Վիքիպեդիա

«Մասնակից:MariamMar/Ավազարկղ»–ի խմբագրումների տարբերություն

Դիտել պատմությունը
← Նախորդ տարբՀաջորդ տարբ →
Content deleted Content added
ՎիզուալԵլատեքստ
No edit summary
No edit summary
Տող 4.
 
{{Տեղեկաքարտ Անձ
| ԱԱՀ = ՔրիստիանԿասպար ԱնդրեասԴավիդ ԴոպլերՖրիդրիխ
| բնագիր ԱԱՀ = ChristianCaspar AndreasDavid DopplerFridrich
| պատկեր = CdopplerCarl Johann Baehr - Bildnis des Malers Caspar David Friedrich.jpg
| նկարագրում = ՔրիստիանԿասպար ԱնդրեասԴավիդ ԴոպլերՖրիդրիխ
| չափ = 220px
| ծննդյան օր = {{Birth date |1803|29|11}}
Տող 28.
}}
 
[[Պատկեր:Carl Johann Baehr - Bildnis des Malers Caspar David Friedrich.jpg|մինի|Կասպար Դավիդ Ֆրիդրիխ, 1836]]
 
[[Պատկեր: Friedrich C D autograph.png|աջից]]
'''Քրիստիան Անդրեաս Դոպլեր'''՝ (29, նոյեմբեր 1803-17, մարտ 1853) հայտնի ավստրիացի մաթեմատիկոս և ֆիզիկոս: Դոպլերը հայտնի է իր անունով կոչվող [[դոպլերյան էֆեկտ]]ի միջոցով:
'''Կասպար Դավիդ Ֆրիդրիխ''' ([[Գերմաներեն|գերմ]].՝ Caspar David Fridrich, 5 սեպտեմբերի, 1774([[Գրայֆսվալդ]])-7 մայիսի, 1840 ([[Դրեզդեն]]))՝ [[գերմանացի]] [[գեղանկարիչ]], [[գրաֆիկ]] և [[գծանկարիչ]]: Նա հանդիսանում է գերմանական վաղ ռոմանտիզմի նշանավոր ներկայացուցիչներից մեկը: Իր՝ գեղագիտական ազդեցության վրա հիմնված նոր աշխատանքներով, որոնք սենտիմենտալ տարրեր էին պարունակում և հակադրվում էին ռոմանտիզմի ընդունված գաղափարներին՝ նա մեծապես նպաստել է ժամանակակից արվեստի զարգացմանը: Ֆրիդրիխի գլխավոր ստեղծագործություններում բարոկկոյի և կլասիցիզմի բնանկարչության ավանդույթների խզումն ընթանում է հեղափոխական ոճով: Այս նկարների հիմնական թեմատիկան և մոտիվները միավորում են բնապատկերն ու կրոնը միայնության, մահվան, այնկողմյան պատկերացումների ու կորստյան հույսի այլաբանությունների հետ: Ֆրիդրիխի՝ աշխորհի և ինքնաճանաչողության մելանխոլիկ պատկերները հանդիսանում են ռոմանտիզմի դարաշրջանի նկարչի կերպարի ձևավորման օրինակներ: Նկարիչն իր գործերում առաջ է քաշում թեմատիկ ազատ տարբերակներ, որոնք դիտողին իր զգայական աշխարհով ներգրավվում են մեկնաբանության գործընթացի մեջ: Նկարների թեմատիկ ազատությունը 20-րդ դարում Ֆրիդրիխի գործերի վերանայման արդյունքում հանգեցնում է զանազան վերլուծությունների, ինչպես նաև արվեստաբանական, փիլիսոփայական, գրականագիտական, հոգեբանական և աստվածաբանական տեսությունների ստեղծմանը:
 
== Կենսագրություն ==
=== Մանկություն և պատանեկություն ===
[[Պատկեր:Christian Doppler birthplace.jpg|մինի|links|150px|Դոպլերի հայրական տունը Զալցբուրգում]]
[[Պատկեր:Christian Doppler birthplace memorial plaqueGBerlin1844.jpg|մինի|150px|ՀուշատախտակԿասպար Դավիդ ԴոպլերիՖրիդրիխի հայրական տանտունը, վրա1844]]
[[Պատկեր:Caspar David Friedrich Zentrum.jpg|thumb|Գրայֆսվալդ քաղաքի Կասպար Դավիդ Ֆրիդրխ հրապարակը]]
[[Պատկեր:Christan Doppler österreichischer Pysiker.JPG|մինի|rechts|150px|Հուշատախտակ Դոպլերի՝ Պրահայի համալսարանում դասավանդելու ժամանակաշրջանից]]
[[Պատկեր:Friedrichsche Seifensiederei.jpg|thumb|Ադոլֆ Գոթլիբի օճառի արտադրամասը Կասպար Դավիդ Ֆրիդրխ հրապարակում]]
[[Պատկեր:Wohnhaus von Christan Doppler österreichischer Pysiker während seiner zeit als österreichischer Professor in Prag an der Karl-Ferdinad-Universität.jpg|մինի|links|150px|Դոպլերի տունը Պրահայում]]
Կասպար Դավիդ Ֆրիդրիխը օճառագործ Ադոլֆ Գոթլիբի ու նրա կնոջ՝ Սոֆի Դորոթեայի վեցերորդ զավակն է: Ծնվել է նավահանգստային քաղաք [[Գրայֆսվալդ]]ում: Որպես շվեդական նահանգի բնակիչ, որը նաև գերմանական դքսություն էր հանդիսանում, նա [[Շվեդիա]]յի քաղաքացիություն չուներ: Ե՛վ հայրը, և՛ մայրը սերում են մեկլենբուրգյան [[Նոյբրանդենբուրգ]] քաղաքից և ինչպես իրենց նախնիները, նրանք նույնպես արհեստավորներ էին: Տեղեկությունները, ըստ որոնց նրանց ընտանիքները շլեզվիգյան կոմսերից<ref>Wilhelm von Kügelgen: ''Jugenderinnerungen eines alten Mannes.'' Düsseldorf-Leipzig 1907, S. 833</ref> կամ շվեդական ազնվականությունից<ref name="Börsch-SupanS211">Helmut Börsch-Supan, Karl Wilhelm Jähnig: ''Caspar David Friedrich. Gemälde, Druckgraphik und bildmäßige Zeichnungen'', Prestel Verlag, München 1973, ISBN 3-7913-0053-9 (Werkverzeichnis), S. 211</ref> են սերում, փաստարկված չեն: Հավանաբար նրանց բարեկամների համար ամոթալի էր իրենց հեռավոր բարեկամի «օճառագործ» պիտակը, որը որպես վիրավորական բառ էր գործածվում Նոյբրանդենբուրգի անկիրթ հասարակության շրջանակներում<ref>Wilhelm Karl Georg Ahlers: ''Historisch-topografische Skizzen aus der Vorzeit der Vorderstadt Neubrandenburg.'' Verlag von E. Brünslow, Neubrandenburg 1876, S. 50</ref>:
 
Կասպար Դավիդ Ֆրիդրիխի մանկությունն անցել է Լանգե փողոց, 28 հասցեում գտնվող հայրական տանը: Մոր վաղահաս մահից հետո նրան մայրություն էր անում իր քույրը՝ Դորոթեան, իսկ տնտեսուհին Հայդեն մայրիկն էր: Դաստիարակության մեջ իշխում էր հոր պուրիտանական խստությունը<ref>Helmut Börsch-Supan, Karl Wilhelm Jähnig: ''Caspar David Friedrich. Gemälde, Druckgraphik und bildmäßige Zeichnungen'', Prestel Verlag, München 1973, ISBN 3-7913-0053-9 (Werkverzeichnis), S. 212</ref> Über die wirtschaftlichen Verhältnisse der Familie gibt es widersprüchliche Aussagen, die zwischen täglicher Not und kleinbürgerlichem Wohlstand differieren.<ref name="Börsch-SupanS211" />: Հայրը հետագայում հաջողակ վաճառական էր և կարողացավ սնանկությունից փրկել նույնիսկ Բեզենի կալվածատեր Ադոլֆ ֆոն Էնգելին<ref>Herrmann Zschoche: ''Caspar David Friedrich. Die Briefe.'' ConferencePoint Verlag, Hamburg 2006 S. 46 f.</ref>:
Դոպլերը ծնվել է [[Զալցբուրգ]]ում՝ քարտաշի ընտանիքում: Սակայն քանի որ նա թուլակազմ էր, պիտանի չէր քարտաշի ծանր աշխատանքի համար և [[ֆիզիկա]] և [[մաթեմատիկա]] էր ուսանում [[Վիեննա]]յի պոլիտեխնիկական ինստիտուտում և [[փիլիսոփայություն]]՝ Զալցբուրգում: 1829 թվականից նա արդեն աշխատում էր Վիեննայի պոլիտեխնիկական ինստիտուտում՝ որպես ավագ գիտաշխատող և գրում է իր առաջին գիտական աշխատանքը: Ab 1835 թվականից նա դասավանդում էր Պրահայի դպրոցներից մեկում, ապա՝ [[Պրահա]]յի պոլիտեխնիկական ինստիտուտում ֆիզիկա և մաթեմատիկա: 1836 թվականին նա ամուսնացավ Մաթիլդա Շթուրմի հետ: 1840 նա դարձավ թագավորական գիտական ընկերության պատվավոր անդամ: 1841 թվականին նա դարձավ Պրահայի [[Կարլ Ֆերդինանդ համալսարան]]ի դասախոս՝ մաթեմատիկայի և ֆիզիկայի ամբիոններում:
 
Ֆրիդրիխի դպրոցական կրթության և նկարչական տաղանդի բացահայտնման մասին փաստեր չկան: Այս ժամանակից պահպանվել են միայն թղթեր՝ եկեղեցական տեքստերի կալիգրաֆիական վարժություններով: 1790 թվականին նա բնորդից գծանկարչության և բնանկարչության, ինչպես նաև պատրաստի ֆիգուրներ նկարելու վարժանքների մի քանի դաս էր ստանում համալսարանի դասախոս Յոհան Գոթֆրիդ Քվիստրոֆից<ref>Martin Klar: ''Johann Gottfried Quistorp und die Kunst in Greifswald.'' In: Pommersche Jahrbücher. 12. Bd., Greifswald 1911, S. 118</ref>: Քվիստրոֆը աշակերտներ ուներ նաև ֆորփոմերյան երկրամասում և իր հարուստ հավաքածուի օգնությամբ կարողանում էր նրանց խոր գիտելիքներ տալ 17-18-րդ դարերի բարոկկոյի արվեստի մասին: Ենթադրվում է, որ հենց նա է ծանոթացրել Կասպար Դավիդ Ֆրիդրիխին Լյուդվիգ Գոթհարդ Կոզեգարթենի արվեստին:
Պրահայի համալսարանում դասավանդելու իր տաիներին նա հրապարակել է ավելի քան 50 աշխատություն ֆիզիկայի, մաթեմատիկայի ու աստղագիտության վերաբերյալ: Իր գլխավոր աշխատությունը՝ «Երկնքի կրկնակի աստղերի և մի քանի համաստեղությունների գունավոր լույսի մասին» ("Über das farbige Licht der Doppelsterne und einiger anderer Gestirne des Himmels", նա ներկայացրել է Թագավորական գիտական ընկերության առջև 1842 թվականի մայիսի 25: Նրա հիպոթեզը, որը վերաբերում էր տարածության փոփոխության դեպքում աստղերի գունավորությանը՝ լուսարձակման ընթացքում արդեն այն ժամանակ աստղագետների գիտելիքների համաձայն անիրական էր թվում: Ըստ նրանց՝ աստղերի պտույտը դրա համար չափազանց դանդաղ է: Սակայն նրա ջանքերը՝ ուղղված դրա ճանաչմանը, շուտով հանգեցրին դոպլերյան էֆեկտի փորձնականորեն հաստատված փաստերի. շոգին դրա համար բավականաչափ արագ էր, այնպես որ նրա անունը մնաց էֆֆեկտի հետ կապված:
Մանկության վերհուշը կերտող նշանակալից իրադարձություն էր այն, որ գետն ընկած Կասպար Դավիդին փրկելիս 1787 թվականին խեղդվեց իր կրտսեր եղբայր Քրիստոֆերը: Կարլ Գուստավ Կարուսի, Գոֆհիլֆ Հայնրիխ ֆոն Շուբերտի, Վիլհելմ Բարդուայի և կոմս Աթանասիուս ֆոն Ռոկնիզկիի<ref>Athanasius Graf Raczynski: ''Geschichte der neueren deutschen Kunst''. Band 2, Berlin 1841, S. 222</ref> ողբերգական վկայությամբ Ֆրիդրիխը դահուկավազքի ժամանակ սառույցի ճեղքվածքի պատճառով ընկել է ջուրը: Նկարչի ընտանիքում խոսվում էր միայն այն մասին, որ երկու եղբայրները փոքրիկ նավակով շրջվել էին ջրամբարում<ref>Kurt Wilhelm-Kästner u. a.: ''Caspar David Friedrich und seine Heimat''. Nicolaische Verlagsbuchhandlung, Berlin 1940, S. 28</ref>: Սառույցը կոտրելու վարկածին հակասում է 1787 թվականի մեղմ ձմեռը: Ենթադրվում է, որ 1801 թվականին ստեղծված «Գերեզմանի քնած պատանին» քսիլոգրաֆիան պատկերում է նրա եղբորը՝ Քրստոֆերին: Նրա անձնական բժշկական պատմության մեջ այս իրադարձությունը նշված էր որպես հետագա դեպրեսիաների դրդապատճառ:
 
<gallery>
Մարտի հեղափոխության ժամանակ նա իր ընտանիքի հետ 1848 տեղափոխվեց Վիեննա և 1850 Ֆրանղ Յոզեֆ կայսեր կողմից հռչակվեց Վիեննայի ֆիզիկայի ինստիտուտի տնօրեն: Արագ մեծացող մետրոպոլիայում նա փորձնական ֆիզիկայի առաջին պրոֆեսորն էր: Որպես ընտանիքի հոր՝ մրան մեծապես աջակցում էր իր կինը:
Bildnis des Adolf Gottlieb Friedrich.jpg|Կասպար Դավիդ Ֆրիդրիխ՝ «Ադոլֆ Գոթլիբ Ֆրիդրիխ», 1798
 
Mother Heiden by Caspar David Friedrich.jpg|Կասպար Դավիդ Ֆրիդրիխ՝ «Հայդեն մայրիկը», 1798
1853 թվականին Դոպլերը մահացավ [[Վենետիկ]]ում՝ թոքախտից: Սան Միշել գերեզմատան հենց մուտքի մոտ կա մի հուշադախտակ, սակայն նրա գերեզմանը մինչ օրս դեռևս չի գտնվել:
SigridHinz72.jpg|Կասպար Դավիդ Ֆրիդրիխ՝ «Կաթերինա Դորոթեա Շփանհոլց», 1798
 
Schriftübung Caspar David Friedrich.jpg|Կասպար Դավիդ Ֆրիդրիխ՝ «Գրելու վարժանք», 1788
[[Պատկեր:Doppler Tafel Venedig.JPG|մինի|Դոպլերի հուշատախտակը՝ Վենետիկի Սան Միշել գերեզմանատանը]]
Caspar David Friedrich - Knabe auf einem Grab schlafend.jpg|Կասպար Դավիդ Ֆրիդրիխ՝ «Գերեզմանին քնած պատանին», 1801
 
Kopfstudien Caspar David Friedrich.jpg|Կասպար Դավիդ Ֆրիդրիխ «Կնոջ գլխի երկու ուսումնասիրություն», 1790-1794
== Պարգևներ ==
</gallery>
Ծննդյան 100-ամյակին Դոպլերի տան վրա ամրացվեց հուշատախտակ՝ Զալցբուրգի քաղաքային թատրոնի դիմաց, իսկ Վիեննայում այդպիսին արդեն վաղուց կար: «Քրիստիան Դոպլեր» Ֆոնդը ստեղծված է Դոպլերին՝ որպես գիտնական և նրա աշխատանքները հայտնի դարձնելու, հետազոտությունները դոպլերյան էֆեկտի գործածման համար օգտակար դարձնելու համար<ref>[http://uni-salzburg.at/index.php?id=64865&L=0/ «Քրիստիան Դոպլեր» ֆոնդը]</ref>:
 
1972 թվականից Զալցբուրգի քաղաքային իշխանությունը գիտական ու տեխնիկական նվաճումների ու հետազոտությունների համար շնորհում է Քրիստիան Դոպլերի անվան պարգևներ<ref>[http://www.dieuniversitaet-online.at/personalia/beitrag/news/rupert-ursin-erhaelt-christian-doppler-preis-2009/297/neste/3.html/ Ռուպերտ Ուրզինը ստանում է Քրիստիան Դոպլերի անվան պարգև 2009 թվականին]</ref>: Քրիստիան Դոպլերի անվան ընկերությունը հանդիսանում է Քրիստիան Դոպլերի լաբորատորիայի հիմնադիրը, որի նպատակն էր ծառայել ավստրիական բուհերի առաջընթացին<ref>[http://www.cdg.ac.at/ Քրիստիան Դոպլերի անվան ընկերությունը]</ref>:
 
Զալցբուրգում կա Դոպլերի անվան գիմնազիա՝ նախկին շրջանային նյարդաբանական կլինիկան: Զալցբուրգի բնության տանը կա Քրիստիան Դոպլերին վերաբերող բավականին հարուստ ցուցադրություն<ref>[http://www.hausdernatur.at/doppler-schau.html/ Դոպլերին նվիրված ցուցադրություն]</ref>: Լուսնի հակառակ երեսին Դոպլերի անունով է կոչվել մի խառնարան<ref>[http://the-moon.wikispaces.com/Doppler Doppler/ Դոպլերի անունով կոչված խառնարանը Լուսնի վրա]</ref>:
 
Դոպլերի ծննդյան 150-ամյակի առթիվ ավստրիական կառավարությունը հատուկ մանականիշ է լույս ընծայել:
 
== Ստեղծագործություններ ==
* ''Abhandlungen''. Engelmann, Leipzig 1907 (Ostwalds Klassiker, Herausgeber [[Hendrik Antoon Lorentz]]).
* ''Schriften aus der Frühzeit der Astrophysik''. Deutschmann, Frankfurt/M. 2000, ISBN 3-8171-3161-5. (Repr. d. Ausg. Leipzig 1907).
* ''Über das farbige Licht der Doppelsterne und einiger anderer Gestirne des Himmels''. Abhandlungen der Böhmischen Gesellschaft der Wissenschaften, Reihe 5, Band 2, 1842, S. 465, und Separatdruck, Prag 1842.
**von Doppler auf die Bewegung von Beobachter und Quelle erweitert in Annalen der Physik und Chemie, Band 68, 1846, S. 1-35
* ''[http://archive.org/stream/ueberdasfarbigel00doppuoft#page/n5/mode/2up Über das farbige Licht der Doppelsterne und einiger anderer Gestirne des Himmels]''. (Neu herausgegeben von František Josef Studnička, Prag 1903). (Volltext online bei [[archive.org]])
* ''Über eine wesentliche Verbesserung der katoptrischen Mikroskope''. Borrosch & André, Prag 1845.
 
== Գրականություն ==
* Alec Eden: ''Christian Doppler: Leben und Werk.'' Salzburg: Landespressebureau, 1988. ISBN 3-85015-069-0
* ''Christian Doppler (1803–1853)''. Wien: Böhlau, 1992.
** Bd. 1: ISBN 3-205-05483-0
*** 1. Teil: Helmuth Grössing (unter Mitarbeit von B. Reischl): ''Wissenschaft, Leben, Umwelt, Gesellschaft'';
*** 2. Teil: Karl Kadletz (unter Mitarbeit von Peter Schuster und Ildikó Cazan-Simányi) ''Quellenanhang''.
** Bd. 2: ISBN 3-205-05508-X
*** 3. Teil: Peter Schuster: ''Das Werk''.
* Peter M. Schuster: ''Schöpfungswoche Tag eins – Christian Doppler zur Huldigung''. Pöllauberg: Living Edition, 2003. ISBN 3-901585-02-8 (Poem, mit Temperabildern von Helmut Krumpl sowie Anmerkungen und Zeittafel)
* Peter M. Schuster: ''Weltbewegend – unbekannt: Leben und Werk des Physikers Christian Doppler und die Welt danach''. Pöllauberg: Living Edition, 2003. ISBN 3-901585-03-6
* Peter M. Schuster: ''Moving the Stars – Christian Doppler: His Life, His Works and Principle, and the World After''. Pöllauberg: Living Edition, 2005. ISBN 3-901585-05-2 (ins Englische übertragen von Lily Wilmes)
* Robert Hoffmann: ''Auf den Spuren eines (fast) Unbekannten. Christian Dopplers Jugendjahre in Salzburg und Wien.'' In: Mitteilungen der Gesellschaft für Salzburger Landeskunde, 145. Jg., 2005, 161–176.
* Robert Hoffmann: The Life of an (almost) Unknown Person. Christian Doppler’s Youth in Salzburg and Vienna. In: Ewald Hiebl, Maurizio Musso (Eds.), Christian Doppler – Life and Work. Principle an Applications. Proceedings of the Commemorative Symposia in Salzburg − Salzburg, Prague, Vienna Vinice. Pöllauberg/Austria, Hainault/UK, Atascadero/USA 2007, S. 33–46.
*A. E. Woodruff in [[Dictionary of Scientific Biography]]
 
== Ծանոթագրություններ ==
{{ծանցանկ}}
 
== Արտաքին հղումներ ==
{{Commonscat|Christian Doppler}}
{{Wikisource|Christian Doppler}}
* [http://uni-salzburg.at/index.php?id=64865&L=0 Internet-Präsenz] des Christian-Doppler-Fonds
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/wiki/Մասնակից:MariamMar/Ավազարկղ» էջից