«Ներզատական համակարգ»–ի խմբագրումների տարբերություն

Content deleted Content added
չ ուղղագրական, փոխարինվեց: : → ։ (163)
Տող 1.
[[Պատկեր:Illu endocrine system.png|thumb|Գլխավոր ներզատական գեղձերը (ձախից՝ տղամարդ, աջից՝ կին): 1. Էպիֆիզ, 2. Հիպոֆիզ, 3. Վահանագեղձ, 4. Ուրցագեղձ, 5. Մակերիկամ, 6. Ենթաստամոքսային գեղձ, 7. Ձվարան, 8. Ամորձի]]
'''Ներզատական համակարգ,''' օրգանիզմում ներզատական բջիջների և [[գեղձ]]երի համակարգ, որոնք արտադրում են կենսաբանական ակտիվ նյութեր՝ [[հորմոն]]ներ:ներ։ Հիմնական նպատակը օրգանիզմի տարբեր օրգան-համակարգերի գործունեության կարգավորումն է, որն իրականացվում է նրանց կողմից արտադրվող հորմոններով, այլ կենսաբանական ակտիվ նյութերով, [[կենտրոնական նյարդային համակարգ]]ի և [[իմունային համակարգ]]ի անմիջական մասնակցությամբ և համագործակցությամբ:համագործակցությամբ։<ref>herwood, L. (1997). "Human Physiology: From Cells to Systems". Wadsworth Pub Co. ISBN 0495391840.</ref>
 
Հորմոններն արտադրվում են ոչ միայն ներզատական [[գեղձ]]երում, այլև ներզատական բջիջներ ունեցող, բայց ներզատական գեղձ չհանդիսացող այնպիսի օրգաններում, ինչպիսիք են` [[ստամոքս]]ը, աղիները, [[լյար]]դը, [[սիրտ]]ը, [[արյունատար անոթ]]ները, [[ուղեղ]]ը և այլն:այլն։ Օրգանիզմի ներզատական համակարգն իր մեջ ներառում է ներզատական գեղձերն ու ողջ օրգանիզմով ցրված ներզատական բջիջները:բջիջները։ Վերջինս կոչվում է [[սփռուն ներզատական համակարգ]]:։<ref>Widmaier, Eric P.; Hershel Raff, Kevin T. Strang. Vander's Human Physiology, 11th Ed.. McGraw-Hill, 2008, p. 291, 509–10. ISBN 978-0-07-304962-5.</ref>
 
20-րդ դարի 60-ական թվականներին անգլիացի հյուսվածաքիմիկոս Է. Պիրսը մի շարք օրգաններում հայտնաբերեց բջիջներ, որոնք ընդունակ էին ամինաթթուներ կլանել, ապակարբօքսիլացնել և դրանց մնացորդներից սինթեզել պեպտիդային հորմոններ:հորմոններ։ Այս բառերի (Amine Precurosore Uptake and Dekarboxylation) սկզբնատառերով Պիրսը նշված բջիջների համակարգն անվանեց APUD-համակարգ, իսկ բջիջները` ապուդոցիտներ:ապուդոցիտներ։ Ապուդոցիտների մի մասը միաժամանակ սինթեզվում է նաև ներզատական գեղձերում: գեղձերում։
 
Որոշ նեյրոններ արտադրում են հորմոններին նմանվող նյութեր, այդ իսկ պատճառով դրանք կոչվում են [[նեյրոհյութազատիչ բջիջ]]ներ, իսկ արտադրվող նյութերը` [[նեյրոհորմոն]]ներ:ներ։ Շատ [[միջնորդանյութ]]եր ([[մեդիատոր]]ներ) կարող են հանդես գալ նաև որպես հորմոններ (օրինակ` [[դոֆամին]]ը):։
 
== Հորմոնների բնորոշումը ==
[[Հորմոն]] (հուն. hormao գործարկել, դրդել) անվանումն առաջին անգամ առաջարկել են անգլիացի ֆիզիոլոգներ [[Էրնեստ Սթարլինգ]]ը և [[Ուիլյամ Բեյլիս]]ը [[1902]] թ.-ին, որով նրանք անվանել են [[տասներկումատնյա աղիք]]ում արտադրվող [[սեկրետին]]ը:ը։
Ներքին սեկրեցիայի կամ ներզատական գեղձերը չունեն արտատար ծորաններ և նրանցում սինթեզված հորմոններն անմիջապես հյութազատվում են օրգանիզմի հեղուկ միջավայրի մեջ:մեջ։ Այս գեղձերն ունեն համեմատաբար փոքր չափեր, հարուստ արյունամատակարարում ու նյարդավորում:նյարդավորում։ Նյարդավորումն իրականացվում է [[վեգետատիվ նյարդային համակարգ]]ի [[Սիմպաթիկ նյարդային համակարգ|սիմպաթիկ]] և [[Պարասիմպաթիկ նյարդային համակարգ|պարասիմպաթիկ]] նյարդաթելերով:նյարդաթելերով։
 
Օրգանիզմում կան նաև խառը գեղձեր ([[ենթաստամքոսային գեղձ]], [[սերմնարան]]ներ, [[ձվարան]]ներ), որոնք միաժամանակ համարվում են արտազատիչ և ներզատիչ գեղձեր:գեղձեր։
Ներզատական գեղձերն են` [[մակուղեղ]]ը ([[հիպոֆիզ]]ը), [[վահանագեղձ]]ը, [[հարվահանագեղձ]]երը, [[մակերիկամ]]ներն ու [[էպիֆիզ]]ը:ը։ Իսկ ենթատեսաթումբը ([[հիպոթալամուս]]ը) համարվում է թե նյարդային, թե ներզատական օրգան:օրգան։
Հորմոններ արտադրող ներզատական բջիջներ կան նաև [[ուրցագեղձ]]ում, [[դեղին մարմին|դեղին մարմնում]], [[ընկերք]]ում, [[ստամոքս]ո]ւմ, աղիներում, [[արյունատար անոթ]]ներում, սրտում, [[երիկամ]]ներում և [[ուղեղ]]ում:ում։
Ներզատական գեղձերի գործունեության կարգավորումն իրականացվում է [[կենտրոնական նյարդային համակարգ]]ի կողմից, որում իր կարևոր դերն ունի [[հիպոթալամուս]]ը:ը։ Վերջինիս նեյրոներզատական բջիջներն ուղեղի տարբեր մասերից եկող ազդակները վերափոխում են հյութազատիչ գործընթացի և ազդում այլ ներզատական գեղձերի վրա:վրա։
Կենտրոնական նյարդային համակարգի և հիպոթալամուսի կարգավորիչ ազդեցությունները ներզատական գեղձերի վրա կատարվում է անմիջականորեն կամ հիպոֆիզի միջոցով:միջոցով։ Հորմոններն էլ իրենց հերթին հետադարձ կապի սկզբունքով ազդում են ԿՆՀի կարգավորիչ կենտրոնների վրա: վրա։
 
== Ներզատական գեղձերի և հորմոնների հատկությունների ուսումնասիրման մեթոդները ==
* Հեռացման մեթոդ:մեթոդ։ Վիրահատման միջոցով լրիվ կամ մասնակի հեռացնում են հետազոտվող գեղձը և զարգացող փոփոխություններով դատում տվյալ գեղձի ֆունկցիաների մասին:մասին։
* Փոխպատվաստման (տրանսպլանտացիայի) մեթոդ:մեթոդ։ Նույն կենդանու գեղձը փոխպատվաստում են օրգանիզմի մեկ այլ տեղում (աուտոտրանսպլանտացիա), կամ էլ փոխպատվաստում են նույն տեսակի (հոմոտրանսպլանտացիա) կամ այլ տեսակի կենդանու (հետերոտրանսպլանտացիա) օրգանիզմում:օրգանիզմում։
* Կենսաբանական մեթոդ:մեթոդ։ Կենդանիներին ներարկում են մաքուր հորմոն կամ գեղձի մզվածք և ուսումնա¬սիրում դրանց ազդեցությունը:ազդեցությունը։
* Հերձման մեթոդ:մեթոդ։ Ուսումնասիրում են այն ախտաբանաանատոմիական փոփոխությունները, որոնք զարգանում են տվյալ գեղձի ախտահարման ժամանակ:ժամանակ։
* Պարաբիոզի մեթոդ:մեթոդ։ Վիրահատման միջոցով երկու կենդանիների մոտ առաջացնում են խաչաձև արյունամատակարարում և կենդանիներից մեկի որևէ գեղձը հեռացնում:հեռացնում։
* Նշակիր ատոմների մեթոդ:մեթոդ։ Օգտագործում են ռադիոակտիվ իզոտոպներ, որոնցով որոշում են գեղձի ֆիզիոլոգիական ակտիվությունը, հորմոնների սինթեզի արագությունն ու շատ այլ ցուցանիշներ:ցուցանիշներ։
* Գենետիկական և մոլեկուլային մեթոդ:մեթոդ։ Մեծ զարգացում է ապրում հատկապես վերջին տարիներին, և դրա միջոցով ուսումնասիրում են հորմոնների սինթեզի, ազդեցության, հիվանդությունների առաջացման գենետիկական հիմունքները:հիմունքները։ Լայնորեն կիրառում են գենային ինժեներիայի հետազոտման մեթոդները:մեթոդները։
* Կլինիկական մեթոդ:մեթոդ։ Ուսումնասիրում են գեղձի ախտահարման ժամանակ առաջացող կլինիկական փոփոխությունները:փոփոխությունները։
* Լաբորատոր մեթոդ:մեթոդ։ Ուսումնասիրում են օրգանիզմի հեղուկներում հորմոնների կամ դրանց տրոհման արգասիքների առկայությունը:առկայությունը։
* Գործիքային մեթոդ:մեթոդ։ Կատարում են ներզատական գեղձերի ռենտգենային նկարահանում, կիրառում են ուլտրաձայնային և համակարգչային տոմոգրաֆիայի մեթոդներ:մեթոդներ։
* Էքսպլանտացիայի մեթոդ:մեթոդ։ Օրգանիզմից առանձնացված գեղձը տեղադրում են հատուկ միջավայրերում և ուսումնասիրում:ուսումնասիրում։
* Վարքաբանական մեթոդ:մեթոդ։ Բազմաթիվ հետազոտողներ ուսումնասիրում են հորմոնների ազդեցությունը կենդանիների վարքի ձևավորման վրա:վրա։ Արտերկրում բազմաթիվ հետազոտողներ այս մեթոդով շատ արժեքավոր տվյալներ են ստացել հատկապես վայրի կենդանիների վերաբերյալ:վերաբերյալ։
 
== Հորմոնների հատկությունները ==
Տող 37.
* կենսաբանորեն բարձր ակտիվություն` արտադրվում են քիչ քանակով, սակայն օժտված են բարձր ակտիվությամբ,
* հեռադիր ազդեցություն` ազդում են իրենց հյութազատման տեղից հեռու գտնվող օրգանների և հյուսվածքների վրա,
* հյութազատելիություն` հյութազատվում են էկզոցիտոզի միջոցով, չվնասելով բջիջների ամբողջականությունը:ամբողջականությունը։
 
Հորմոնների բնորոշ հատկություններից են նաև մոլեկուլների փոքր չափերըն ու համեմատաբար արագ քայքայումն արյան մեջ:մեջ։ Արտադրվելուց հետո հորմոններն անցնում են օրգանիզմի հեղուկ միջավայր` արյուն (մեծամասամբ), ավիշ և միջհյուսվածքային հեղուկ ու տարածվում:տարածվում։
 
== Հորմոնների սինթեզը ==
Ըստ քիմիական կառուցվածքի հորմոնները լինում են` [[սպիտակուց]]ներ ու [[պեպտիդ]]ներ, [[ստերոիդ]]ներ և [[ամինաթթու|ամինաթթվային]] ածանցյալներ:ածանցյալներ։
Բոլոր ստերոիդային հորմոններն առաջանում են [[խոլեստերին]]ից:ից։ Ստերոիդային հորմոններ սինթեզող ներզատական գեղձերն անկարող են կուտակել սինթեզված հորմոնը, այդ պատճառով սինթեզին զուգահեռ հորմոններն արտազատվում են արյուն: արյուն։
 
Սպիտակուցապեպտիդային որոշ հորմոններ ունեն պարզ ամինաթթվային շղթաներ, իսկ մյուսները կարող են ունենալ համեմատաբար բարդ չորրորդային կառուցվածք:կառուցվածք։ Նրանց սինթեզը կատարվում է սպիտակուցների սինթեզի նման` [[ռիբոսոմ]]ներում, ՌՆԹ-ների մասնակցությամբ:մասնակցությամբ։ Սկզբում առաջանում են խոշոր մոլեկուլներ՝ պրեպրոհորմոններ, հետո դրանցից առաջանում են պրոհորմոններ, որոնք անցնելով [[Գոլջիի համալիր]] և ենթարկվում են ձևափոխումների:ձևափոխումների։ Այնուհետև Գոլջիի համալիրից անջատվում է թաղանթի մի հատվածը և առաջացնում բշտիկ, որում գտնվում է սինթեզված հորմոնը: հորմոնը։
 
Ամինաթթվային ածանցյալների համար հիմնական նախանյութն է [[թիրոզին]]ը:ը։ Սինթեզից հետո [[կատեխոլամի]]նները կարող են կուտակվել ներզատական բջիջներում քրոմաֆինային հատիկների ձևով:ձևով։ Սիմպաթիկ նյարդային ազդակները էկզոցիտոզի եղանակով առաջ են բերում կուտակված հորմոնների արտազատում: արտազատում։
 
Ըստ ֆունկցիոնալ նշանակության տարբերում են նեյրոհորմոններ (նեյրոպեպտիդներ), գլանդոտրոպ հորմոններ և գործարկող (էֆեկտոր) հորմոններ:հորմոններ։ Նեյրոհորմոնները սինթեզվում են նյարդային բջիջների կողմից ու դրանցից որոշները միաժամանակ [[Մեդիատորներ|միջնորդանյութ]]եր են:են։ Նեյրոպեպտիդներից են՝ [[օքսիտոցին]]ը, [[հակամիզամուղային հորմոն]]ը, [[տախիկինին]]ները, օպիատները և այլն:այլն։
Գլանդոտրոպ հորմոնները սինթեզվում են [[հիպոֆիզ]]ի կողմից և ազդում են այլ ներզատիչ գեղձերի վրա:վրա։ Գործարկող են համարվում այն հորմոնները, որոնք անմիջապես ազդում են աշխատող օրգանների կամ հյուսվածքների վրա: վրա։
 
== Հորմոնների փոխադրումը և ձերբազատումը ==
Հորմոնները շրջանառվում են ազատ և կապված ձևերով:ձևերով։ Հորմոնները կարող են կապվել յուրահատուկ սպիտակուցների, ոչ յուրահատուկ սպիտակուցների և արյան ձևավոր տարրերի հետ:հետ։
Հորմոնների կապված ձևերը.
* համարվում են տվյալ հորմոնի ֆիզիոլոգիական պահուստ և անհրաժեշտության դեպքում կարող են վերածվել ակտիվ ձևի,
* կանխում են ազատ և ակտիվ հորմոնների ավելորդ քանակների կուտակումն [[արյուն|արյան]] մեջ,
* պաշտպանում են հորմոններին [[ֆերմենտ]]ների քայքայող ազդեցությունից,
* կանխում են հորմոնների քամումը (ֆիլտրումը) [[երիկամ]]ներում:ներում։
 
Բջիջների վրա համապատասխան ազդեցություն թողնելուց հետո հորմոնները հիմնականում տրոհվում են համապատասխան [[ֆերմենտ]]ներով, արտահանվում [[մեզ]]ով ու կղանքով:կղանքով։ Հորմոնների կատաբոլիզմի արդյունքում երբեմն առաջանում են նոր հորմոններ, որոնք նախկինի համեմատությամբ օժտված են առավել բարձր ակտիվությամբ:ակտիվությամբ։ Օրինակ` [[թիրոքսին]]ի փոխարկման արդյունքում հյուսվածքներում առաջանում են առավել ակտիվ տրիյոդթիրոնին և թիրեոքացախաթթու: թիրեոքացախաթթու։
 
Հորմոնների մեծամասնությունը բավականին կարճակյաց է և դրանց 80-9080–90 %ը քայքայվում ու հեռացվում է օրգանիզմից 48-72 ժամվա ընթացքում:ընթացքում։ Հորմոնների կիսաքայքայման շրջանն այն ժամանակն է, որի ընթացքում հորմոնի քանակն արյան մեջ նվազում է երկու անգամ:անգամ։ Հորմոնների մեծամասնության կիսաքայքայման շրջանը կազմում է մի քանի րոպեից մինչև երկու ժամ:ժամ։ Հորմոնների նյութափոխանակային մաքրման (կլիրենսի) արագությունն արյան այն ծավալն է, որն ամբողջությամբ հորմոնից մաքրվում է որոշակի ժամանակահատվածում: ժամանակահատվածում։
 
== Հորմոնների ազդեցության մեխանիզմները ==
Այն բջիջները կամ օրգանները, որոնց վրա ազդում է տվյալ հորմոնը, կոչվում են թիրախ-բջիջներ կամ թիրախ-օրգաններ:օրգաններ։ Հորմոնները համապատասխան թիրախ-բջիջներին ճանաչում են նրանց վրա կամ ներսում գտնվող հատուկ [[ընկալիչ]]ներով:ներով։
 
Գոյություն ունի հորմոնների և թիրախ-բջիջների փոխազդեցության երկու մեխանիզմ.
# Հորմոնը փոխազդում է բջջաթաղանթի արտաքին մակերեսին տեղադրված [[ընկալիչ]]ների հետ:հետ։ Նման ազդեցությամբ են օժտված խոշոր մոլեկուլային սպիտակուցային և պեպտիդային հորմոնները, ինչպես նաև [[կատեխոլամին]]ները, [[ներսածին օպիատ|ներսածին (էնդոգեն) օպիատներ]]ը:ը։ Այս դեպքում հորմոն-ընկալիչ համալիրն ակտիվացնում է [[երկրորդային միջնորդ]]ներին (մեսենջեր), որոնց բջջի ներսում իրագործում են հորմոնի միջնորդավորված ազդեցությունը:ազդեցությունը։ Երկրորդային մեսենջերներից են [[ցիկլիկ ադենոզինմիաֆոսֆատ]]ը, (ցԱՄՖ), [[ցիկլիկ գուանոզինմիաֆոսֆատ]]ը (ցԳՄՖ), [[ինոզիտոլեռֆոսֆատ]]ը, [[կալցիում]]ի իոնները, [[դիացիլգլիցերին]]ը և այլն:այլն։
# Հորմոնը թափանցում է բջջաթաղանթի միջով և միանում ցիտոպլազմային կամ կորիզային սպիտակուց-ընկալչին:ընկալչին։ Այս մեխանիզմով են հիմնականում ազդում ստերոիդային և թիրեոիդային հորմոնները:հորմոնները։
Ստերոիդային հորմոնների ընկալիչների մեծ մասը տեղակայված է բջիջների կորիզում, բացառությամբ [[գլյուկոկորտիկոիդ]]ային ընկալիչների, որոնք ազատ վիճակում գտնվում են կորիզաթաղանթի մակերեսին:մակերեսին։
Հորմոնի բացակայության դեպքում ներբջջային ընկալիչները ակտիվ չեն և միացած են հատուկ սպիտակուցի հետ:հետ։ Հորմոնի միացման դեպքում ընկալիչներն ազատվում են սպիտակուցից և հորմոնի հետ միասին տեղափոխվում կորիզային ԴՆԹ:ԴՆԹ։
 
== Հորմոնների ազդեցության կարգավորումը ==
Հորմոնների ազդեցության կարգավորումն իրագործվում է հետադարձ կապով:կապով։ Հորմոնի քանակի ավելացումը կարող է առաջ բերել թաղանթային ընկալիչների թվի ու զգայունության նվազում և թիրախ-բջջի զգայունության անկում (դեսենսիտիզացիա կամ դեսենսիբիլիզացիա, down կարգավորում):։ Հորմոնների քանակի անբավարարության դեպքում բջջային ընկալիչների քանակն ու դրանց զգայունությունը կարող է բարձրանալ (սենսիտիզացիա կամ սենսիբիլիզացիա, up կարգավորում) տվյալ հորմոնի նկատմամբ: նկատմամբ։
 
Հորմոնների արտադրման մեխանիզմում գործում են հետադարձ բացասական և դրական կապեր:կապեր։ Հետադարձ բացասական կապը հանդիսանում է հորմոնների արտադրության կարգավորման գերիշխող եղանակ:եղանակ։
== Հորմոնների ֆունկցիոնալ նշանակությունը ==
Կա հորմոնների ազդեցության երկու տեսակ` մորֆոգենետիկական և ֆունկցիոնալ:ֆունկցիոնալ։ Հորմոնի մորֆոգենետիկական ազդեցությունն արտահայտվում է օրգանիզմի աճի, օրգանների ձևի և կառուցվածքի փոփոխությամբ:փոփոխությամբ։
Տարբերում են ֆունկցիոնալ ազդեցության հետևյալ ձևերը.
* նյութափոխանակային` նյութափոխանակության գործընթացների փոփոխություն,
* կինետիկական` որևէ ազդեցության գործարկում, թողարկում,
* շտկող` ֆունկցիաների ուժգնության փոփոխություն, խանգարված գործընթացի կանոնավորում,
* զգայածին (ռեակտոգեն)` փոխվում է հյուսվածքի զգայությունը կենսաբանորեն այլ ակտիվ նյութերի նկատմամբ և հեշտացնում մեկ այլ հորմոնի ազդեցությունը:ազդեցությունը։
 
== Հիպոթալամուս-հիպոֆիզային համակարգ ==
{{հիմնական|Հիպոթալամուս-ադենոհիպոֆիզային համակարգ}}
[[Հիպոթալամուս]]-[[հիպոֆիզ]]ային համակարգը կարևոր և կենտրոնական դեր է կատարում օրգանիզմի ֆունկցիաների հորմոնային կարգավորման օղակում:օղակում։ Հիպոթալամուսի գլխավոր դերն այն է, որ օրգանիզմի տարբեր հատվածներից ստանալով զգայական ազդակներ, դրանք վերափոխում է քիմիական ազդակների, այսինքն, սինթեզում է հորմոններ, որոնք ազդում են անմիջապես էֆեկտոր օրգանների վրա, կամ էլ ազդում են [[հիպոֆիզ]]ի վրա, որն էլ իր հերթին կարող է իր [[հորմոն]]ներով կարգավորել այլ ներզատական գեղձերի աշխատանքը:աշխատանքը։<ref>Turnbull AV, Rivier CL (January 1999). "Regulation of the hypothalamic-pituitary-adrenal axis by cytokines: actions and mechanisms of action" . Physiological Reviews 79 (1): 1–71. PMID 9922367 .
Jump up ^ O'Connor TM, O'Hallor</ref>
 
Հիպոթալամուս-ադենոհիպոֆիզային համակարգի հիմնական նշանակությունն ադենոհիպոֆիզի հորմոնային ֆունկցիայի հսկողությունն է, որն իրականացվում է հիպոթալամուսում արտադրվող լիբերիններով և ստատիններով:ստատիններով։ [[Լիբերին]]ներն ու [[ստատին]]ները ադենոհիպոֆիզ են անցնում դռներակային անոթային համակարգով: համակարգով։
 
=== Հիպոֆիզ ===
[[Հիպոֆիզ]]ի կողմից արտադրվող շատ հորմոններ կարգավորում են այլ ներզատական գեղձերի և օրգանների աշխատանքը:աշխատանքը։ Մարդու հիպոֆիզը կշռում է 0,5-0,7 գ, տեղադրված է գանգի սեպոսկրի թրքական թամբի վրա և կոթունի միջոցով կապված է [[միջանկյալ ուղեղ]]ին:ին։
[[Հիպոֆիզ]]ի առջևի բիլթը կազմված է գեղձային էպիթելից, որը միջին գոտու հետ կազմում է [[ադենոհիպոֆիզ]]ը, իսկ հետին մասն ունի նյարդային ծագում, որը կուտակում է հիպոթալամուսում սինթեզվող երկու հորմոններ՝ [[հակամիզամուղային հորմոն|հակամիզամուղային]] և [[օքսիտոցին]]:։
[[Հիպոֆիզ]]ի թերֆունկցիայի կամ հեռացման դեպքում օրգանիզմում առաջանում են հորմոնային անբավարարության ախտանիշներ, քանի որ այս դեպքում վերանում է տրոպ հորմոնների խթանիչ ազդեցությունը համապատասխան ներզատական [[գեղձ]]երի վրա:վրա։
 
=== Ադենոհիպոֆիզի գլանդոտրոպ հորմոններ ===
[[Ադոնոկորտիկոտրոպ հորմոն]]ը (ադենակեղևահակ հորմոն, ԱԿՏՀ, կորտիկոտրոպին) խթանում է [[մակերիկամ]]ների կեղևի զարգացումն ու նրանց կողմից հորմոնների արտադրությունը:արտադրությունը։ Այն հատկապես ազդում է խրձային և ցանցային գոտիների վրա ու խթանում դրանց հորմոնների արտադրությունը:արտադրությունը։
[[Թիրեոտրոպ հորմոն]]ը (ԹՏՀ, թիրեոտրոպին) մեծացնում է յոդի յուրացումը [[վահանագեղձ]]ի բջիջների կողմից, խթանում է այս գեղձի աճն ու զարգացումը, վերջինիս կողմից արտադրվող հորմոնների սինթեզն ու հյութազատումը:հյութազատումը։<ref>Pohorecky LA, Wurtman RJ (March 1971). "Adrenocortical control of epinephrine synthesis" . Pharmacological Reviews 23 (1): 1–35. PMID 4941407</ref>
[[Լյուտեինացնող հորմոն]]ը (ԼՀ, լյուտրոպին) մյուս գոնադոտրոպ հորմոնի` [[ֆոլիկուլախթանիչ հորմոն]]ի (ՖԽՀ) հետ հարկավոր է վերարտադրողական ֆունկցիաների բնականոն ընթացքի համար, [[սեռական օրգան]]ների զարգացման և [[սեռական հորմոն]]ների նորմալ արտադրման համար: համար։
 
=== Հիպոֆիզի էֆեկտոր հորմոններ ===
[[Աճի հորմոն]]ը (ՍՏՀ, սոմատոտրոպ հորմոն, սոմատոտրոպին) խթանում է օրգանիզմի, առանձին օրգանների աճն ու զարգացումը, նպաստում է ոսկրերի աճին, օրգանիզմում [[սպիտակուց]]ների սինթեզին ու կուտակմանը, [[գլյուկոզ]]ի ավելացմանը արյան մեջ, ինչպես նաև [[ճարպ]]երի տրոհմանը: տրոհմանը։
 
[[Մելանոխթանիչ հորմոն]]ները (մելանոտրոպիններ, ՄԽՀ, մելանոցիտ խթանիչ հորմոններ, ինտերմեդին) մեծ դեր են խաղում կենդանիների գունակային փոխանակության գործում:գործում։ Տարբերում են մելանոխթանիչ հորմոնների α, β և γ տարատեսակներ:տարատեսակներ։ Մելանոխթանիչ հորմոններն ակտիվացնում են [[մելանին]] գունանյութի սինթեզը մաշկի ու մազերի գունակային բջիջներում ([[մելանոցիտ]]ներ կամ մելանոֆորներ), իսկ վառ լուսավորության դեպքում նաև` աչքի [[ցանցաթաղանթ]]ի գունակային շերտի բջիջներում ընդարձակում է և ավելացնում գունակային բջիջների քանակը, ինչպես նաև նպաստում գունանյութի տարածմանը այդ բջիջների ցիտոպլազմայում:ցիտոպլազմայում։ Արդյունքում մաշկի գույնը մգանում է, իսկ աչքում սահմանափակվում է լույսի ճառագայթների հոսքը դեպի ցանցաթաղանթ:ցանցաթաղանթ։ Մելանոխթանիչ հորմոնները մեծ դեր են խաղում կենդանիների սեզոնային գունափոխման, շրջապատի միջավայրի գույնին հարմարվելու գործում: գործում։
 
{{հիմնական|Պրոլակտին}}
[[Պրոլակտին]]ը (լակտոտրոպ հորմոն, լյուտեոտրոպ հորմոն, մամոտրոպին) խթանում է [[կաթնագեղձ]]երի աճն ու կաթնարտադրությունը:կաթնարտադրությունը։
 
=== [[Հիպոթալամուս-նեյրոհիպոֆիզային համակարգ]] ===
Նեյրոհիպոֆիզից արյան մեջ են հյութազատվում երկու հորմոններ` [[հակամիզամուղային հորմոն]]ը և [[օքսիտոցին]]ը:ը։ Դրանք սինթեզվում են հիպոթալամուսի վերտեսողական և հարփորոքային կորիզներում, սակայն կուտակվում են նեյրոհիպոֆիզում:նեյրոհիպոֆիզում։
[[Հակամիզամուղային հորմոն]]ի (ՀՄՀ) ազդեցությամբ նվազում է արտադրվող մեզի քանակը, մեծանում է դրա խտությունը, բարձրանում արյան ճնշումը:ճնշումը։ Այն մեծացնում է ջրի հետներծծումը [[նեֆրոն]]ի հեռադիր ոլորուն և հավաքող խողովակներում:խողովակներում։ ՀՄՀ-ն մեծ չափաբաժիններով նեղացնում է նախամազանոթային զարկերակիկները, որի հետևանքով բարձրանում է ծայրամասային անոթային դիմադրությունն ու [[արյան ճնշում]]ը:ը։ Այստեղից էլ առաջացել է դրա երկրորդ անունը` [[վազոպրեսին]]:։
[[Օքսիտոցին]]ը հիմնականում ազդում է [[արգանդ]]ի հարթ մկանների վրա և ակտիվացնում նրա կծկումները, իսկ մեծ չափաքանակների դեպքում` բարձրացնում է նաև լարվածությունը:լարվածությունը։ Այս հատկությամբ օքսիտոցինը նպաստում է [[ծննդաբերություն|ծննդաբերական]] գործողությանը:գործողությանը։ Կաթնատվության շրջանում օքսիտոցինն ազդում է կաթնագեղձի արտատար ծորանների և ալվեոլների մկանաէպիթելային բջիջների կծկողականության վրա ու նպաստում [[կաթ]]ի արտազատմանը: արտազատմանը։
 
=== Հիպոթալամուսի նեյրոկարգավորիչ պեպտիդներ ===
Հիպոթալամուսն արտադրում է նեյրոպեպտիդներ` [[էնդորֆին]]ներ, [[էնկեֆալին]]ներ, [[դինորֆին]]ներ, [[կիոտորֆին]], [[P-նյութ]], [[նեյրոթենզին]], [[անոթաակտիվ աղիքային պեպտիդ]], [[սոմատոստատին]]:։
[[Ներսածին մորֆինանման նյութեր]]ը (ներսածին օպիատները) թուլացնում են [[ցավի ֆիզիոլոգիա|ցավը]], կարգավորում են օրգանիզմի ջերմաստիճանը, [[արյան ճնշում]]ը, առաջացնում են [[էյֆորիա]] (հիվանդագին բարձր տրամադրություն), իջեցնում տագնապի զգացողությունն ու առաջացնում բավարարվածության զգացում:զգացում։ Դրանց քանակը կտրուկ ավելանում է [[ցավի ֆիզիոլոգիա|ցավի]] և [[սթրես]]ների ժամանակ:ժամանակ։ Դրան հակառակ, [[հիպոթալամուս]]ում սինթեզվող [[P-նյութ]]ը համարվում է [[ցավի ֆիզիոլոգիա|ցավի]] [[միջնորդանյութ]], նպաստում է ցավի առաջացմանը: առաջացմանը։
 
== Վահանագեղձ ==
[[Վահանագեղձ]]ում տարբերում են հորմոն արտադրող երկու տեսակի բջիջներ. A բջիջներ (թիրեոցիտներ), որոնք արտադրում են յոդ պարունակող երկու հորմոն` [[եռյոդթիրոնին]] (T3) և [[քառյոդթիրոնին]] ([[թիրոքսին]], T4), և C բջիջներ, որոնք արտադրում են [[կալցիտոնին]] (թիրեոկալցիտոնին) հորմոն:հորմոն։
Վահանագեղձի յոդ պարունակող հորմոնները մեծացնում են էներգիայի փոխանակությունն ու ջերմագոյացումը, ուժեղացնում են օքսիդացման գործընթացները, նպաստում են սպիտակուցների սինթեզին (սակայն բարձր քանակներն ուժեղացնում են սպիտակուցների տրոհումը), նպաստում են հյուսվածքներում ածխաջրերի ծախսին, արյան մեջ ավելացնում են գլյուկոզի քանակը, նպաստում են սաղմի նյարդային բջիջների զարգացմանը, օրգանիզմի աճին ու զարգացմանը:զարգացմանը։<ref>Galton, Valerie Anne (1 January 1988). "The Role of Thyroid Hormone in Amphibian Development". Integrative and Comparative Biology 28 (2): 309–18. doi:10.1093/icb/28.2.309 . JSTOR 3883279</ref>
 
Թիրեոկալցիտոնինը (կալցիտոնին) կարգավորում է կալցիումֆոսֆորային փոխանակությունը և համարվում է [[պարաթիրին]]ի (պարաթհորմոն) հակազդիչը:հակազդիչը։ Թիրեոկալցիտոնինն արյան մեջ նվազեցնում է [[կալցիում]]ի և [[ֆոսֆատ]]ների քանակը: քանակը։
 
[[Պատկեր:Calcium regulation.png|thumb|Կալցիումի կարգավորման հիմնական հորմոնները]]
== [[Հարվահանագեղձեր]] ==
Հարվահանագեղձերն արտադրում են կալցիումի և ֆոսֆորի փոխանակությունը կարգավորող [[պարաթիրին]] ([[պարաթհորմոն]]):։ Պարաթիրինի ազդեցությամբ առաջանում է գերկալցիումարյունություն և թերֆոսֆորարյունություն: թերֆոսֆորարյունություն։
 
== [[Մակերիկամներ]] ==
[[Մակերիկամ]]ները կազմված են կեղևային և միջուկային շերտերից:շերտերից։
Մակերիկամների կեղևում արտադրվում են ստերոիդային ծագման հորմոններ՝ [[կորտիկոստերոիդ]]ներ կամ կորտիկոիդներ:կորտիկոիդներ։ Մակերիկամների կեղևը կազմված է երեք գոտիներից` կծիկային, խրձային և ցանցային, որտեղ համապատասխանաբար սինթեզվում են [[հանքային կորիտիկոիդ|հանքակորտիկոիդ]]ներ, [[գլյուկոկորտիկոիդ]]ներ և [[սեռական հորմոն]]ներ: ներ։
 
Հանքակորտիկոիդների հիմնական ներկայացուցիչն [[ալդոստերոն]]ն է:է։ Հանքակորտիկոիդների հիմնական թիրախը [[նեֆրոն]]ի [[Հենլեի կանթ]]ի վերընթաց ծունկն է և հեռադիր խողովակիկները, որտեղ հորմոնն ուժեղացնում է [[նատրիում]]ի հետներծծումն առաջնային մեզից և նպաստում [[կալիում]]ի, ջրածնի իոնների և [[ամոնիակ]]ի արտահանմանն օրգանիզմից:օրգանիզմից։<ref>Colombo L, Dalla Valle L, Fiore C, Armanini D, Belvedere P (April 2006). "Aldosterone and the conquest of land". Journal of Endocrinological Investigation 29 (4): 373–9. doi:10.1007/bf03344112 . PMID 16699307</ref>
 
[[Գլյուկոկորտիկոիդ]]ները հիմնականում մասնակցում են ածխաջրերի փոխանակությանը, որն արտահայտվում է արյան մեջ [[գլյուկոզ]]ի քանակի ավելացմամբ:ավելացմամբ։ Սրանք խթանում են [[գլյուկոնեոգենեզ]]ը, ընկճում հյուսվածքների կողմից [[գլյուկոզ]]ի կլանումն ու օգտագործումը, թուլացնում գլիկոլիզ իրականացնող [[ֆերմենտ]]ների ակտիվությունը:ակտիվությունը։
Մակերիկամների կեղևի [[սեռական հորմոն]]ներն ազդում են [[սեռական օրգան]]ների և [[երկրորդային սեռական հատկանիշ]]ների ձևավորման վրա, ուժեղացնում են [[սպիտակուց]]ների սինթեզը, նպաստում սեռին բնորոշ կմախքի ձևավորմանը: ձևավորմանը։
 
{{հիմնական|Սիմպաթոադրենալային համակարգ}}
Մակերիկամների միջուկային մասն արտադրում է [[ադրենալին]] և [[նորադրենալին]], մտնում է օրգանիզմի [[սիմպաթոադրենալային համակարգ]]ի մեջ:մեջ։ Սրանք համարվում են օրգանիզմի ուժերը մոբիլիզացնող հորմոններ, մասնակցում են [[սթրես]]-ռեակցիաներին:ռեակցիաներին։ [[Կատեխոլամին]]ների ազդեցությամբ արյունատար անոթները հիմնականում նեղանում են, բարձրանում է [[արյան ճնշում]]ը, արյան մեջ ավելանւոմ է [[գլյուկոզ]]ի քանակը:քանակը։<ref>O'Connor TM, O'Halloran DJ, Shanahan F (June 2000). "The stress response and the hypothalamic-pituitary-adrenal axis: from molecule to melancholia" . QJM 93 (6): 323–33. doi:10.1093/qjmed/93.6.323 . PMID 10873181</ref><ref>Tsigos C, Chrousos GP (October 2002). "Hypothalamic-pituitary-adrenal axis, neuroendocrine factors and stress". Journal of Psychosomatic Research 53 (4): 865–71. doi:10.1016/S0022-3999(02)00429-4 . PMID 12377295</ref>
 
== [[Ենթաստամոքսային գեղձ]] ==
[[Ենթաստամոքսային գեղձ]]ում սինթեզվում են տարբեր հորմոններ, որոնցից են [[ինսուլին]]ը, [[գլյուկագոն]]ը և [[սոմատոստատին]]ը:ը։<ref> Colorado State University - Biomedical Hypertextbooks - Somatostatin</ref>
 
[[Ինսուլին]]ն ազդում է գրեթե բոլոր հյուսվածքների նյութափոխանակային գործընթացների, հատկապես` ածխաջրային փոխանակության վրա:վրա։ Ինսուլինը մեծացնում է մկանային և ճարպային բջիջների թաղանթների թափանցելիությունը [[գլյուկոզ]]ի նկատմամբ, ուժեղացնում է բջիջների կողմից գլյուկոզի յուրացումն ու օգտագործումը, [[լյարդ]]ում և [[մկան]]ներում խթանում է [[գլյուկոզ]]ից [[գլիկոգեն]]ի առաջացումը, ընկճում է [[գլյուկոնեոգենեզ]]ն ու գլիկոգենի քայքայումը, արդյունքում՝ արյան մեջ նվազում է գլյուկոզի քանակը:քանակը։
 
[[Գլյուկագոն]]ն ունի հակաինսուլինային ազդեցություն, նպաստում է արյան մեջ գլյուկոզի ավելացմանը, խթանում է [[գլյուկոնեոգենեզ]]ը, [[ճարպ]]երի ու [[սպիտակուց]]ների տրոհումը:տրոհումը։
 
== Էպիֆիզ ==
[[Էպիֆիզ]]ի հիմնական ակտիվ հորմոններն են [[սերոտոնին]]ն ու [[մելատոնին]]ը:ը։
[[Սերոտոնին]]ը մասնակցում է [[ալերգիա]]յի և [[բորբոքում|բորբոքման]] գործընթացներին:գործընթացներին։ Այն բարձրացնում է անոթների թափանցելիությունը, ուժեղացնում [[լեյկոցիտ]]ների [[քեմոտաքսիս]]ը և գաղթը դեպի բորբոքային օջախ, մասնակցում է բորբոքման կամ վնասվածքի հատվածում ցավային ազդակների առաջացմանը:առաջացմանը։ Սերոտոնինը նեղացնում է զարկերակիկները, բարձրացում [[արյան ճնշում]]ը: ը։
 
[[Մելատոնին]]ը մասնակցում է մաշկի գունափոխմանը, թողնում է [[մելանոխթանիչ հորմոն]]ներին հակառակ ազդեցություն, թուլացնում է ճարպային հյուսվածքից արտադրվող [[լեպտին]]ի հյութազատությունը, հանդիսանում է [[Կենսաբանական ռիթմեր|կենսառիթմ]]երը կարգավորող հիմնական հորմոններից մեկը, ունի [[կենսաբանական ժամացույց]]ի դեր: դեր։
 
== Սեռական գեղձեր ==
[[Արական սեռական հորմոն]]ները` անդրոգենները նպաստում են առաջնային և երկրորդային սեռական հատկանիշների ձևավորմանը, ուժեղացնում են սպիտակուցների կենսասինթեզը և արագացնում հյուսվածքների աճը, խթանում են [[էրիթրոպոեզ]]ը, նվազեցնում են ճարպերի կուտակումը:
 
[[Ձվարան]]ներում սինթեզվում են երեք էստրոգեններ` [[էստրադիոլ]], [[էստրոն]] և [[էստրիոլ]]:։ Էստրոգենները խթանում են ձվափողերի, [[արգանդ]]ի, [[հեշտոց]]ի, [[կաթնագեղձ]]երի աճն ու զարգացումը:զարգացումը։ Այս հորմոններն անհրաժեշտ են [[սաղմ]]ի զարգացման ընթացքում սեռային տարբերակման, սեռական հասունացման և համապատասխան վարքի ձևավորման, [[ձվաբջիջ|ձվաբջջի]] բեղմնավորման և ներպատվաստման գործընթացների համար, նպաստում են առաջնային և [[երկրորդային սեռական հատկանիշ]]ների զարգացմանը:զարգացմանը։
 
[[Գեստագեն]]ները, որոնց գլխավոր ներկայացուցիչը [[պրոգեստերոն]]ն է, անհրաժեշտ են [[սեռական ցիկլ]]ի կարգավորման և [[հղիություն|հղիության]] զարգացման համար:համար։ [[Պրոգեստերոն]]ը խթանում է [[արգանդ]]ի լորձաթաղանթի գեղձային բջիջների հյութազատությունը և ուժեղացնում դրանցում [[գլիկոգեն]]ի սինթեզը, նպաստում ջրի և նատրիումի պահմանը օրգանիզմում, ունի ջերմածին արդյունք:արդյունք։ Պրոգեստերոնն արգելակում է հղիների արգանդի կծկողական գործունեությունը:գործունեությունը։<ref>Hould F, Fried G, Fazekas A, Tremblay S, Mersereau W (1988). "Progesterone receptors regulate gallbladder motility". J Surg Res 45 (6): 505–12. doi:10.1016/0022-4804(88)90137-0 . PMID 3184927</ref> [[Ռելաքսին]]ը սինթեզվում է հղիության ժամանակ, առաջացնում է ցայլային [[կապան]]ների փափկեցում, իջեցնում [[արգանդ]]ի մկանների կծկման ընդունակությունը, ծննդաբերության ժամանակ նպաստում է արգանդի վզիկի բացմանը:բացմանը։<ref>Kasper (2005). Harrison's Principles of Internal Medicine. McGraw Hill. p. 2074. ISBN 0-07-139140-1.</ref>
 
[[Պատկեր:Endocrine Alimentary system en.svg|thumb|Մարսողական ուղու հորմոնները]]
== Սփռուն ներզատական համակարգ ==
{{հիմնական|Սփռուն ներզատական համակարգ}}
Տարբեր օրգաններում ցրված ներզատական բջիջները միասին կազմում են սփռուն ներզատական համակարգը:համակարգը։ Այս համակարգի մեջ են մտնում [[ուրցագեղձ]]ը, [[երիկամ]]ները, [[սիրտ]]ը, [[ընկերք]]ը, [[մարսողական համակարգ|մարսողական]] ուղին, [[ուղեղ]]ը, ճարպային հյուսվածքը, մկանները:մկանները։<ref>Pedersen BK, Febbraio MA (October 2008). "Muscle as an endocrine organ: focus on muscle-derived interleukin-6". Physiological Reviews 88 (4): 1379–406. doi:10.1152/physrev.90100.2007 . PMID 18923185</ref> Վերջին տարիներին բացահայտվել են տվյալներ` նաև այլ օրգանների ներզատական ֆունկցիաների մասին:մասին։<ref>Frühbeck G (July 2004). "The adipose tissue as a source of vasoactive factors" . Curr Med Chem Cardiovasc Hematol Agents 2 (3): 197–208. doi:10.2174/1568016043356255 . PMID 15320786</ref>
 
== Արտաքին հղումներ ==