|
'''Ռուս-պարսկական պատերազմ''', 1804-1813 թվականներին տեղի ունեցած ռազմական գործողություն [[Անդրկովկաս]]ում՝ գլխավորապես ժամանակակից [[Ադրբեջան]]ի, [[Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետություն (Արցախ)|Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության]] ու մասամբ [[Հայաստանի Հանրապետություն|Հայաստանի Հանրապետության]] տարածքում՝ [[Ռուսական կայսրություն|Ռուսական կայսրության]] և շահական Իրանի միջև:միջև։ Պատերազմի առիթ է հանդիսացել [[Արևելյան Վրաստան]]ի (նախկին Քարթլի-Կախեթ) միացումը Ռուսաստանին ([[հունվարի 18]], [[1801]])։ [[Սեպտեմբերի 12]]-ին ռուսաց կայսր [[Ալեքսանդր I]]-ը (1801-1825) ստորագրեց մանիֆեստ Վրաստանում նոր կառավարություն ստեղծելու մասին, Քարթլի-Կախեթի թագավորությունը մտնում էր Ռուսաստանի կազմի մեջ և դառնում վրացական կայսրության նահանգ։
[[1804]] թվականին [[հունվարի 3]]-ին տեղի ունեցավ [[Գյանջա]]յի հարձակումը, որի արդյունքում [[Գյանջայի խանություն]]ը մտավ ռուսական կայսրության կազմի մեջ։ [[Հունիսի 10]]-ին պարսկական շահ Բաբա Խանը (1797-1834), մտնելով [[Մեծ Բրիտանիա|Բրիտանիայի]] հետ դաշինքի մեջ, պատերազմ հայտարարեց Ռուսաստանին։
[[1813]] թվականին պատերազմն ավարտվեց Ռուսաստանի հաղթանակով:հաղթանակով։ [[Հոկտեմբերի 12]]-ին [[Արցախ (նահանգ)|Արցախի]] [[Գյուլիստան]] գյուղում կնքվեց [[Գյուլիստանի պայմանագիր|հաշտության պայմանագիր]], որով պարսիկները հօգուտ ռուսների հրաժարվեցին Արաքս գետից հյուսիս ընկած բոլոր խանություններից (բացի [[Երևանի խանություն|Երևանից]] ու [[Նախիջևանի խանություն|Նախիջևանից]]):։ Հաշտության պայմանագիրը խախտվեց [[1826]] թվականին, երբ պարսիկները [[Ռուս-պարսկական պատերազմ (1826-1828)|երկրորդ անգամ]] պատերազմ սկսեցին Ռուսաստանի դեմ:դեմ։
== Հայաստանը 19-րդ դարի սկզբին ==
Հայ ժողովուրդը ոտք դրեց 19-րդ դար՝ զրկված լինելով ազատ ու անկախ ապրելու հնարավորությունից:հնարավորությունից։ Հայաստանը շարունակում էր գտնվել շահական [[Պարսկաստան]]ի և [[Օսմանյան կայսրություն|սուլթանական Թուրքիա]]յի տիրապետության տակ:տակ։
Արևելյան Հայաստանի հիմնական մասը ընդգրկված Էր [[Երևանի խանություն|Երևանի]], [[Նախիջևանի խանություն|Նախիջևանի]], [[Գանձակի խանություն|Գանձակի]] և [[Ղարաբաղի խանություն]]ների մեջ, իսկ հյուսիսային որոշ շրջաններ ([[Լոռի]], [[Տավուշ]], [[Շիրակ]], [[Ջավախք]]) ընդգրկված էին Վրացական թագավորության կազմում:կազմում։ Երևանի խանությունը, որպես խոշոր և սահմանային վարչական միավոր, անվանվում էր նաև սարդարություն (կուսակալություն), իսկ նրա խանը՝ սարդար:սարդար։ Խանությունը բաժանված էր 15 շրջանների (մահալների)՝ Զանգիբասարի, Սուրմալուի, Սարդարապատի, Թալինի, Ապարանի և այլն:այլն։ Խանության գլուխ կանգնած էր շահի կողմից նշանակված խանը:խանը։ Մահալները կառավարում էին խանի կողմից նշանակված միրբոլուքները, իսկ գյուղերը՝ գյուղապետերը:գյուղապետերը։ Քաղաքների կառավարիչները կոչվում էին քալանթարներ:քալանթարներ։
Արևմտյան Հայաստանի հիմնական մասն ընդգրկված էր [[Կարսի փաշայություն|Կարսի]], [[Ախալցխայի փաշայություն|Ախալցխայի]], [[Էրզրումի փաշայություն|Էրզրումի]], [[Վանի փաշայություն|Վանի]], [[Դիարբեքիրի փաշայություն|Դիարբեքիրի]], [[Սեբաստիայի փաշայություն]]ներում (վիլայեթներում):։ Փաշայությունները բաժանվում էին գավառների (սանջակների), իսկ վերջիններս՝ գյուղերի:գյուղերի։
Օսմանյան Թուրքիան և շահական Պարսկաստանը ավատատիրական հետամնաց երկրներ էին:էին։ Ներքին խժդժությունները, կամայականություններն ու բռնությունները այդ պետությունների անբաժան ուղեկիցներն էին:էին։ Ինչպես սուլթանն ու շահը ամբողջ երկրում, այնպես էլ փաշաներն ու խաները իրենց վարչական տարածքներում միահեծան իշխողներ էին:էին։ Տնտեսությունը գտնվում էր հետամնաց վիճակում:վիճակում։ Տնտեսության հիմնական ճյուղը՝ գյուղատնտեսությունը, խիստ ցածր մակարդակի վրա էր:էր։
Ծանր էր գյուղացիության դրությունը:դրությունը։ Աշխատավոր զանգվածների շահագործումը կատարվում էր գլխավորապես հարկահանությամբ:հարկահանությամբ։ Հարկերը գանձվում էին հողից, ջրից, արոտավայրերից օգտվելու համար:համար։ Տասնհինգ տարեկանից բարձր յուրաքանչյուր տղամարդ տալիս էր գլխահարկ, ամեն մի ընտանիք՝ ծխահարկ:ծխահարկ։ Բազմաթիվ հարկեր էին վճարում նաև արհեստավորներն ու առևտրականները:առևտրականները։ Գյուղացիները դրանք վճարում էին բնամթերքով, իսկ առևտրա-արհեստավորական դասը՝ դրամով:դրամով։ Գյուղացիները կալվածատիրոջ համար կատարում էին նաև կոռ ու բեգար:բեգար։ Նրանք պարտավոր էին վար ու ցանք անել տիրոջ համար, մասնակցել նրա տների, բերդերի, պարիսպների կառուցմանը, ճանապարհների և առուների շինարարությանը և այլն:այլն։
{{քաղվածք|Երևանի խանության գյուղացիները կոռ ու բեգարի տակ չորացել, չոփ էին դարձել|Խաչատուր Աբովյան}}
Պարսիկ խաների, հատկապես թուրք փաշաների տիրապետության տակ ուրիշ ժողովուրդների շարքում ծանր իրավական պայմաններում էր գտնվում նաև հայ ժողովուրդը:ժողովուրդը։ Նա զուրկ էր կյանքի ու գույքի ապահովությունից, երկրի քաղաքացու տարրական իրավունքներից:իրավունքներից։ Հայ ժողովուրդը համարվում էր ռայա, այսինքն՝ հպատակ, իրավազուրկ շերտ:շերտ։ Տնտեսական հարստահարություններից բացի, նա ենթարկվում էր նաև ազգային, կրոնական հալածանքների:հալածանքների։ Նրա վկայությունը չէր անցնում դատարանում, նա իրավունք չուներ ձի հեծնել, զենք կրել, մահմեդականի առաջ պարտավոր էր գլուխ խոնարհել, հագուստով տարբերվել նրանից:նրանից։ Իր ազգային ծագման ու դավանանքի համար նա վճարում էր հատուկ հարկեր, որոնցից գլխավորը կոչվում էր խարաջ:խարաջ։ Հայ ժողովուրդը կրում էր ծանր հարվածներ, վիրավորում էին նրա ազգային արժանապատվությունն ու նվիրական զգացումները:զգացումները։ Այդ ամենը պայմաններ էր ստեղծում և խթանում թուրքական և պարսկական դաժան լուծը թոթափելու ձգտումը<ref>[http://www.findarmenia.com/arm/history/23/420/421 Հայ ժողովրդի ծանր դրությունը]</ref>:։
== Պատերազմի սկիզբ ==
[[19-րդ դար]]ի սկզբներին բարդ իրադրություն էր ստեղծվել [[Անդրկովկաս]]ում:ում։ Երկրամասի ժողովուրդները ձգտում էին թոթափել թուրքական և պարսկական տիրապետությունը:տիրապետությունը։ Ռուսաստանը ջանում էր գրավել և կայսրությանը միացնել Անդրկովկասը:Անդրկովկասը։ Նա, հանձինս վրացիների և հայերի, իր քաղաքականությունը իրականացնելու համակիրներ էր տեսնում:տեսնում։
[[1801]] թվականին խաղաղ ճանապարհով Արևելյան Վրաստանը միացավ Ռուսաստանին:Ռուսաստանին։ Վրաստանի հետ Ռուսաստանի տիրապետության տակ անցան նաև հայկական մի շարք շրջաններ՝ Լոռի-Փամբակը, Ղազախը և Շամշադինը:Շամշադինը։
Ռուսաստանի՝ դեպի հարավ ծավալվելը և Անդրկովկասում ամրանալը բուռն ընդվզում առաջ բերեց երկու հակամարտ պետությունների՝ [[Անգլիա]]յի և [[Ֆրանսիա]]յի կողմից:կողմից։ Նրանք ձգտում էին Պարսկաստանին և Թուրքիային հրահրել Ռուսաստանի դեմ և կանխել վերջինիս առաջխաղացումը:առաջխաղացումը։ Ֆրանսիան և Անգլիան միակամ էին Ռուսաստանին Անդրկովկասից վտարելու մտադրության մեջ:մեջ։ Գլխավորապես նրանց վարած քաղաքականության հետևանքով 1804 թվականին սկսվեց ռուս-պարսկական պատերազմը:պատերազմը։ Ռազմական գործողություններն ընթանում էին հօգուտ Ռուսաստանի:Ռուսաստանի։
1805-1806 թվականներին ռուսական զորքը գրավում է [[Ղարաբաղի խանություն|Ղարաբաղի]], [[Շաքիի խանություն|Շաքիի]], [[Շիրվանի խանություն|Շիրվանի]], [[Բաքվի խանություն]]ները:ները։ Կոտրելով հակառակորդի դիմադրությունը՝ [[1808]] թվականին ռուսները երկրորդ անգամ պաշարում են [[Երևանի բերդ]]ը:ը։ Բերդը ամրացվել էր ֆրանսիական ռազմական մասնագետների ղեկավարությամբ և ամուր պաշտպանվում էր:էր։ Մի քանի անհաջող գրոհներից հետո ռուսական զորքի հրամանատար Գուդովիչը դադարեցնում է պաշարումը և վերադառնում Վրաստան:Վրաստան։
[[1812]] թվականին [[Հայրենական պատերազմ]]ում Ռուսաստանի հաղթանակը նպաստեց ռուս-պարսկական պատերազմի հաջող ավարտին:ավարտին։ Ռուսները պարսից թագաժառանգ Աբբաս-Միրզայի դեմ Ասլանդուզի, Լենքորանի և Մեղրու ճակատամարտերում վճռական հաղթանակներ տարան:տարան։
[[1813]] թվականի [[հոկտեմբերի 12]]-ին Ղարաբաղի [[Գյուլիստան]] գյուղում կնքվեց ռուս-պարսկական հաշտության պայմանագիրը:պայմանագիրը։ Այդ պայմանագրի համաձայն [[Շիրակ]]ը, [[Լոռի]]ն, [[Ղազախի շրջան|Ղազախ]]ը, [[Տավուշի մարզ|Շամշադինը]], [[Սյունիք|Զանգեզուրը]], Ղափանը և [[Արցախ (նահանգ)|Ղարաբաղը]] անցնում էին [[Ռուսական կայսրություն|Ռուսաստանի]] տիրապետության տակ<ref>[http://www.findarmenia.com/arm/history/23/420/422 Ռազմաքաղաքական իրադրությունը]</ref>։
== Ծանոթագրություններ ==
{{ծանցանկ}}
== Աղբյուրներ ==
* [http://topwar.ru/28058-nachalo-russko-persidskoy-voyny-18041813-gg-srazhenie-za-erivanskoe-hanstvo.html Начало Русско-персидской войны 1804—1813 гг. Сражение за Эриванское ханство {{ref-ru}}]
* [http://hpj.asj-oa.am/1273/1/1968-4(13).pdf Արևելյան Հայաստանի միացումը Ռուսաստանին]
* [http://hpj.asj-oa.am/1774/1/1972-1(3).pdf Արևելյան Հայաստանի միացումը Ռուսաստանին]
[[Կատեգորիա:19-րդ դարի պատերազմներ]]
| 