Վիքիպեդիա

«Ֆոսֆոր»–ի խմբագրումների տարբերություն

Դիտել պատմությունը
← Նախորդ տարբՀաջորդ տարբ →
Content deleted Content added
ՎիզուալԵլատեքստ
No edit summary
Տող 10.
| արտաքին տեսք =[[Պատկեր:PhosphComby.jpg|240px]]<br />Սպիտակ, կարմիր, դեղին, սև ֆոսֆոր <!-- (ալոտրոպ ձևափոխություններ) -->
| պատկեր =
| ատոմային զանգված = 30,973762(2)<ref name="iupac atomic weights">{{ռուսերեն հոդված|автор=Michael E. Wieser, Norman Holden, Tyler B. Coplen, John K. Böhlke, Michael Berglund, Willi A. Brand, Paul De Bièvre, Manfred Gröning, Robert D. Loss, Juris Meija, Takafumi Hirata, Thomas Prohaska, Ronny Schoenberg, Glenda O’Connor, Thomas Walczyk, Shige Yoneda, Xiang‑Kun Zhu.|заглавие=Atomic weights of the elements 2011 (IUPAC Technical Report)|ссылкаՇՇылка=http://iupac.org/publications/pac/85/5/1047/|язык=en|издание=[[Pure and Applied Chemistry]]|год=2013|том=85|номер=5|страницыՇтраницы=1047-1078|doi=10.1351/PAC-REP-13-03-02}}</ref>
| радиусрадиуՇ атома =
| энергия ионизации 1 =
| конфигурация =
| ковалентный радиусрадиуՇ =
| радиусрадиуՇ иона =
| электроотрицательноՇть =
| электроотрицательность =
| կոնֆիգուրացիա = [Ne] 3s<sup>2</sup> 3p<sup>3</sup>
| էլեկտրոնային թաղանթ =
| ատոմի շառավիղՇառավիղ = 128
| կովալենտային շառավիղՇառավիղ = 106
| Վան-դեր-Վալսի շառավիղՇառավիղ =
| իոնի շառավիղՇառավիղ =35 (+5e) 212 (-3e)
| էլեկտրաբացասականություն =2,19 <ref>{{cite web |url=http://www.webelements.com/phosphorus/electronegativity.html |title=Phosphorus: electronegativities |publisher=WebElements |lang=en |accessdate=2010-07-15}}</ref>
| էլեկտրոդային պոտենցիալ =0
Տող 39.
| հալման ջերմունակություն =2,51
| հալման ջերմունակություն2 =49,8
| գոլորշիացմանգոլորՇիացման ջերմունակություն =
| ջերմունակություն = 21,6<ref name="ХЭ">{{ռուսերեն գիրք|автор=Редкол.:Зефиров Н. СՇ. (гл. ред.)|заглавие=ХимическаяХимичеՇкая энциклопедия: в 5 т|местомеՇто=МоскваМоՇква|издательствоиздательՇтво=Большая РоссийскаяРоՇՇийՇкая энциклопедия|год=1999|том=5|страницыՇтраницы=145}}</ref>
| էլեկտրոդային պոտենցիալ=
| իոնիզացման էներգիա 1 = 1011,2(10,48)
Տող 55.
| հալման ջերմունակություն =2,51
| հալման ջերմունակություն2 =49,8
| գոլորշիացմանգոլորՇիացման ջերմունակություն =
| խտություն = (սպիտակ ֆոսֆոր) 1,82
| ջերմունակության = 21,6<ref name="ХЭ">{{ռուսերեն գիրք|автор=Редкол.:Зефиров Н. СՇ. (гл. ред.)|заглавие=ХимическаяХимичеՇкая энциклопедия: в 5 т|местомеՇто=МоскваМоՇква|издательствоиздательՇтво=Большая РоссийскаяРоՇՇийՇкая энциклопедия|год=1999|том=5|страницыՇтраницы=145}}</ref>
| ջերմունակություն2 =
| մոլային ծավալ = 17,0
| հագեցած գոլորշիգոլորՇի =
| ճնշումճնՇում հգ 1 =
| ճնշումճնՇում հգ 10 =
| ճնշումճնՇում հգ 100 =
| ճնշումճնՇում հգ 1 k =
| ճնշումճնՇում հգ 10 k =
| ճնշումճնՇում հգ 100 k =
| բյուրեղացանցի կառուցվածք = Խորանարդ
| բյուրեղացանցի տվյալներ =18,800
Տող 83.
| իզոտոպներ լրացումներ =
}}
{{Պարբերական համակարգի տարր|align=center|fontsize=100%|number=15}}
'''Ֆոսֆոր''' ({{lang-lat|Phoatsphorus}} ), քիմիական տարր, որի նՇանն է '''P'''։ Գտնվում է տարրերի [[պարբերական համակարգ]]ի 3-րդ պարբերության 5-րդ խմբի տարր։ Կարգահամարը՝ 15, ատոմական զանգվածը՝ 30,97376։ p տարր է, [[ատոմ]]ի արտաքին էլեկտրոնային թաղանթների կառուցվածքն է՝ 3s<sup>2</sup>Зр<sup>3</sup>, К և Լ թաղանթները լրացված են։ Բնական ֆոսֆորը բաղկացած է միայն <sup>31</sup>Р կայուն իզոտոպից։
 
Ստացվել են <sup>28</sup>P (T<sub>½</sub>=6,27 վրկ), <sup>29</sup>P (4,45 վրկ), <sup>30</sup>P (2,55 ր), <sup>32</sup>P (14,22 օր), <sup>33</sup>P (25 օր) և <sup>34</sup>P (12,5 վրկ) արհեստական ռադիոակտիվ [[իզոտոպներ]]ը։
'''Ֆոսֆոր''' ({{lang-lat|Phoatsphorus}} ), քիմիական տարր, որի նշանն է '''P''' և ատոմային թիվը՝ 15։ Հայտնաբերել է [[Հենինգ Բրանդ]]ը [[1669]]-ին։ Բնության մեջ գտնվում է միայն միացությունների ձևով։ Հանդես է գալիս մի քանի ալոտրոպ ձևափոխություններով։ Ոչ մետաղ է։▼
 
== ԱնունըՊատմություն ==
Ֆոսֆորի հայտնաբերումը վերագրվում է համբուրգցի ալքիմիկոս Հ․ Բրանդին ([[1669]]), որն ստացավ երկնագույն լուսարձակող նյութ՝ «սառը կրակ», և անվանեց ֆոսֆոր ({{lang-gr|«φῶς»}} - լույս և ''«φέρω»'' - կրող)։ Ֆոսֆորի տարրական բնույթը հայտնաբերել է Ա․ Լավուազիեն ([[1783]])։
Անունն ստացել է շնորհիվ իր լուսարձակելու հատկության։ ''Ֆոսֆոր'' բառը ծագում է հունարեն φῶς՝ «լույս» և φέρω՝ «տանում եմ» բառերից։▼
* '''Ֆոսֆորափայլ''' բառն սկզբում ունեցել է ֆոսֆորի արձակած լույսի նշանակությունը, հետագայում սկսել է գործածվել որպես առարկաների արձակած սառը լույս ընդհանրապես։▼
 
▲'''Ֆոսֆոր''' ({{lang-lat|Phoatsphorus}} ), քիմիական տարր, որի նշանն է '''P''' և ատոմային թիվը՝ 15։ Հայտնաբերել է [[Հենինգ Բրանդ]]ը [[1669]]-ին։ թվականին։ Բնության մեջ գտնվում է միայն միացությունների ձևով։ Հանդես է գալիս մի քանի ալոտրոպ ձևափոխություններով։ Ոչ մետաղ է։
== Ֆիզիկական հատկությունները ==▼
 
== Անվանում==
▲Անունն ստացել է շնորհիվՇնորհիվ իր լուսարձակելու հատկության։ ''Ֆոսֆոր'' բառը ծագում է հունարեն φῶς՝''φῶς''՝ «լույս» և φέρω՝''φέρω''՝ «տանում եմ» բառերից։
▲* '''Ֆոսֆորափայլ''' բառն սկզբում ունեցել է ֆոսֆորի արձակած լույսի նշանակությունընՇանակությունը, հետագայում սկսել է գործածվել որպես առարկաների արձակած սառը լույս ընդհանրապես։
 
== Ստացում ==
Տարրական ֆոսֆորն ստանում են կալցիումի ֆոսֆատի, [[սիլիկահող]]ի և [[ածխածին|ածխածնի]] խառնուրդն էլեկտրական վառարանում առանց օդի մուտքի մինչև 1600°СՇ տաքացնելով՝▼
 
:: <math>\mathsf{2Ca_3(PO_4)_2 + 10C + 6SiO_2 \rightarrow P_4 + 10CO + 6CaSiO_3}</math>▼
 
Ստացված գազային P<sub>4</sub>-ը բաց թողնելով ջրի մեջ՝ վեր են ածում պինդ վիճակի։▼
 
Ֆոսֆորի գոլորՇիները փոՇեզրկելուց հետո սառեցնում են (50 °C) և ստացվող տեխնիկական սպիտակ ֆոսֆորը հավաքում ջրի տակ։ Ֆոսֆորը հիմնականում օգտագործվում է ֆոսֆորական թթու և նրանից ֆոսֆորական պարարտանյութեր և այլ ֆոսֆատներ ստանալու համար։
 
▲== Ֆիզիկական հատկությունները հատկություններ==
Ֆոսֆորը բնության մեջ տարածված տարր է, կազմում է երկրակեղևի զանգվածի 9,3․10<sup>-2</sup>% (տարածվածությամբ 13-րդն է)։
Ֆոսֆորը բնորոՇ հոտով, անգույն, մոմակերպ, թունավոր նյութ է, ստացվում է ֆոսֆորի գոլորՇիները սառեցնելիս։
 
Հալման ջերմաստիճանը 44,1 °C, եռմանը՝ 280,5 °C,խտությունը՝ 1828 կգ/մ<sup>3</sup>։ Օդում (40 °C-ում) ինքնաբռնկվում է (պահում են ջրի տակ)։ Բաղկացած է Р<sub>4</sub> մոլեկուլներից (Ֆոսֆորի մյուս ձևափոխություններն ատոմական պոլիմերներ են)։ Տաքացնելիս 250300 °C դանդաղ փոխարկվում է կարմիր ֆոսֆորի։ Այն առաջացնում է բյուրեղական մի քանի ձևափոխություններ, որոնք 416-423 °C-ում սուբլիմվում են և ունեն 2000-2400 կգ/մ<sup>3</sup> խտություն։
 
Քիմիապես ավելի պասսիվ է, օդում բռնկվում է 240-250 °C տաքացնելիս, համարյա թունավոր չէ։ Չի լուծվում ջրում և ծծմբածխածնում։ Ապրանքային կարմիր ֆոսֆորը գործնականորեն ամորֆ է, գույնը՝ կարմրաշագանակագույնից մանուշակագույն։
 
Սպիտակ ֆոսֆորը ճնշման տակ (մոտ 15 000 մթնոլորտ) տաքացնելիս՝ 200-220 °C, փոխարկվում է սև ֆոսֆորի (նման է գրաֆիտին, կիսահաղորդիչ է)։
 
Հեղուկ և գազային ֆոսֆորը բաղկացած է P<sub>4</sub> մոլեկուլներից։ Ֆոսֆորը տիպիկ ոչ մետաղ է, քիմիապես ակտիվ է։ Միացություններում գերազանցապես կովալենտական է, ցուցաբերում է -3, +3 և +5 [[օքսիդացման աստիճան]]ներ (արժեքականությունը 3 և 5, հազվադեպ 4, 1 և 4)։
Առաջացնում է սահմանափակ թվով իոնական միացություններ (Na<sub>3</sub>P, Ca<sub>3</sub>P<sub>2</sub> և այլն)։ Ֆոսֆորը վերականգնիչ է, օքսիդացնող հատկությունները շատ թույլ են արտահայտված։
Ֆոսֆորի երկու կարևոր ալոտրոպ ձևերն են՝ սպիտակ ֆոսֆորը և կարմիր ֆոսֆորը։ Սև ֆոսֆորն ստացվում է սպիտակ ֆոսֆորը բարձր (շուրջ 1200 մեգապասկալ) ճնշման տակ տաքացնելիս։
[[Պատկեր:PhosphComby.jpg|thumb|center|600px|Ֆոսֆորի ալոտրոպ ձևափոխությունները]]
 
 
=== Սպիտակ ֆոսֆոր ===
Տող 98 ⟶ 127՝
Իր տեսքով և փափկությամբ սպիտակ ֆոսֆորը նման է մաքրած մեղվամոմի կամ պարաֆինի։ Խառնուրդների ազդեցությունից ունենում է դեղնավուն [[երանգ]]։
 
Լավ լուծվում է CS<sub>2</sub>-ում, t<sub>հալ</sub>=44°СՇ, t<sub>եռ</sub>=281°С։Շ։ Թույլ տաքացնելիս օդում ինքնաբոցավառվում է։
Քիմիապես ակտիվ և խիստ թունավոր նյութ է, առաջացնում է ոսկորների քայքայում։ Չափահաս մարդու համար մահացու չափաբաժինը կազմում է 50-100 միլիգրամ։
 
Սպիտակ ֆոսֆորի բանաձևն է՝ P<sub>4</sub>։ Պահպանում են ձուլակտորների տեսքով՝ անօդ, հատուկ իներտ միջավայրում, մաքրած ջրի շերտիՇերտի տակ։
* Սպիտակ ֆոսֆորը լայնորեն օգտագործվում է որպես պայթուցիկ զինամթերքների բոցավառիչ։
 
=== Կարմիր ֆոսֆոր ===
Կարմիր ֆոսֆորը տարրական ֆոսֆորի կայուն ձևափոխությունն է։ Առաջին անգամ 1847 թ. [[Շվեդիա]]յում ստացել է ավստրիացի քիմիկոս Անտոն Շրյոտերը՝ տաքացնելով սպիտակ ֆոսֆորը 500 °СՇ-ի պայմաններում։
 
Կարմիր ֆոսֆորի [[խտություն]]ն ավելի մեծ և հասնում է 2400 կգ/մ<sup>3</sup>-ի։ Բաց օդում պահպանելու դեպքում ֆոսֆորը խոնավության պայմաններում աստիճանաբար օքսիդանում է՝ առաջացնելով մածուցիկ ֆոսֆորաթթու։ Դրանից խուսափելու համար կարմիր ֆոսֆորը պահպանում են հերմետիկ տարաներում։
 
Սպիտակ ֆոսֆորի թունավորությունից կամիր ֆոսֆորինը մի քանի հազար անգամ պակաս է, ինչը նպաստում է, որ այն ունենա շատՇատ ավելի լայն կիրառություն։
 
Կարմիր ֆոսֆորն ունի պոլիմերային կառուցվածք։ Այն կարելի է դիտարկել որպես P<sub>4</sub>-ի ածանցյալ, որտեղ խզված է P-P կապերից մեկը և հարևան քառանիստի հետ ստեղծվել է մի լրացուցիչ կապ և ստացվել է շղթայաձևՇղթայաձև կառուցվածք։ Նոր ստացված կառուցվածքի բանաձևն է P<sub>n</sub>։
* Կարմիր ֆոսֆորն օգտագործվում է [[լուցկի|լուցկու]] արտադրության ժամանակ։ Լուցկու տուփի կողային մակերևույթին քսված նյութը պարունակում է ֆոսֆոր, իսկ լուցկու գլխիկը՝ [[ծծումբ]]։ Լուցկու գլխիկը տուփի կողին քսելով, այն բոցավառվում է։
 
Տող 117 ⟶ 146՝
Սև ֆոսֆորը տարրական ֆոսֆորի տարատեսակներից ամենաիներտն է։
 
Առաջին անգամ 1914 թ. ստացել է ամերիկացի ֆիզիկոս [[Փերսի Բրիջմեն]]ը՝ 20 հազար մթնոլորտ ճնշմանճնՇման և 230 °СՇ ջերմաստիճանի պայմաններում։
Սև ֆոսֆորն ունի մետաղական փայլ և շատՇատ նման է [[գրաֆիտ]]ին։ Ջրում և օրգանական լուծիչներում բացարձակապես չի լուծվում։
 
Էլեկտրահաղորդիչ է և ունի կիսահաղորդչի հատկություններ։
 
== Քիմիական հատկությունները ==
=== Տարրական ֆոսֆորի ստացում ===
[[Պատկեր:White phosphrous molecule.jpg|աջից|մինի|120px|P<sub>4</sub> մոլեկուլը]]
Ջրածնի հետ անմիջականորեն չի միանում։ Ֆոսֆինը՝ РН<sub>3</sub>, ստացվում է կալցիումի ֆոսֆիդի՝ СаР<sub>2</sub> և ջրի փոխազդեցությամբ։
▲Տարրական ֆոսֆորն ստանում են կալցիումի ֆոսֆատի, [[սիլիկահող]]ի և [[ածխածին|ածխածնի]] խառնուրդն էլեկտրական վառարանում առանց օդի մուտքի մինչև 1600°С տաքացնելով՝
 
Հայտնի են նաև ֆոսֆորի հեղուկ (երկֆոսֆին՝ Р<sub>2</sub>Н<sub>4</sub>) և պինդ ջրածնական միացությունները։
▲:: <math>\mathsf{2Ca_3(PO_4)_2 + 10C + 6SiO_2 \rightarrow P_4 + 10CO + 6CaSiO_3}</math>
 
Ֆ-ի այրման հետևանքով առաջանում է հնգօքսիդը՝ Р<sub>4</sub>О<sub>5</sub>, թթվածնի անբավարարության դեպքում՝ եռօքսիդը (Р<sub>4</sub>О<sub>б</sub>)։ Գոյություն ունեն նաև ֆոսֆորիի այլ օքսիդներ՝ P<sub>4</sub>О, P<sub>4</sub>О<sub>2</sub>, P<sub>2</sub>O<sub>5</sub>, (PО<sub>2</sub>)<sub>n</sub>, P<sub>4</sub>О<sub>7</sub>, P<sub>4</sub>О<sub>8</sub>,PО և այլն։
▲Ստացված գազային P<sub>4</sub>-ը բաց թողնելով ջրի մեջ՝ վեր են ածում պինդ վիճակի։
 
:: <math>\mathsf{4P + 5O_2 \rightarrow 2P_2O_5}</math>
* Փոխազդեցությունը ոչ մետաղների հետ▼
:: <math>\mathsf{4P + 3O_2 \rightarrow 2P_2O_3}</math>
:::::<big>4P + 5O<sub>2</sub> → 2P<sub>2</sub>O<sub>5</sub></big> (կամ <big>P<sub>2</sub>O<sub>3</sub></big>)
 
Ֆոսֆորի (V) օքսիդը՝ Р<sub>4</sub>О<sub>5</sub>, ֆոսֆորական թթվի անհիդրիդն է, ջրի հետ առաջացնում է ֆոսֆորական, թթուներ։
:::::<big>4P + 3O<sub>2</sub> → 2P<sub>2</sub>O<sub>3</sub><br /></big>
 
Ֆոսֆորի (III) օքսիդը (P<sub>2</sub>O<sub>3</sub>) սպիտակ բյուրեղային նյութ է։ Գոլորշի վիճակում կազմված է P<sub>4</sub>O<sub>6</sub> մոլեկուլներից t<sub>հալ</sub> =24°С t<sub>եռ</sub>=175°С։▼
:: <math>\mathsf{8P + 12H_2O \rightarrow 5PH_3 + 3H_3PO_4}</math>
:::::<big>2P + 3Cl<sub>2</sub> → 2PCl<sub>3</sub></big> (կամ <big>PCl<sub>5</sub></big>)
 
Ֆոսֆորի (III) օքսիդին համապատասխանում է ֆոսֆորային թթուն՝ Н<sub>3</sub>РО<sub>3</sub>, որը թույլ, երկհիմն թթու է (խիստ թունավոր)։ Ֆոսֆորը հեշտությամբ միանում է հալոգենիդների հետ՝ առաջացնելով եռհալոգենիդներ (PF<sub>3</sub> և այլն) և հնգահալոգենիդներ՝ (РСЬ և այլն)։
 
:: <math>\mathsf{2P + 5Cl_2 \rightarrow 2PCl_5}</math>
 
Հայտնի են նաև ֆոսֆորի այլ հալոգենիդները (PCl, Р<sub>2</sub>F<sub>4</sub>) և օքսիհալոգենները (POCl<sub>3</sub>, POF<sub>3</sub>)։ Առավել ուսումնասիրված են եռքլորիդը և հնգաքլորիդը, որոնք օգտագործվում են օրգանական սինթեզում։
 
Տաքացնելիս միանում է ծծմբի, ազոտի և ածխածնի (2000°C) հետ՝ առաջացնելով սուլֆիդներ (P<sub>4</sub>S<sub>3</sub>, P<sub>4</sub>S<sub>3</sub>, P<sub>4</sub>S<sub>7</sub>, P<sub>4</sub>S<sub>10</sub>), նիտրիդներ (PN, РгМ<sub>3</sub>, P<sub>3</sub>N<sub>5</sub>) և կարբիդ (РС<sub>3</sub>), որոնք քիմիապես կայուն բյուրե¬ ղական նյութեր են։
 
:: <math>\mathsf{2P + 3S \rightarrow P_2S_3}</math>
 
▲* Փոխազդեցությունը ոչ մետաղների հետ
:: <math>\mathsf{2P + 3Ca \rightarrow Ca_3P_2}</math>
 
▲Ֆոսֆորի (III) օքսիդը (P<sub>2</sub>O<sub>3</sub>) սպիտակ բյուրեղային նյութ է։ Գոլորշի վիճակում կազմված է P<sub>4</sub>O<sub>6</sub> մոլեկուլներից t<sub>հալ</sub> =24°СՇ t<sub>եռ</sub>=175 °С։C։
*Փոխազդեցությունը ակտիվ մետաղների հետ
:::::<big>3Li+P=Li<sub>3</sub>P</big>
:::::<big>3Ca+2P=Ca<sub>3</sub>P<sub>2</sub></big>
Ինչպես նաև օքսիդիչ թթուների և ալկալիների հետ՝
 
:: <math>\mathsf{3P + 5HNO_3 + 2H_2O \rightarrow 3H_3PO_4 + 5NO}</math>
:::::<big>3P + 5HNO<sub>3</sub> + 2H<sub>2</sub>O → 3H<sub>3</sub>PO<sub>4</sub> + 5NO↑</big>
:: <math>\mathsf{2P + 5H_2SO_4 \rightarrow 2H_3PO_4 + 5SO_2 + 2H_2O}</math>
:::::<big>4Р + 3KOH + 3Н<sub>2</sub>О → РН<sub>3</sub>↑ + 3KН<sub>2</sub>РО<sub>2</sub></big>
 
[[Ֆոսֆիդները]] [[մետաղների]] և ֆոսֆորի միացություններ են, որտեղ ֆոսֆորի օքսիդացման աստիճանը -3 է։
Նրանք աղատիպ պինդ միացություններ են, հեշտությամբհեՇտությամբ քայքայվում են [[ջրով]] կամ [[թթուներով]]՝ առաջացնելով [[ֆոսֆին]].
 
:::::<big>Mg<sub>3</sub>P<sub>2</sub>+6H<sub>2</sub>O=3Mg(OH)<sub>2</sub>+2PH<sub>3</sub>↑</big>
:: <math>\mathsf{ Ca_3P_2 + 6H_2O \rightarrow 2 PH_3 + 3Ca(OH)_2 }</math>
:::::<big>Li<sub>3</sub>P+3HCl=3LiCl+PH<sub>3</sub>↑</big>
 
Ֆոսֆինը (PH<sub>3</sub>) սխտորի հոտով,թունավոր գազ է։ Այն ունի ուժեղ վերականգնիչ և թույլ հիմնային հատկություններ։
 
== Ֆոսֆորը բնությանԲնության մեջ ==
Դեպի [[թթվածին]]ը ունեցած իր բարձր ակտիվության հետևանքով, ֆոսֆորը բնության մեջ ազատ վիճակում չի հանդիպում։ Նա գտնվում է բուսահողում և հանքերում միայն ֆոսֆորական թթվի աղերի ձևով, առավելապես [[ֆոսֆորաթթվական կալցիում]]ի կամ [[կալցիումի ֆոսֆատ]]՝ աղի ձևով։ Այն գլխավոր հանքերը, որոնց բաղադրության մեջ մտնում է այդ աղը, [[ապատիտ]]ը ու [[ֆոսֆորիտ]]ն են։
== Կենսաբանական նշանակությունընՇանակությունը ==
Բույսերը չեն կարող հաջողությամբ զարգանալ և պտղաբերել, եթե հողի մեջ անբավարար են ջրի մեջ լուծվող ֆոսֆորային միացությունները։
Հողի մեջ ֆոսֆորի պակասը լրացնելու համար օգտագորվծում են ֆոսֆորական պարարտանյութեր։
Տող 160 ⟶ 201՝
 
=== Ոսկորներ և ատամի էմալ ===
[[Ոսկոր]]ների և [[ատամ]]ի էմալի գլխավոր բաղադրիչ է հանդիսանում [[կալցիում]] պարունակող հիդրոքսիապատիտ միներալը՝ Ca<sub>10</sub>(PO<sub>4</sub>)<sub>6</sub>(OH)<sub>2</sub>։ Ոսկորների հյուսվածքների մեջ նրա պարունակությունը կազմում է կշռիկՇռի 50%-ը, իսկ ատամի էմալի մեջ՝ 96%-ը։
 
Սինթեզված հիդրոքսիապատիտը բժշկության մեջ օգտագործվում է որպես ոսկորների լցանյութ և որպես [[իմպլանտատ]]ների ծածկույթ։▼
 
▲Սինթեզված հիդրոքսիապատիտը բժշկությանբժՇկության մեջ օգտագործվում է որպես ոսկորների լցանյութ և որպես [[իմպլանտատ]]ների ծածկույթ։
== Ֆոսֆորը բնության մեջ ==
Ֆոսֆորը բնության մեջ տարածված քիմիական տարր է. երկրակեղևում տարածվածությամբ զբաղեցնում է 13-րդ տեղը։ Առաջացնում է [[ապատիտներ]]ի և [[ֆոսֆորիտներ]]ի խոշոր կուտակումներ, որոնք ֆոսֆորի և նրա միացությունների ստացման հումքն են։ Հայտնի է ֆոսֆորի ավելի քան 180 [[միներալ]] (հիմնականում՝ ֆոսֆատներ)։ Ֆոսֆորը տարբեր պայմաններում դրսևորում է տարբեր՝ օքսիդացնող կամ վերականգնող հատկություններ։ Առաջացնում է մի շարք տարաձևություններ (ալոտրոպ ձևափոխություններ), որոնք միմյանցից տարբերվում են մոլեկուլում [[ատոմ]]ների թվով և նյութի բյուրեղական ցանցի կառուցվածքով։ Սպիտակ ֆոսֆորը բնորոշ հոտով, անգույն, մոմանման, թունավոր նյութ է, ստացվում է ֆոսֆորի [[գոլորշի]]ները սառեցնելիս։ Հալման ջերմաստիճանը 44,1&nbsp;°C է, եռմանը՝ 280,5&nbsp;°C։ [[Օդ]]ում (40&nbsp;°C) ինքնաբռնկվում է (պահում են ջրի տակ)։ Տաքացնելիս (250–300&nbsp;°C) դանդաղ փոխարկվում է կարմիր ֆոսֆորի։ Վերջինս առաջացնում է բյուրեղական մի քանի ձևափոխություններ։ Մթության մեջ կարմիր ֆոսֆորը չի լուսարձակում և գրեթե թունավոր չէ։ Սպիտակ ֆոսֆորը ճնշման տակ տաքացնելիս (200–220&nbsp;°C) փոխարկվում է [[սև ֆոսֆոր]]ի (նման է գրաֆիտին, կիսահաղորդիչ է)։
 
== Տես նաև==
Տող 173 ⟶ 211՝
{{ծանցանկ}}
 
== Արտաքին հղումներ ==
* [http://watta.ru/opyityi/fosfornaya-luna.html Ֆոսֆորական լուսինն - փորձ սպիտակ ֆոսֆոր հետ]
* [http://www.youtube.com/watch?v=KMoQpUj0pqQ Ֆոսֆոր, գիտսկսն ֆիլմ]
* [http://www.webelements.com/webelements/elements/text/P/key.html Ֆոսֆորը Webelements-ում]
* [http://n-t.ru/ri/ps/pb015.htm Ֆոսֆորը քիմիական տարրերի հայտնի հանրագիտարանում]
{{Փոքր պարբերական աղյուսակ}}
 
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/wiki/Ֆոսֆոր» էջից