ]]ը<ref name=Showman1997a/>։ Այս պահին Գանիմեդի էքսցենտրսիտետը կազմում է մոտ 0, 0013, ինչ կարող է լինել անցած դարաշրջանի հետևանք, երբ հնարավոր է եղել էքսցենտրիսիտետի աճը<ref name="SPACE.com"/>։ Գանիմեդի ուղեծրի էքսցենտրիսիտետը շատ հարցերի տեղիք է տալիս, եթե այն չի ավելանում, ապա ինչու այն չի կազմաքանդվել մակընթացային ազդեցության արդյունքում<ref name=Showman1997a/>։ Սա կարող է նշանակել, որ վերջին էքսցենտրիսիտետի ավելացումը տեղի է ունեցել միայն մի քանի հարյուր միլիոն տարի առաջ<ref name=Showman1997a/>։ Քանի որ Գանիմեդի ուղեծրի էքսցենտրիսիտետը համեմատաբար փոքր է (միջինը՝&nbsp;0, 0015)<ref name="SPACE.com"/>, այս արբանյակի մակընթացային տաքացումը այս պահին աննշան է<ref name=Showman1997a/>։ Սակայն, Գանիմեդը անցյալում, հնարավոր է, որ ուներ Լապլասի մեկ կամ մի քանի ռեզոնանս, որոնք կարող էին ուղեծրի էքսցենտրիսիտետը մեծցնելով հասցնել 0, 01-ից մինչև 0, 02<ref name=Showman1999/><ref name=Showman1997a/>։ Սա, հավանական է, Գանիմեդի ներքին կառուցվածքում առաջացրել է զգալի մակընթացային տաքացում, ինչը հնարավոր է, որ դարձել է անհարթ լանդշաֆտի ձևավորման պատճառ<ref name=Showman1999/><ref name=Showman1997a/>։
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/wiki/Գանիմեդ_(արբանյակ)» էջից