«Արտա Վիրապի գիրք»–ի խմբագրումների տարբերություն

Արդավիրաֆ նամեն [[Զրադաշտականություն|զրադաշտական]] կրոնական գրականությանը պատկանող հուշարձան է, որը գրվել է [[Պահլավերեն|պահլավերենով]]: Գրվել է [[Սասանյաններ|Սասանյանների շրջանում]]: Պատմում է Արդավիրաֆի հոգևոր ճամփորդությունը [[Հանդերձյալ աշխարհ|հանդերձյալ աշխարհում]]: Պահլավերենից հայերեն է թարգմանվել Ռ. Թ. Աբրահամյանի կողմից:

Երկը սկսվում է [[Զրադաշտականություն|զրադաշտականության]] դրության մասին պատմելով: [[Զրադաշտ|Զրադաշտ մարգարեն]] երկար ժամանակ քարոզել էր այս նոր կրոնը, և դա մինչև [[Ալեքսանդր Մակեդոնացի|Ալեքսանդր Մակեդոնացին]] անխափան էր մնացել: Չար ոգին ([[Ահրիման|Ահրիմանը]]) դրդեց նրան [[Եգիպտոս|Եգիպտոսից]] հարձակվել Էրանշահրի ([[Իրան)|Էրանշահրի]] վրա` ավերելով ամեն ինչ, կործանելով Դուռն ու թագավորությունը, վառելով զարդարուն կաշիների վրա գրված [[Ավեստա|Ավեստան]] և [[Զանդեր|Զանդը]], սպանելով մեծ թվով դաստուրների (զրադաշտական կրոնի սպասավոր): Ալ. Մակեդոնացին ինքն էլ փախավ [[Դժոխք]]: Երկրում քաոսային իրավիճակ է ստեղծվում, և մարդիկ որոշում են հավաքվել` որոշելու համար այդ ամենի ելքը: Նրանք որոշում են իրենցից մեկին ուղարկել հոգիների մոտ, որպեսզի տեղեկություն բերի իրենց, թե այն ամեն լվացումները, օրհներգությունները, մաքրումներն ու աղոթքները, որ իրենք անում են, արդյոք հասնում են աստվածներին, թե հասնում են դևերին: Բոլոր մարդիկ հավաքվում են մի մեծ և կարևոր [[Ատրուշան|ատրուշանի]] դռան մոտ և որոշում են, որ այդ մարդն Արտավիրաֆը լինի (Արտավիրաֆ. <<Արտա>>` սուրբ, <<վիրաֆ (վիրապ)>>` հոգի, իմացականություն>>, Արտավիրաֆ` <<սուրբ իմացականություն ունեցող>>):Արտավիրաֆին կոչում էին նաև նիշապուրցի:

Չորրորդ երկինքը Գարութմանն է` Ահուրամազդայի և համշասպանդների գահույքը: Այդտեղ տիրում էր հավիտենական հաճույքը: [[Ահուրամազդա|Ահուրամազդան]] նրանց ցույց է տալիս մի կապույտ ջուր, որը Արտավիրաֆի` Ահուրամազդայի վրա փայտ դնելու արդյունքն էր: Այստեղ նրանց Ոհումանը (Բահմանը) ասում է, որ ցույց տան Դժոխքն ու Դրախտը: Արտավիրաֆը տեսնում է նաև Զրադաշտ մարգարեին, Քեյ Վշտասպին, յազատներին և Գայոմարտին:

Այս երկը շատ անգամ նմանեցնում են [[Դանթե Ալիգիերի|Դանթեի]] [[Աստվածային կատակերգություն|<<Աստվածային կատակերգության>>]] հետ: Դանթեի ճամփորդությունը, իհարկե, վերաբերում է 1300թ.-ին, սակայն շատ քչերն են տեղյակ, որ նման մի ճամփորդություն գրվել է դրանից շատ դարեր առաջ: Դանթեի պոեմը երեք վայրերն է նկարագրում ՝ Դժոխք, Քավարան, Դրախտ: Արդավիրաֆ նամեում կա Դրախտը և Դժոխքը: Սակայն բացի այս՝ անվանապես նշված վայրերից, կա նաև Համեսթեգան կոչվող մի վայր, որը նման է Դանթեի Քավարանին: Համեսթեգանը նման է նաև Դանթեի Դժոխքում գտնվող [[Լիմբոս|Լիմբոսին]]: Դանթեի ճամփորդությունը սկսվում է Դժոխքից՝ վերջանալով Դրախտում: Սա ցույց է տալիս մարդու պայքարը, ճանապարհը դեպի ազատություն՝ Դրախտ՝ այսպես ասած, լավ եզրափակելով գիրքը: ԱրտդավիրաֆԱրդավիրաֆ նամեում ճամփորդությունը սկսվում է Դրախտում, սակայն ավարտվում է նույնպես Դրախտում:

Սակայն անհերքելի է այն փաստը, որ Դանթեի ստեղծագործությունն ավելի հաջող է և ավելի կատարյալ: Դանթեի ստեղծագործության մեջ կարելի է հանդիպել և քրիստոնեական և հեթանոսական (հունահռոմեական) և մուսուլմանական ([[Մուհամմադ մարգարե|Մուհամմեդ]]) կերպարների: Իսկ Արտավիրաֆը բուն զրադաշտական թեմաներով է գրված: Դանթեի ստեղծագործության մեջ մենք հանդիպում ենք անունով նշված բազում կերպարների, իսկ Արդավիրաֆ նամեում համարյա անուն չկա նշված: Որպես օրինակ կարելի է բերել Ալ. Մակեդոնացուն, ով երկու ստեղծագործություններում գտնվում էր Դժոխքում: Երկուսի Դժոխքների ամենացածր վայրում կարելի է հանդիպել չարության գլխավոր մարմնացումներին՝ Ահրիմանին (Գաննակ Մենոկ) և Սատանային (Լուսիֆեր): Երկու գրքերում կարելի է հանդիպել երկու կրոնների մեջ առաջին մարդ համարվող Ադամին և Գայոմարթին: Եվ Արդավիրաֆը և Դանթեն ունեին ուղեկիցներ. Դանթեի դեպքում Վերգիլիոսն էր և ոչ ուղղակի կերպով Բեատրիչեն, իսկ Արդավիրաֆի դեպքում՝ Ատրն ու Սրոշը: Արդավիրաֆի Դրախտն ունի չորս շրջան, իսկ Դանթեինը՝ տաս: Իսկ երկուսի մոտ էլ Դրախտներն անվանվում են ի պատիվ լուսատուների: Երկուսի մոտ էլ Դժոխքը մի խոր փոս է՝ 10 շրջանից բաղկացած Դանթեի մոտ և 4 շրջանից՝ Արդավիրաֆի:

Այս երկն իր գրական զուգահեռներն է ունեցել նաև ընդհանուր քրիստոնեական գրականության մեջ, ինչպես, օրինակ՝ <<Տեսիլ կամ Յայտնութիւն Աստուածածնի>>, <<Տեսիլ կամ Յայտնութիւն Պօղոսի առաքելոյն>>, որոնք հնում թարգմանվել են հայերեն: ընդհանուր քրիստոնեական այս և նման ապոկրիֆիկ գրականության ազդեցության ներքո մեզ մոտ էլ զարգացել է տեսիլքային ժանրը: Մեր ձեռքն են հասել հայ ճգնավորներին, սրբերին և եկեղեցական հայրերին վերագրվող մի շարք գրական հուշարձաններ, որոնց մեջ վառ երևակայությամբ նկարագրված են անդրշիրիմյան, հատկապես Դրախտի և Դժոխքի տեսարանները: Այս տեսակետից վերին աստիճանի հետաքրքրական է [[Լուսավորիչ Գրիգոր|Գր. Լուսավորչին]] վերաբերող <<Հարցմունք Լուսաւորչի>> կամ <<Հարցումն Լուսաւորչի և պատասխանի հրեշտակին>> երկը, որի մեջ Լուսավորիչը հարցումներ է ուղղում Միքայել հրեշտակապետին հոգիների անդրշիրիմյան կյանքի մասին, և վերջինից պատասխաններ ստանում յուրաքանչյուր հոգու երկրային կյանքի և սրա երկրային հատուցման համար: Գրական հուշարձանների այս շարքին է պատկանում նաև Վարդան Այգեկցու <<Վասն դժոխոցն և անքուն որդանցըն>> վառ քարոզը և [[Առաքել Սյունեցի|Առաքել Սյունեցու]] <<Ադամգիրք>> ու <<Դրախտագիրք>> պոեմները և այլն:

Որոշ նմանություններ կան նաև <<[[Սասնա ծռեր|Սասնա ծռերի]]>> մեջ: Երբ Արդավիրաֆը ետ է գալիս իր ճամփորդությունից, նրան խնդրում են պատմել իր տեսածները: Նա պատասխանում է. <<Նախ և առաջ սովածներին ու ծարավներին ուտելիք տուր, ապա հաջողությամբ հարց ու փորձ արա>>: Սա համապատսխանում է զրադաշտականության հյուրընկալության պատգամին: