|
=== Ղարաբաղի խանություն ===
{{Հիմնական հոդված|Ղարաբաղի խանություն}}
Ղարաբաղի խանությունը ձևավորվել է Ղարաբաղի կուսակալության տարածքի մեծ մասի վրա։ Ղարաբաղի խաների իշխանության հաստատման տարին համարվում է 1752 թվականը: [[1805]] թվականից խանությունը մտել է [[Ռուսական կայսրություն|Ռուսաստանի]] կազմի մեջ, [[1822]] թվականին՝ կազմալուծվել և դարձել ռուսական նահանգ։
[[Պատկեր:Shushi fort.jpeg|մինի|[[Շուշիի բերդ]]ը]]
[[Պատկեր:GandzasarShushi Monastery3fort.jpgjpeg|մինի|աջից|[[ԳանձասարիՇուշիի վանքբերդ]]ը]]
Խանության տարածքը կազմել է շուրջ 24,000 քառ. կմ.՝ զբաղեցնելով [[Մեծ Հայք]]ի [[Սյունիք]] նահանգի հարավային շրջանները՝ Զանգեզուրը, [[Արցախ]] նահանգը ամբողջությամբ և [[Ուտիք]] հարավային շրջաններները<ref name="bse.sci-lib.com"/>։ 1804-1813 թվականների [[Ռուս-պարսկական պատերազմ (1804-1813)|ռուս-պարսկական պատերազմի]] արդյունքում Ղարաբաղի խանությունը, այդ թվում՝ Արցախը, [[Սյունիքի մարզ|Զանգեզուրի շրջանները]] և Դաշտային Ղարաբաղը, [[Գանձակի խանություն|Գանձակի խանության]] և մի քանի մանրումիջին մուսուլմանաբնակ խանությունների հետ միացվել է [[Ռուսական կայսրություն|Ռուսական կայսրությանը]]։
[[Պատկեր:Dadivank view.jpg|մինի|[[Դադիվանք]]]] ▼
Ղարաբաղի խանություն ({{lang-fa|خانات قرهباغ - Khānāt-e Ḡara-bāḡ}}), միջնադարյան ավատատիրական կառավարմամբ կիսանկախ իշխանապետություն էր [[1747]]-[[1822]] թվականներին: Թուրքական տիրապետությունից ազատագրելով՝ Նադիր շահը [[1736]] թվականին այն կրկին միացրել է Պարսկաստանին: [[1747]] թվականին վերջնականապես ձևավորվում է Ղարաբաղի խանությունը՝ Ղարաբաղի կուսակալության տարածքի մեծ մասի վրա: [[1805]] թվականից խանությունը մտել է [[Ռուսական կայսրություն|Ռուսաստանի]] կազմի մեջ, [[1822]]թ.՝ կազմալուծվել և դարձել ռուսական նահանգ։ Նրա տարածքը կազմել է շուրջ 24,000 քառ. կմ.՝ զբաղեցնելով [[Մեծ Հայք]]ի [[Սյունիք]] նահանգի հարավային շրջանները՝ Զանգեզուրը, [[Արցախ]] նահանգը ամբողջությամբ և [[Ուտիք]] հարավային շրջաններները<ref name="bse.sci-lib.com">http://bse.sci-lib.com/article058872.html</ref>: Այժմ խանության տարածքը համապատասխանում է [[Հայաստանի Հանրապետության]] [[Սյունիքի մարզ]]ին և [[Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետություն]]ը: Բացառություն է կազմում [[Ուտիք]] հարավային հատվածը կամ [[Դաշտային Ղարաբաղ]]ը, որն ամբողջությամբ պատկանում է [[Ադրբեջան]]ի Հանրապետությանը:
[[1804]]-[[1813]] թվականների [[Ռուս-պարսկական պատերազմ (1804-1813)|ռուս-պարսկական պատերազմի]] արդյունքում Ղարաբաղի խանությունը [[Գանձակի խանություն|Գանձակի խանության]] և մի քանի մանրումիջին մուսուլմանաբնակ խանությունների հետ միացվել է Ռուսական կայսրությանը: Ավելի ուշ վերոհիշյալ երկու խանություններից ձևավորվել է մեկ վարչատարածքային միավոր՝ [[Ելիզավետպոլի նահանգ]]ը` [[Գանձակ|Ելիզավետպոլ]] կենտրոնով:
[[Պարսկերեն]] տառադարձությամբ մելիք, [[արաբերեն]]՝ մալիք բառը նշանակում է իշխող, տիրակալ, թագավոր<ref name="հ">Պարսամյան Վ.Ա. - Հայ ժողովրդի պատմություն. հատոր 2 -րդ Չ (IX- XIX դդ.)</ref>: Միջնադարում պարսինկերը այսպես են կոչել Արևելյան Սյունիքում և Արցախում ազնվականության մնացորդներից բարձրացած և իրենց տիրույթներում վարչական արտոնություն ունեցող ֆեոդալներին, ովքեր զորք պահելու իրավունք ունեին <ref name="j"/>: Առավել անվանի էին [[Արցախ]]ի հինգ` [[Գյուլիստան]]ի, [[Ջրաբերդ]]ի, [[Խաչեն]]ի, [[Վարանդա]]յի և [[Դիզակ]]ի մելիքությունները, որոնք [[1724]]-[[1731]] թվականներին ղեկավարել են [[Արցախի ազատագրական պայքար (1724-1731)|Արցախի ազատգրական պայքարը]] Անդրկովկաս ներխուժած օսմանյան զորքերի դեմ<ref name="բ"/>, ինքնաբերաբար դաշնակցելով Իրանին <ref name="j"/>: Գնահատելով թուրքերի դեմ մղված պայքարում հայերի բազմաթիվ ծառայությունները Իրանի [[Նադիր շահ]]ը [[1736]] թ. ճանաչել է Արցախի մելիքների ինքնիշխանությունը և վերահաստատել նրանց դաշնային ինքնավարությունը` [[Խամսայի մելիքություններ]] անունով<ref name="j"/>: ▼
▲[[Պարսկերեն]] տառադարձությամբ մելիք, [[արաբերեն]]՝ մալիք բառը նշանակում է իշխող, տիրակալ, թագավոր<ref name="հ">Պարսամյան Վ.Ա. - Հայ ժողովրդի պատմություն. հատոր 2 -րդ Չ ( IX9- 19-րդ XIX դդ.դարեր)</ref>: Միջնադարում պարսինկերը այսպես են կոչել Արևելյան Սյունիքում և Արցախում ազնվականության մնացորդներից բարձրացած և իրենց տիրույթներում վարչական արտոնություն ունեցող ֆեոդալներին, ովքեր զորք պահելու իրավունք ունեին <ref name="j"/>: Առավել անվանի էին [[Արցախ (նահանգ)|Արցախի]] ի հինգ`հինգ՝ [[Գյուլիստան]]ի, [[Ջրաբերդ]]ի, [[Խաչեն]]ի, [[Վարանդա]]յի և [[Դիզակ]]ի մելիքությունները, որոնք [[1724 ]]-[[1731]] թվականներին ղեկավարել են [[Արցախի ազատագրական պայքար (1724-1731)|Արցախի ազատգրական պայքարը]] Անդրկովկաս ներխուժած օսմանյան զորքերի դեմ <ref name="բ"/>, ինքնաբերաբար դաշնակցելով Իրանին <ref name="j"/> :։ Գնահատելով թուրքերի դեմ մղված պայքարում հայերի բազմաթիվ ծառայությունները Իրանի [[Նադիր շահ]]ը [[1736 ]] թ.թվականին ճանաչել էէր Արցախի մելիքների ինքնիշխանությունը և վերահաստատել նրանց դաշնային ինքնավարությունը`ինքնավարությունը՝ [[Խամսայի մելիքություններ]] անունով<ref name="j"/> :։
[[Վարանդա]]յի տիրակալ Մելիք-Հովսեփի կրտսեր եղբայր Մելիք-Շահնազարը, օգտվելով Նադիր շահի սպանությանը ([[1747]]) հաջորդած քաոսից, սպանել է եղբորը, կոտորել նրա ընտանիքը և իրեն հռչակել Վարանդայի մելիք: ''«Մելիք-Հովսեփը և Մելիք-Շահնազարը խորթ եղբայրներ էին,-'' բացահայտում է Րաֆֆին'',- Հովսեփը ծնված էր Մելիք-Հուսեինի Աննա-խաթուն անունով կնոջից, որը Դիզակի իշխան Մելիք-Ավանի քույրն էր, իսկ Մելիք-Շահնազարը ծնված էր Զոհրախանումից, որը [[Նախիջևանի խանություն|Նախիջևանի խանի]] աղջիկն էր, ազգով թուրք: Մելիք-Հուսեինը նրան իբրև գերի բերեց Նախիջևանից, հետո ամուսնացավ նրա հետ»։'' Մելիք-Շահնազարի տմարդի արարքը նրա դեմ է հանում [[Արցախ]]ի մյուս մելիքներին<ref name="հ"/>: Նրանք, միավորելով իրենց ուժերը, պաշարում են Մելիք-Շահնազարի Ավետարանոց բերդը, բայց վերահաս ձմռան պատճառով չկարողանալով գրավել` վերադառնում են իրենց տեղերը, գարնանը կրկին արշավելու պայմանով: Վարանդայի մելիքը դիմում է Փանահ խանի օգնությանը, նրան հպատակվում և հավատարմության երդում է տալիս և նրա աջակցությամբ ազատվում մելիքների պատժից: Ապա Մելիք- Շահնազարը իր աղջկան Հուրզադ խանումին, կնության է տալիս Փանահի որդուն՝ Իբրահիմ խանին, նրանց նվիրում Արցախի անառիկ բերդաքաղաք [[Շուշի]]ն <ref name="j"/><ref>Bertsch Gary Kenneth Crossroads and Conflict: Security and Foreign Policy in the Caucasus and Central Asia. - Routledge, 2000. - P. 297: "Shusha became the capital of an independent "Azeri" khanate in 1752 (Azeri in the sense of Muslims who spoke a version of the Turkic language we call Azeri today)."</ref>: ▼▲[[Պատկեր:Dadivank view.jpg|մինի |ձախից|[[Դադիվանք]]]]
▲[[Վարանդա]]յի տիրակալ Մելիք-Հովսեփի կրտսեր եղբայր Մելիք-Շահնազարը, օգտվելով Նադիր շահի սպանությանը ( [[1747 ]]) հաջորդած քաոսից, սպանել է եղբորը, կոտորել նրա ընտանիքը և իրեն հռչակել Վարանդայի մելիք:մելիք։ ''«Մելիք-Հովսեփը և Մելիք-Շահնազարը խորթ եղբայրներ էին,-'' բացահայտում է Րաֆֆին'',- Հովսեփը ծնված էր Մելիք-Հուսեինի Աննա-խաթուն անունով կնոջից, որը Դիզակի իշխան Մելիք-Ավանի քույրն էր, իսկ Մելիք-Շահնազարը ծնված էր Զոհրախանումից, որը [[Նախիջևանի խանություն|Նախիջևանի խանի]] աղջիկն էր, ազգով թուրք: Մելիք-Հուսեինը նրան իբրև գերի բերեց Նախիջևանից, հետո ամուսնացավ նրա հետ» ։:'' Մելիք-Շահնազարի տմարդի արարքը նրա դեմ է հանում [[Արցախ]]ի մյուս մելիքներին<ref name="հ"/> :, Նրանքովքեր, միավորելով իրենց ուժերը, պաշարում են Մելիք-Շահնազարի Ավետարանոց բերդը , բայց: վերահասՎերահաս ձմռան պատճառով չկարողանալով գրավել`գրավել՝ վերադառնում են իրենց տեղերը, գարնանը կրկին արշավելու պայմանով:պայմանով։ Վարանդայի մելիքը դիմում է Փանահ խանի օգնությանը, նրան հպատակվում և հավատարմության երդում է տալիս և նրա աջակցությամբ ազատվում մելիքների պատժից:պատժից։ Ապա Մելիք- Շահնազարը իր աղջկան Հուրզադ խանումին, կնության է տալիս Փանահի որդուն՝ Իբրահիմ խանին, նրանց նվիրում Արցախի անառիկ բերդաքաղաք [[Շուշի]]ն <ref name="j"/><ref>Bertsch Gary Kenneth Crossroads and Conflict: Security and Foreign Policy in the Caucasus and Central Asia. -– Routledge, 2000. -– P. 297: "Shusha became the capital of an independent "Azeri" khanate in 1752 (Azeri in the sense of Muslims who spoke a version of the Turkic language we call Azeri today)."</ref> :։
Այդպես, դարավոր հայկական բնակչություն ունեցող Արցախում, նրա սրտում առաջին անգամ հայտնվում է թուրքական ցեղերի խումբ, որը ոչ միայն բնակություն է հաստատում այնտեղ, այլև հիմնում Ղարաբաղի խանությունը, որն իր գոյության [[70]] տարիների ընթացքում իսկական չարիք է դառնում արցախահայության համար<ref name="բ"/>:համար։ [[Վրաստան]]ից և այլ տեղերից Ղարաբաղ փոխադրվեցին ''փյուսյան, կարաչարլի, ջինլի, դեմիրչիհասանլու, ղըզըլհաջիլի, սաֆիքյուրդ, բոյ ահմեդլի, սահաթլի, քենգերլու, օթուզիքի, քյաբիրլու, իգիրմիդորթ'' և այլ շատ թափառական ցեղեր<ref name="հ"/>:։ Բերված ցեղախմբերը, առաջին հերթին, Փանահ խանի համար հուսալի դաշնակիցներ էին Արցախի`Արցախի՝ իրեն չենթարկվող մելիքությունների դեմ պայքարի ժամանակ:ժամանակ։ Փանահ խանը գլխատում է Վարանդայի և Խաչենի իշխաններին ու ամրապնդում իշխանությունը: Սակայն [[1813]]թ. [[հոկտեմբերի 24]]-ին [[Ռուսաստան]]ի և [[Պարսկաստան]]ի միջև ստորագրված [[Գյուլիստանի պայմանագիր|Գյուլիստանի հաշտության պայմանագրով]] [[Ղարաբաղի խանություն]]ը, այդ թվում՝ Արցախը, [[Սյունիքի մարզ|Զանգեզուրի շրջանները]] և Դաշտային Ղարաբաղը, անցան Ռուսաստանին։ Ռուսաստանին<ref>http://nakhshkaryan.blogspot.com/2012/10/blog-post_24.html#ixzz2x01Zt248</ref>։
=== Գանձակի խանություն ===
| 