«Հայկական մարզ»–ի խմբագրումների տարբերություն

Content deleted Content added
պատճենի հեռացում
No edit summary
Տող 12.
|Դրոշի նկարագրում =
|Երկիր = Ռուսական կայսրություն
|Մակարդակ = 2-րդ
|Հիմն =
|Կարգավիճակ = [[մարզ]]
Տող 20.
|Խոշորագույն քաղաք = [[Երևան]]
|Խոշոր քաղաքներ = [[Ալեքսանդրապոլ]]<br />[[Նախիջևան]]
|Կազմավորման թվական = [[1828]]-[[1840]] թթ.
|Ղեկավար = Գեներալ Պասկիևիչ
|Ղեկավարի պաշտոն = գեներալ-նահանգապետ
Տող 32.
|Լեզու = [[Ռուսերեն]],
|Լեզուներ = [[Հայերեն]]
|Բնակչություն = 160. 000
|Մարդահամարի թվական = [[1830]] թ.
|Տոկոսը բնակչությունից =
|Տեղը ըստ բնակչության =
|Խտություն = 7,6
|Տեղը ըստ խտության =
|Ազգային կազմ = [[Հայեր]], [[ռուսներ]], [[թուրքեր]], [[քրդեր]]
|Կրոնական կազմ = [[Հայ Առաքելական եկեղեցի]]<br />[[Իսլամ]]
|Տարածք = 21. 000 քառ.կմ<sup>2</sup>
|Տոկոսը տարածքից =
|Տեղը ըստ տարածքի =
|Առավելագույն բարձրություն = 5. 165
|Միջին բարձրություն = 1.000
|Նվազագույն բարձրություն = 380
|Լայնք =
|Երկայնք =
Տող 61.
|Ավտոմոբիլային կոդ =
|Կայք =
|Վիքիպահեստում =Erivan Governorate
|Ծանոթագրություններ =
}}
 
'''Հայկական մարզըմարզ''' [[1828]] ({{lang-[[1840]]թթ., ([[ռուսաց լեզուru|ռուսերեն]]՝ Армяская область}}) վարչական միավոր էր [[Ռուսական կայսրություն|Ռուսական կայսրության]] կազմում։կազմում 1828-1840 թվականներին։ Պարսկական տիրապետությունից ազատագրելով՝ [[Նիկոլայ ԱռաջինI]] ցարը [[1827]]թ. թվականին Երևանը միացրել է Ռուսաստանին։ [[1828]] թ.թվականին վերջնականապես ձևավորվում է '''Հայկական մարզը'''<ref name="ReferenceA">Полное собрание законов Российской империи, собрание 2-е, т. XV, ст. 13368</ref>՝ '''[[Երևանի խանության'''խանություն|Երևանի]] և [[Նախիջևանի խանություն]]ների տարածքի հիման վրա։
 
Մարզի տարածքը կազմել է շուրջ 21. 000 քառ.&nbsp;կմ, <sup>2</sup>՝ զբաղեցնելով [[Մեծ Հայք]]ի [[Այրարատ]] նահանգի արևմտյան շրջաններները`շրջաններները՝ [[Արարատյան դաշտ]]ը, [[Արարատ]] և [[Արագած]] լեռները, [[Սևանի ավազան]]ը, [[Կոտայք]]ը և [[Նախիջևան]]ը։ Այժմ մարզի տարածքը հիմնականում համապատասխանում է [[Հայաստանի Հանրապետության]] կենտրոնական հատվածին։ Բացառություն է կազմում [[Արարատ]] լեռը, որնև նրա շրջակայքը, ամբողջությամբորը պատկանում է [[Թուրքիա]]յին, և [[Նախիջևանի Ինքնավար Հանրապետություն|Նախիջևանը]], որն ամբողջությամբ պատկանում է [[Ադրբեջան]]ին <ref>О. П. Маркова. Россия, Закавказье и международные отношения в XVIII веке. — Наука, 1966.</ref>։
 
[[1840]] թ.թվականի Կայսերականկայսերական ռեֆորմի արդյունքում Հայկական մարզը [[Թիֆլիս]]իԹիֆլիսի և Քութայիսիի մարզերի հետ միացվել է Ռուսական կայսրությանը՝ որպես մեկ վարչատարածքային միավոր՝ '''[[Վրացա-Իմերեթական նահանգ'''`]]՝ [[Թիֆլիս]] կենտրոնով։
 
==Հայկական մարզի ստեղծումը և կառավարումը==
 
[[Պատկեր:Ivan Paskevich.jpg|մինի|ձախից|Գեներալ Իվան Պասկևիչ՝<br />կոմս Էրիվանսկի]]
կոմս Էրիվանսկի]][[Պատկեր:Bebutov.jpg|մինի|ձախից|Գեներալ Վասիլի Բեհբութով<br />(Բարսեղ Հովսեփի Բեհբության)]]
''{{Հիմնական հոդված՝'' [[հոդված|Թուրքմենչայի պայմանագիր]]}}
[[Թուրքմենչայի պայմանագիր|Թուրքմենչայի պայմանագրի]] վավերացումից ([[փետրվարի 10]].[[2]]., [[1828]]) հետո՝ [[Արևելյան Հայաստանը Ռուսական կայսրության կազմում|Արևելյան Հայաստանը Ռուսաստանին]] միացնելու ժամանակ, առաջ է քաշվում այն հարցը, թե ինչպիսի կարգեր պետք է հաստատել երկրում։ Մի խումբ հայրենասերներ [[Խաչատուր Լազարյանի գլխավորությամբԼազարյան]]ը Հայաստանի ինքնավարություն ստեղծելու նախագիծ են ներկայացնում, ըստ որի Ռուսաստանի հովանու ներքո Արևելյան Հայաստանում ստեղծվելու էր ինքնավարություն։ինքնավարություն՝ Այնսեփական ունենալու էր իր օրենքներըօրենքներով, զինանշանըզինանշանով և դրոշըդրոշով, ինչպես նաև՝ սահմանապահ զորքը։զորքով։ [[Հայաստանյայց Առաքելական Սուրբ Եկեղեցի|Հայ եկեղեցին]] պահպանելու էր իր իրավունքները։
 
:Լազարյանի նախագծի փոխարեն [[Նիկոլայ I]] Ռոմանով ցարիկայսեր [[1828]] թվականի [[մարտի 21]]-ի հրամանագրով, ստեղծվում է Հայկական մարզը <ref name="ReferenceA"/>։ Դրա մեջ մտել են [[Արևելյան Հայաստան]]ի այն տարածքները, որոնք Թուրքմենչայի պայմանագրով անցել էին Ռուսական կայսրությանը՝ [[Երևանի խանություն|Երևան]]ի և [[Նախիջևանի խանություն|Նախիջևանի]] նախկին խանությունները և Օրդուբադի գավառը։ Արևելյան Հայաստանի մյուս տարածքները՝ [[Գյանջայի խանություն|Գյանջայի]] ([[Գանձակ]]) և [[Ղարաբաղի խանություն]]ները ([[Արցախ (նահանգ)|Արցախ]]), ևՇորագյալի ([[Շիրակ (գավառ)|Շիրակ]]) Բորչալուի ([[Լոռի]]) ու Ախալքալաքի ([[Ջավախք]]) գավառները դուրս են մնում Հայկական մարզի տարածքից:տարածքից։ Արևելյան Հայաստանի մյուս տարածքները՝ [[Վասպուրական]]ի արևելքը և [[Պարսկահայք]]ը մնացին շահական Պարսկաստանի կազմում:կազմում։
կոմս Էրիվանսկի]][[Պատկեր:Bebutov.jpg|մինի|ձախից|Գեներալ Վասիլի Բեհբութով
 
:Հայկական մարզի կենտրոն ընտրվեց Արևելյան Հայաստանի խոշորագույն քաղաքը՝ [[Երևան]]ը՝ շուրջ 13 հազար բնակչությամբ, որի կեսից ավելին հայեր էին:էին։ Հայկական մարզի մյուս քաղաքներն էին [[Գավառ|Նոր Բայազետ]]ը՝ արևելքում՝ [[Սևան]]ա լճի ափին, և [[Նախիջևան]]ը՝ հարավում:հարավում։ Նոր Բայազետը, այժմ՝ Գավառ, հիմնեցին Արևմտյան Հայաստանի [[Բայազետ]] և [[Ալաշկերտ]] գավառներից Սևանի ավազան տեղափոխված հայերը:հայերը։ Որպես պատմամշակութային-հոգևոր կենտրոն՝ իր դերը չէր կորցնում [[Վաղարշապատ]]ը, այժմ՝ Էջմիածին:Էջմիածին։ Նոր շունչ ստացան հին հայկական քաղաքներ [[Արտաշատ]]ն ու [[Արմավիր]]ը, վերաբնակեցվեցին լքյալ գյուղերը, հիմնվեցին տասնյակ նոր բնակավայրեր:բնակավայրեր։
(Բարսեղ Հովսեփի Բեհբության)]]
''Հիմնական հոդված՝'' [[Թուրքմենչայի պայմանագիր]]
 
:Հայկական մարզըմարզի կառավարել է մարզային վարչությունը,վարչության կողմից։ որիԴրա կազմում էին երկու ռուս զինվորական, [[հայ]] և մուսուլման բնակչությունից մեկական ներկայացուցիչ, երեք խորհրդական, որոնք վարում էին գործադիր, ֆինանսական, տնտեսական ու դատական գործերը։ Ընդ որում, մուսուլմանական բնակչությունը ներկայացվում էր ընդհանուր, սակայն իրականում կազմված էր [[թուրքեր]]ից, [[ադրբեջանցիներ|թաթար]]ներից, [[պարսիկ]]ներից ու [[քրդեր]]ից:ից։ Հարկերի ու տուրքերի գանձումն իրականացնում էր հատուկ կոմիսարը։
[[Թուրքմենչայի պայմանագիր|Թուրքմենչայի պայմանագրի]] վավերացումից ([[10]].[[2]].[[1828]]) հետո՝ Արևելյան Հայաստանը Ռուսաստանին միացնելու ժամանակ, առաջ է քաշվում այն հարցը, թե ինչպիսի կարգեր պետք է հաստատել երկրում։ Մի խումբ հայրենասերներ Խաչատուր Լազարյանի գլխավորությամբ Հայաստանի ինքնավարություն ստեղծելու նախագիծ են ներկայացնում, ըստ որի Ռուսաստանի հովանու ներքո Արևելյան Հայաստանում ստեղծվելու էր ինքնավարություն։ Այն ունենալու էր իր օրենքները, զինանշանը և դրոշը, սահմանապահ զորքը։ Հայ եկեղեցին պահպանելու էր իր իրավունքները։
 
Հայկական մարզի ղեկավարումը [[1828]]թ. թվականին ստանձնել է գեներալ Ալեքսանդր Ճավճավաձեն, որին փոխարինեց [[հայ]]ազգի իշխան, գեներալ Վասիլի Բեհբութովը (Բարսեղ Հովսեփի Բեհբության, ծնունդով Թիֆլիսից)։ Հայկական մարզը բաժանված էր 5 գավառների, որտեղ հիմնվում են ոստիկանական վարչություններ և գավառային դատարաններ։ [[1833]]թ. վերանում է մարզային վարչության կոլեգիալ ղեկավարման ձևը, և լայն իրավունքներ են տրվում վարչության պետին։ Հիմնվում են ոստիկանական, դատական, ֆինանսական բաժիններ և հարկային վարչություն<ref>http://www.findarmenia.com/arm/history/23/432/433</ref>։
:Լազարյանի նախագծի փոխարեն [[Նիկոլայ I]] Ռոմանով ցարի [[1828]]-ի [[մարտի 21]]-ի հրամանագրով, ստեղծվում է Հայկական մարզը <ref name="ReferenceA"/>։ Դրա մեջ մտել են [[Արևելյան Հայաստան]]ի այն տարածքները, որոնք Թուրքմենչայի պայմանագրով անցել էին Ռուսական կայսրությանը՝ [[Երևանի խանություն|Երևան]]ի և Նախիջևանի նախկին խանությունները և Օրդուբադի գավառը։ Արևելյան Հայաստանի մյուս տարածքները՝ Գյանջայի ([[Գանձակ]]) և [[Ղարաբաղի խանություն]]ները ([[Արցախ]]) և Բորչալուի ([[Լոռի]]) ու Ախալքալաքի ([[Ջավախք]]) գավառները դուրս են մնում Հայկական մարզի տարածքից: Արևելյան Հայաստանի մյուս տարածքները՝ [[Վասպուրական]]ի արևելքը և [[Պարսկահայք]]ը մնացին շահական Պարսկաստանի կազմում:
 
:Հայկական մարզի կենտրոն ընտրվեց Արևելյան Հայաստանի խոշորագույն քաղաքը՝ [[Երևան]]ը՝ շուրջ 13 հազար բնակչությամբ, որի կեսից ավելին հայեր էին: Հայկական մարզի մյուս քաղաքներն էին [[Գավառ|Նոր Բայազետ]]ը՝ արևելքում՝ [[Սևան]]ա լճի ափին, և [[Նախիջևան]]ը՝ հարավում: Նոր Բայազետը, այժմ՝ Գավառ, հիմնեցին Արևմտյան Հայաստանի [[Բայազետ]] և [[Ալաշկերտ]] գավառներից Սևանի ավազան տեղափոխված հայերը: Որպես պատմամշակութային-հոգևոր կենտրոն՝ իր դերը չէր կորցնում [[Վաղարշապատ]]ը, այժմ՝ Էջմիածին: Նոր շունչ ստացան հին հայկական քաղաքներ [[Արտաշատ]]ն ու [[Արմավիր]]ը, վերաբնակեցվեցին լքյալ գյուղերը, հիմնվեցին տասնյակ նոր բնակավայրեր:
 
:Հայկական մարզը կառավարել է մարզային վարչությունը, որի կազմում էին երկու ռուս զինվորական, [[հայ]] և մուսուլման բնակչությունից մեկական ներկայացուցիչ, երեք խորհրդական, որոնք վարում էին գործադիր, ֆինանսական, տնտեսական ու դատական գործերը։ Ընդ որում, մուսուլմանական բնակչությունը ներկայացվում էր ընդհանուր, սակայն իրականում կազմված էր [[թուրքեր]]ից, [[ադրբեջանցիներ|թաթար]]ներից, [[պարսիկ]]ներից ու [[քրդեր]]ից: Հարկերի ու տուրքերի գանձումն իրականացնում էր հատուկ կոմիսարը։
 
Հայկական մարզի ղեկավարումը [[1828]]թ. ստանձնել է գեներալ Ալեքսանդր Ճավճավաձեն, որին փոխարինեց [[հայ]]ազգի իշխան, գեներալ Վասիլի Բեհբութովը (Բարսեղ Հովսեփի Բեհբության, ծնունդով Թիֆլիսից)։ Հայկական մարզը բաժանված էր 5 գավառների, որտեղ հիմնվում են ոստիկանական վարչություններ և գավառային դատարաններ։ [[1833]]թ. վերանում է մարզային վարչության կոլեգիալ ղեկավարման ձևը, և լայն իրավունքներ են տրվում վարչության պետին։ Հիմնվում են ոստիկանական, դատական, ֆինանսական բաժիններ և հարկային վարչություն<ref>http://www.findarmenia.com/arm/history/23/432/433</ref>։
 
==Տարածքը և բնակչությունը==
Տող 96 ⟶ 92՝
Հերթական թուրք-պարսկական պատերազմի ժամանակ՝ [[1603]]-[[1604]]թթ. պարսիկները Շահ Աբբաս Առաջինի հրամանով խանության բնիկ բնակչությանը՝ հայերին, գերեվարել էին Պարսկաստան։ Նահանգը հայաթափվել էր և ավելի քան 300 հազար հայերի փոխարեն այստեղ բնակվելու էին եկել փոքրաքանակ քրդական և թյուրքական ցեղեր։ Նրանք ոչ միայն տիրացել էին հայկական բնակավայրերին, այլև վերանվանել դրանք։
 
Այդ է պատճառը, որ երբ գեներալ [[Իվան Պասկևիչ]]ի գլխավորությամբ ռուսական զորքերը և հայ կամավորական ջոկատները [[1827]]թ. հոկտեմբերի 1-ին ազատագրում են Երևանի բերդը, խանության 100.000 հպատակներից 23.000-ն էին ազգությամբ հայ<ref name="b">[http://www.iranicaonline.org/articles/erevan-1#ii The persian khanate of Erevan, Iranica]</ref>։ Հարևան Նախիջևանի խանությունում 50.000 բնակչից հայեր էին 12.000-ը։ Միան Արցախում և Սյունիքում էին հայերը շարունակում կազմել բացարձակ մեծամասնություն։ Արևելյան Հայաստանում հայ ժողովրդի գլխին կանգնած էր ֆիզիկական բնաջնջման վտանգը<ref>http://historyarmenia.org/731.html</ref>։
 
[[Պատկեր:Портрет Нерсеса Аштаракеци.А.Овнатанян.jpg|մինի|ձախից|Ամենայն հայոց կաթողիկոս Ներսես Աշտարակեցի]]
Տող 121 ⟶ 117՝
Հայկական մարզը որպես ինքնուրույն միավոր դադարեց գոյություն ունենալ, և նրա տարածքը Լոռու ու Ջավախքի հետ մտցվեց Վրացա-Իմերեթական նահանգի մեջ։ Արցախը, Զանգեզուրը և Գարդմանքը մտցվեցին Կասպիական մարզի տարածք։ Հայկական մարզի վերացումով խորտակվեցին հայկական ինքնավարության վերաբերյալ [[հայ]] հասարա-քաղաքական գործիչների պատրանքները։
 
Սակայն մեկ տասնամյակ անց՝ [[1849]]թ. թվականին, կայսեր հատուկ հրամանագրով կազմվեց [[Երևանի նահանգը՝նահանգ]]ը՝ որպես վարչատարածքային ինքնուրույն միավոր՝ ամբողջությամբ համընկնելով նախկին Հայկական մարզի և Շիրակի տարածքին։
 
==Տես նաև==