«Արևմտյան Հայաստանն Օսմանյան կայսրության կազմում»–ի խմբագրումների տարբերություն
Content deleted Content added
No edit summary |
|||
Տող 15.
Էրզրումի փաշան՝ վալին, որ համատեղում էր կայսրության արևելյան մարզերի զորքերի հրամանատարի՝ սերասկյարի պաշտոնը, կրում էր [[Հայաստան]]ի կառավարչի տիտղոսը: Այս նահանգի գրեթե [[1000]] բնակավայրերում ապրում էր ավելի քան 400 000 հայ: Հյուսիս-արևմուտքում էր գտնվում [[Ախալցխա]]յի նահանգը, որը տարածվում էր մինչև [[Ջավախք]] գավառի [[Փարվանա լիճ]]ը և պարսկական տերության սահմանները՝ Շորագյալի ([[Արթիկ]]ի) սուլթանություն: Ախալցխայի նահանգից հարավ ընկած էր [[Արևմտյան Հայաստան]]ի ամենափոքր նահանգը՝ [[Կարս]]ի էլայեթը: Վանի ընդարձակ էլայեթը հիմնականում ընդգրկում էր պատմական [[Վասպուրական]], [[Մոկս]] և [[Տուրուբերան]] նահանգները: Արևմտյան հայաստանի հարավ-արևմուտքում [[Աղձնիք]] և [[Ծոփք]] նահանգների տարածքն էր զբաղեցնում Դիարբեքիրի էլայեթը: Սեբաստիան գտնվում էր Հայաստանի արևմտյան մասում:
=== Արևմտյան Հայաստանի սոցիալ-տնտեսական կյանքը ===
[[Ռուս-թուրքական պատերազմներ]]ն Արևմտյան Հայաստանի սոցիալ-տնտեսական կյանքում էական փոփոխություններ չեն մտցրել։ [[Օսմանյանյան Թուրքիա]]յում հողի գերագույն սեփականատերը պետությունն էր։ Պաշտոնյաներին և զինվորական
=== Գյուղացիպւթյան վիճակը ===
Գյուղացիությունն իրավական առումով անձնապես ազատ էր, բայց քաղաքական լիակատար իրավազուրկ վիճակն ի չիք է դարձրել այդ ազատությունը։ Գյուղացիները մասնավոր օգտագործման իրավունքով համայնքից բաժնեհողեր են ստացել, իսկ հողազուրկ գյուղացիները՝ մարաբաները, հողը վերցրել ու մշակել են կիսրարության պայմանով։ Արևմտյան Հայաստանի մի շարք շրջաններում արտադրվել է մեծ քանակությամբ [[հացահատիկ]], որը նաև արտահանվել է։ [[Կիլիկիա]]յում մշակել են բամբակ և ծխախոտ, [[Տրապիզոն]]ի փաշայությունում՝ ծխախոտ։ Դիարբեքիրում որոշակի զարգացման է հասել շերամապահությունը։ Աճեցվել են խաղողի, խնձորի, տանձի, ձիթապտղի և մերձարևադարձային այլ մշակաբույսեր։ Արևմտյան Հայաստանի հարավային շրջաններում վաչկատուն ցեղերի ներհոսքի հետևանքով լայնորեն տարածվել է [[անասնապահությունը]]։
Տող 23.
Երկրի տնտեսական կյանքում կարևոր դեր են խաղացել [[քաղաք]]ները։ Ստվար հայ բնակչություն կար Կոստանդնուպոլսում, [[Ջմյուռնիա]]յում, [[Կեսարիա]]յում, [[Ամասիա]]յում և այլուր։ Քաղաքներում զարգացել է [[արհեստագործություն]]ը։ Արհեստավորներն ու վաճառականները միավորված էին էսնաֆությունների մեջ։ Օսմանյան կայսրության առևտուրը հիմնականում [[հայ]]երի և [[հույն]]երի ձեռքին էր։ Հայերը տնօրինել են Արևմտյան Հայաստանի և Կիլիկիայի ողջ առևտուրը։ [[Կարին]]ը, [[Բաղեշ]]ը, [[Վան]]ը, [[Ադանա]]ն և այլ քաղաքներ եղել են տեղական, եվրոպական և ասիական արդյունաբերական ապրանքի գնման, վաճառահանման ու կարավանայիև առևտրի կարևոր կենտրոններ։ [[Սուեզի ջրանցք]]ի բացումը ([[1869]]) փոխել է առևտրական ճանապարհները, և Արևմտյան Հայաստանի քաղաքները կորցրել են իրենց առևտրական նախկին նշանակությունը։
=== Ազգային խտրականություն ===
[[Պատկեր:Sultan Abdulmecid Pera Museum 3 b.jpg|250px|մինի|աջից|Սուլթան [[Աբդուլ Մեջիդ|Աբդուլ-Մեջիդ]] Առաջին «Թանզիմաթչի» (1839-1861)]]▼
[[Թուրքիա]]յում առևտրի զարգացումը խոչընդոտել են անձի և գույքի անապահովությունը, հարկային ծանր բեռը, բարձր մաքսերը, ազգային խտրականությունը, եվրոպական կապիտալի մրցակցությունը։ Կառավարության ագգային ու կրոնական հալածանքների քաղաքականությունն արգելակել է արտադրող, ուժերի զարգացումը, հող ստեղծել վաչկատուն ցեղերի տարածման և տիրապետության համար։ 1830-ական թվականներին կայսրությունում տիրող ճգնաժամը, որն ավելի էր ծանրացրել հայերի, հույների, [[սերբ]]երի և մյուս քրիստոնյա ժողովուրդների կացությունը, հարկադրել է իշխանություններին իրավիճակից դուրս գալու միջոցներ որոնել։ Որոշել են բարենորոգումների ուղիով կասեցնել կայսրության քայքայումը, բարելավել վարչական կառավարման համակարգը, կանխել ճնշված ժողովուրդների ազգային-ազատագրական շարժումները։
=== Օսմանյան կայսրության բարենորոգումների հրովարտակներ ===
▲[[Պատկեր:Sultan Abdulmecid Pera Museum 3 b.jpg|250px|մինի|աջից|Սուլթան Աբդուլ-Մեջիդ Առաջին «Թանզիմաթչի» (1839-1861)]]
«Թանզիմաթ» (բարեփոխում) անվանվող հայտնի այղ փորձերը ձեռնարկվել են [[1839]] թվականին և շարունակվել մինչև 1870-ական թթվականների սկիզբը։ [[1839]] թվականի նոյեմբերի 3-ին հրապարակվել է «Հաթթը շերիֆ» (սրբազան գիր) հրովարտակը, որով հռչակվել է բոլոր հպատակների (անկախ կրոն, և ազգային պատկանելիությունից) անձի, պատվի, գույքի անձեռնմխելիություն, հարկերի կարգավորում, զինծառայության ժամկետի կրճատում, ֆինանսական, վարչական, դատական համակարգերի բարելավում և այլն։ «Հաթթը շերիֆը», առանձին դեպքերում հակասելով շարիաթին, հանդիպել է
== Արևմտյան Հայաստանի դրությունը Արևելյան պատերազմի տարիներին ==
{{Հիմնական|Ղրիմի պատերազմ}}
[[Պատկեր:Crimean-war-1853-56.png|
[[Պատկեր:Crimean-war-1853-56-legend.png|
[[Ղրիմ]]ի կամ [[Ղրիմի պատերազմ|Արևելյան պատերազմ]]ի ([[1853]]-[[1856]]) տարիներին կտրուկ վատթարացել է կայսրության տնտեսական կացությունը։ [[1854]] թվականին [[Ռուսաստան]]ի դեմ պայքարում Թուրքիային են միացել [[Անգլիա]]ն, [[Ֆրանսիա]]ն և [[Սարդինական թագավորություն]]ը։ Ռուսաստանը ձգտում էր գրավել Արևմտյան Հայաստանը, հատկապես [[Բոսֆոր]]ի և [[Դարդանելի նեղուց]]ները, [[Բալկաններ]]ը, իսկ Թուրքիան՝ [[Կովկաս]]ը։ Պատերազմական գործողությունները ծավալվել են [[Դանուբ]]ի, [[Ղրիմ]]ի և [[Կովկաս]]ի ռազմաճակատներում։ Անցնելով հակահարձակման՝ ռուսումնական 10-հազարանոց զորամասը գեներալ Վալերիան Բեհբութովի հրամանատարությամբ [[1853]] թվականի նոյեմբերի 19-ին Բաշկադըքլար գյուղի մոտ պարտության է մատնել թուրքական 36-հազարանոց կորպուսին և հետ շպրտել դեպի [[Կարս]]։ [[1854]] թվականի հուլիսի 24-ին Քյուրուկդարայի ճակատամարտում գեներալ Վալերիան Բեհբութովի 18-հազարանոց զորամասը ջախջախել է թուրքական 60-հազարանոց զորաբանակը. այդ նույն ժամանակ [[Երևան]]յան ջոկատը գրավել է [[Բայազետ]]ը։ [[1855]] թվականի նոյեմբերի 16-ին ռուսական զորքերը Կովկասի նոր փոխարքա գեներալ [[Նիկոլայ Մուրավյով]]ի հրամանատարությամբ գրավել են Կարսը։ Չնայած այդ հաջողություններին՝ Սևաստոպոլի անկումը (1855 թվականի սեպտեմբերի 8) ծանր հարված էր Ռուսաստանին։ 1856 թվականի մարտի 18-ին [[Փարիզ]]ում կնքված հաշտության պայմանագրով՝ Արևմտյան Հայաստանի բոլոր գրավված շրջանները վերադարձվել են Թուրքիային, փոխադարձաբար Ռուսաստանին են վերադարձվել [[Բեսարաբիա]]ն և այլ տարածքներ։
=== Հայերը Արևելյան պատերազմում ===
Տող 37 ⟶ 38՝
== Բարենորոգումների դերը արևմտահայերի կյանքում ==
[[Պատկեր:Sultan-abdulmecidin-hatti.jpg|250px|մինի|աջից|«[[Հաթթը
[[Անգլիա]]ն, [[Ֆրանսիա]]ն և [[Ավստրիա]]ն [[Թուրքիա]]յից պահանջել են կենսագործել [[1839]] թվականին հռչակած բարեփոխումները։ [[1856]] թվականին սուլթանական կառավարությունը հրատարակել է բարեփոխումների մասին նոր հրովարտակ՝ «[[Հաթթը
*մասնավոր
*պետական
Տող 44 ⟶ 45՝
*համայնական
*անօգտագործելի
1830- 1840-ական թթ-ին, երբ վերացվել են դերբեյությունները (կիսանկախ գավառներ՝
== Արևմտահայությունը 1830-1850-ական թվականներին ==
Տող 60 ⟶ 61՝
=== Զեյթունի ապստամբությունները ===
{{Հիմնական|Զեյթունի ապստամբություն}}
19-րդ դարի վերջերին կայսրությունում սաստկացել են ազգային ճնշումն ու հալածանքները. կառավարությունն սկսել է վարել բացահայտ հայահալած քաղաքականություն։ Հայերին ձուլելու տարերային գործելակերպը դարձել է պետական քաղաքականություն։
[[1865]] թվականից Զեյթունում նշանակվել է թուրք կառավարիչ՝ կայմակամ։ Զեյթունցիները կորցրել են իրենց կիսանկախ վիճակը և պարտավորվել հարկ վճարել, սակայն համայնքի ներքին գործերում պահպանել են ինքնուրույնությունը։ Ջեյթունի 1862 թվականի ինքնապաշտպանությունը մեծ ազդեցություն է ունեցել հայ ազգ-ազատագրական շարժման հետագա ընթացքի վրա։
[[Միքայել Նալբանդյան]]ը, [[Հարություն Սվաճյան]]ը, [[Ծերենց]]ը (Հովսեփ Շիշմանյան) և ուրիշներ կապեր են ունեցել զեյթունցիների հետ, օգնել նրանց։ Հերոսամարտի մասին գրել են մամուլում, նաև բազմաթիվ գրողներ՝ [[Մկրտիչ Պեշիկթաշլյան]], [[Սմբատ Շահազիզ]], [[Նահապետ Ռուսինյան]], Հարություն Չաքրյան («Զեյթունի քայլերգի» հեղինակը), [[Սիամանթո]], [[Դանիել Վարուժան]], [[Հովհաննես Թումանյան]], [[Րաֆֆի]], [[Մուրացան]] և ուրիշներ , իսկ ժողովուրդը հյուսել է երգեր («Զեյթունցիներ» և այլն)։
| |||