«Թրթնջակաթթու»–ի խմբագրումների տարբերություն

Content deleted Content added
No edit summary
No edit summary
Տող 1.
{{Նյութ
| պատկեր =Oxalic acid.png
| պատկեր 3D = Oxalic-acid-3D-balls.png
| պատկեր 2 =
<!-- Ընդհանուր հատկություններ -->
Տող 54.
| գազառաջացման տեսակ. ջերմուն. =
| ջերմային լայնացում =
| լուծման էնթալպիա = −9,58
| եռման էնթալպիա =
| հալման էնթալպիա =
Տող 85.
| հիբրիդիզացիա =
| կոորդինացիոն երկրաչափություն =
| բյուրեղային կառուցվածք = Ասեղնաձև
| դիպոլ մոմենտ =0,1{{e|−30}} Կլ·մ
<!-- Դասակարգում -->
Տող 108.
}}
 
'''Թրթնջկաթթու''' (Էթանդիթթու կամ օքսալաթթու), HOOC-COOH, հագեցած երկհիմն պարզ օրգանական թթու: Թրթնջկաթթուն որպես հոմոլոգ շարքի առաջին ներկայացուցիչ, [[Մրջնաթթու|մրջնաթթվի]] նման, իր կառուցվածքով և քիմիական հատկություններով տարբերվում է մնացած [[թթուներ]]ից:
'''Թրթնջկաթթու''', HOOC-COOH, հագեցած երկհիմն պարզ [[օրգանական թթու]]։ Ասեղնաձև բյուրեղներ են, հալման ջերմաստիճանը՝ 189,5&nbsp°C, խտությունը՝ 1653 կգ/մ<sup>3</sup> (18,5&nbsp°C-ում)։ Բյուրեղանում է երկու մոլեկուլ ջրի հետ՝ HOOC—COOH·H<sub>2</sub>O, անգույն բյուրեղներ են, հալման ջերմաստիճանը՝ 101,5&nbsp°C։ 100 մ ջրում, 15&nbsp°C-ում լուծվում է 9,5 գրամ թրթնջկաթթու։ Առաջացնում է թթու և չեզոք աղեր, էսթերներ, ամիդներ են։ թրթնջկաթթու տարածված է բույսերում, գլխավորա պես [[կալցիումի աղ]]ի ձևով։ Աննշան քանակի թրթնջկաթթու կա կենդանիների և մարդու օրգանիզմում։ Թրթնջկաթթվի աղերն ստացվում են մրջնաթթվի աղերը 400&nbsp°C ում տաքացնելիս, ազատ վիճակում՝ աղերը թթուներով մշակելիս։ Թրթնջկաթթվի ստացման համար մշակված է նոր եղանակ՝ ածխածնի երկօքսիդից և ջրածնից։ Թրթնջկաթթուն և նրա աղերը կիրառվում են վերլուծական քիմիայում որպես վերականգնիչներ, ինչպես նաև արհեստական ներկերի արտադրության մեջ։
 
[[Կարբոնաթթուներ]]ի բոլոր դասի ներկայացուցիչները տեղակայված են կարբօքսիլային խմբով, իսկ թրթնջկաթթվի սահմանում այն չի տարածվում: Թրթնջկաթթուն կարելի է դիտել որպես իրար հետ կապված երկու կարբօքսիլային խմբեր: Թրթնջկաթթուն առաջին անգամ սինթեզել է գերմանացի քիմիկոս [[Ֆրիդրիխ Վյոլեր]]ը [[1824]] թվականին:
{{ՀՍՀ}}
 
== Ստացում ==
Թրթնջկաթթվի աղերն ստացվում են մրջնաթթվի աղերը 400 °C ում տաքացնելիս, ազատ վիճակում՝ աղերը թթուներով մշակելիս: Թրթնջկաթթվի ստացման համար մշակված է նոր եղանակ՝ [[ածխածնի երկօքսիդ]]ից և [[Ջրածին|ջրածնից]]:
Թրթնջկաթթուն բյուրեղանում է երկու մոլեկուլ ջրի հետ C<sub>2</sub>H<sub>2</sub>O<sub>4</sub>•2H<sub>2</sub>O. այն կարելի է ստանալ նաև հիդրոսկոպիկ բյուրեղների ձևով:
 
Թրթնջկաթթուն առաջանում է օրգանական շատ նյութերի օքսիդացման ժամանակ: Նրա ստացման հիմնական եղանակը կայանում է փայտանյութի տաշեղները ալկալիներով մշակելու և առաջացած վերջանյութերը միաժամանակ օդի [[Թթվածին|թթվածնով]] օքսիդացնելու մեջ:
 
Թրթնջկաթթվի ստացման առավել հայտնի եղանակներից է CO-ի և նատրիումի ֆորմիատի փոխազդեցությունը.
 
:: <math>\mathsf{NaOH + CO \ \xrightarrow[]{} \ HCOONa \xrightarrow[-H_2]{} \ NaOOC\text{-}COONa \ \xrightarrow[]{H^+} \ HOOC\text{-}COOH}</math>
 
== Ֆիզիկական հատկություններ ==
Ասեղնաձև բյուրեղներ են, հալման ջերմաստիճանը՝ 189,5 °C, խտությունը՝ 1653 կգ/մ<sup>3</sup> (18,5 °C-ում): Բյուրեղանում է երկու մոլեկուլ ջրի հետ՝ HOOC—COOH·H<sub>2</sub>O, անգույն բյուրեղներ են, հալման ջերմաստիճանը՝ 101,5 °C: 100 մ ջրում, 15 °C-ում լուծվում է 9,5 գրամ թրթնջկաթթու: Առաջացնում է թթու և չեզոք աղեր, էսթերներ, ամիդներ են: Բավականին ուժեղ թթու է. նրա էլեկտրոլիտիկ դիսոցման հաստատունը մոտավորապես 2000 անգամ ավելի մեծ է [[Քացախաթթու|քացախաթթվի]] դիսոցման հաստատունից:
 
== Քիմիական հատկություններ ==
Արագ տաքացնելիս թրթնջկաթթուն քայքայվում է.
:: <math>\mathsf{HCOOH-COOH \rightarrow HOOCH + CO_2\uparrow}</math>
 
Եթե տաքացումը կատարվի [[Ծծմբական թթու|ծծմբական թթվի]] ներկայությամբ, ապա ռեակցիային մասնակցող նյութերը կհանդիսանան միայն [[ածխաթթու գազ]]ը, ածխածնի օքսիդը և [[ջուր]]ը.
:: <math>\mathsf{HCOOH-COOH \rightarrow CO + CO_2 + H_2O\uparrow}</math>
 
Թրթնջկաթթվի բնորոշ հատկությունն այն է, որ նա հեշտությամբ օքսիդանում է, որի դեպքում առաջանում է [[ածխաթթու գազ]] և ջուր:
 
Լաբորատորիայում թրթնջկաթթուն հաճախ օգտագործում են [[Քլորաջրածին|քլորաջրածնի]] և յոդաջրածնի ստացման համար:
:: <math>\mathsf{H_2C_2O_4 + Cl_2 \rightarrow 2HCl\uparrow + 2CO_2\uparrow}</math>
 
Ինչպես նաև թրթնջկաթթուն կիրառում են [[քլորի դիօքսիդ]]ի լաբորատոր սինթեզում.
:: <math>\mathsf{2KClO_3 + H_2C_2O_4 \rightarrow K_2CO_3 + 2ClO_2\uparrow + CO_2\uparrow + H_2O}</math>
 
== Կիրառություն ==
Տարածված է բնության մեջ, նրա թթու կալիումական աղը՝ HCOO-COOK, գտնվում է [[թրթնջուկ]]ի և [[թթվառվույտ]]ի մեջ, թրթնջակաթթվական կալցիումը՝ (COO)<sub>2</sub>Ca շատ [[բույսեր]]ում:
 
Թրթնջկաթթու տարածված է բույսերում, գլխավորապես կալցիումի աղի ձևով: Աննշան քանակի թրթնջկաթթու կա կենդանիների և մարդու օրգանիզմում:
Թրթնջկաթթուն և նրա աղերը կիրառվում են վերլուծական քիմիայում որպես վերականգնիչներ, ինչպես նաև արհեստական ներկերի արտադրության մեջ:
 
== Թունավորություն ==
Թրթնջկաթթուն և նրա աղերը թունավոր են, [[ՍԹԿ]] ջրամբարի ջրերում 0,2 մգ/լ է:
 
== Գրականություն ==
*Օրգանական քիմիայի դասընթաց, Բ. Ա. Պավլով, Ա. Պ. Տերենտև
* {{ռուսերեն գիրք|автор = Зефиров Н.С. и др.|часть = т.5 Три-Ятр|заглавие = Химическая энциклопедия|оригинал = |ссылка = |ответственный = |издание = |место = М.|издательство = Большая Российская Энциклопедия|год = 1998|том = |страницы = |страниц = 783|серия = |isbn = 5-85270-310-9|тираж = }}
*Тутурин Н. Н., Щавелевая кислота // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907.
*Арциховский В. М., Щавелевая кислота в растениях // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907.
 
== Արտաքին հղումներ ==
* [http://www.cdc.gov/niosh/npg/npgd0474.html NIOSH Guide to Chemical Hazards (CDC)]
* {{cite web | url = http://www.chemicalland21.com/arokorhi/industrialchem/organic/OXALIC%20ACID.htm | title = Oxalic acid | publisher = ChemicalLand21.com}} {{dead link|date=May 2014}}
*[http://www.nal.usda.gov/fnic/foodcomp/Data/Other/oxalic.html Table: Oxalic acid content of selected vegetables (USDA)]
*[http://www.ars.usda.gov/Services/docs.htm?docid=9444 Alternative link: Table: Oxalic Acid Content of Selected Vegetables (USDA)]
*[http://www.rhubarbinfo.com/rhubarb-poison.html About rhubarb poisoning (The Rhubarb Compendium)]
* [http://www.ohf.org/docs/Oxalate2008.pdf Oxalosis & Hyperoxaluria Foundation (OHF) The Oxalate Content of Food 2008 (PDF)]
 
{{ՀՍՀ}}
[[Կատեգորիա:Կարբոնաթթուներ]]
[[Կատեգորիա:Օրգանական քիմիա]]
[[Կատեգորիա:Քիմիա]]