«Նախաիսլամական Արաբիա»–ի խմբագրումների տարբերություն

Մեր թվարկության [[7-րդ դար]]ում [[Արաբական ցեղերի տեղաշարժերը միջին դարերում|արաբական ցեղեր]]ը ընդունեցին [[իսլամ]]ը և միավորվեցին նրա կանաչ դրոշի ներքո։ Մինչ այդ [[արաբներ]]ը և [[Արաբական թերակղզի|Արաբական թերակղզ]]ում ապրող սեմալեզու մյուս ժողովուրդները կերտել էին շուրջ քաղաքակրթություններ, որոնցից [[Եմենի հնադարյան քաղաքակրթություն|ամենահինը]] ուներ 3000-ամյա պատմություն։

[[Պատկեր:Tribes english.png|մինի|աջից|արաբական ցեղեր]]

Արաբական թերակղզին ({{lang-ar|جزيرة العرب}}, ''Ջազիրաթ ալ-Արաբ'') աշխարհագրական տարածք է [[Հարավարևմտյան Ասիա]]յում։ Տարածքը կազմում է 3,273,000 քառ. կմ, բնակչությունը՝ շուրջ 80 միլիոն մարդ։ Կոմունիկացիոն տեսանկյունից գտնվելով [[3]] աշխարհամասերի՝ [[Եվրոպա]]յի, [[Ասիա]]յի և [[Աֆրիկա]]յի հատման կետում՝ Արաբական թերակղզին իր ուրույն տեղն ունի համաշխարհային պատմության մեջ։ Թերակղզու դերը հատկապես մեծացավ [[19]]-րդ դարի ընթաղքում։ Հայտնաբերվում են ''սև ոսկու''՝ [[նավթ]]ի և ''կապույտ վառելիքի''՝ [[բնական գազ]]ի հսկայական պաշարներ։ Արաբական թերակղզում և Պարսից ծոցի ավազանում է տեղակայված նավթի համաշխարհային պաշարների 2/3-ը, բնական գազի պաշարների գրեթե կեսը։ Կան նաև մետաղների օգտակար հանածոների հանքավայրեր։

 

Արաբական թերակղզին [[սեմական լեզուներ|սեմական ժողովուրդներ]]ի հայրենիքն է <ref name="Беляев">Беляев Е. А , Арабы, ислам и арабский халифат в ранее средневековье, Москва 1966</ref>։ Ք.ա. 4-3-րդ հազարամյակներից սկսած այդ ժողովուրդների մեծ մասը տեղափոխվել է Բարեբեր Մահիկի տարածաշրջան՝ [[Միջագետք]] ու [[Միջերկրական ծով]]ի արևելյան ափ։ Նրանց մի հատված հաստատվել է Հաբեշական բարձրավանդակում [[Եթովպիա]]։ Սեմական ծողովուրները հիմնել են այնպիսի պետություններ, ինչպիսիք են [[Շումեր]]ը ({{lang-ar|سومر}}, ''Սումեր''), [[Աքքադ]]ը ({{lang-ar|أكد}}, ''Աքքադ''), [[Բաբելոն]]իան ({{lang-ar|أكبلاد بابلد}}, ''Բիլադ Բաբել''), [[Փյունիկիա]]ն ({{lang-ar|فينيقيا}}, ''Ֆինիկիա''), [[Ասորեստան]]ը ({{lang-ar|آشور}}, ''Աշշուր''), [[Ասորիք]]ի ({{lang-ar|سوريا}}, ''Սուրիա'') և [[Միջագետք]]ի ({{lang-ar|بلاد الرافدين‎}}, ''Բիլադ ալ-Ռաֆիդեյն'') հռչակավոր քաղաք-պետությունները<ref name="Hoyland">Robert G.Hoyland, Arabia and the Arabs, New York, 2001</ref>։ Աքքադը մարդկությանը հայտնի առաջին կայսրությունն էր, որի իշխանությանն էին ենթարկվում Բարեբեր Մահիկի և [[Հայկական լեռնաշխարհ]]ի հարավային շրջանների երկրները։ Բաբելոնը մարդկության պատմության խոշորագույն քաղաքն էր, որը որոշ աղբյուրների համաձայն ունեցել է 200,000 բնակիչ։

 

Սեմական քաղաքակրթությունները, որոնք ստեղծել էին հարուստ մշակույթ, հսկայական ներդրում են կատարել մարդկության պատմության զարգացման համար։ Փյունիկիայի Ուգարիտ քաղաքում մ.թ.ա. 2-րդ հազարամյակում կերտվել է աշխարհի առաջին այբունենը։ Արամեացիների լեզուն և այբուբենը դարեր շարունակ՝ մինչև հելլենիզմի դարաշրջանը, տիրապետող են եղել տարածաշրջանում։ Գտնվելով Չինաստանն ու Հնդկաստանը Միջերկրական ծովին կապող առևտրական ճանապարհների կենտրոնում՝ նրանք զբաղվել են տարանցիկ առևտրով և մշակութային փոխանակությամբ։ Ժամանակակից Սիրիայի ու Հորդանանի տարածքներում են գտնվում [[Նաբատեա]]յի ({{lang-ar|مملكة الأنباط}}, ''Մամլաքաթ ալ-Անբատ'') ու [[Պալմիրա]]յի ({{lang-ar|تدمر}}, ''Թադմոր'')՝ հելլենիստական ոճով կառուցված քաղաքները Այսօր չնչին բեկորներ մնացել են այդ պետություններից, ժողովուրդների մեծ մասը ձուլվել է։ Սակայն արաբ ժողովուրդը մնացել է պատմական նախահայրենիքում ու դարձել աշխարհի ամենահայտնի ժողովուրդներից մեկը<ref name="Hitty">Hitti Ph., History of the Arabs, 10th editionPalgrave McMillan 2002</ref>։

 

=== Նախաիսլամական նստակյաց քաղաքակրթություններ ===

Արաբական թերակղզին դարեր շարունակ բանկեցված է եղել տասնյակ ազգերով ու ազգություններով, ցեղերով ու ցեղային միություններով։ Սակայն գերիշխողը եղել և մնում են [[արաբներ]]ը, որոնք իրենց են ձուլել շատ էթնիկ խմբեր։ [[Արաբական ցեղերի տեղաշարժերը միջին դարերում|Արաբական ցեղերը]] հայտնի էին երկու խոշոր խմբերով՝ հյուսիսային, որի հիմնադիրն [[Ադնան]]ն էր <ref name="Негря">Негря Л. В. Общественный строй Северной и Центральной Аравии в 5-7 вв</ref>, և հարավային, որի հիմնադիրն էր [[Կահտան]]ը։ Հայտնի էին ({{lang-ar|بنو أسد}}, ''բանու ասադ'')՝ առյուծի որդիներ, ({{lang-ar|بنو نسر}}, ''բանու նասր'')՝ արծվի որդիներ, ({{lang-ar|تغليب}}, ''Թաղլիբ''), ({{lang-ar|القريش}}, ''ալ-Կուրեյշ'') և այլ ցեղերը։ Արաբները բնակվում էին հիմնականում ծովափնյա շրջաններում, ինչպես նաև անապատներով ու տափաստաններով մեկ ցրված կանաչ կղզյակներում՝ օազիսներում։ Հատկապես մեծաքանակ էր բնակչությունը հարավային Արաբիայում՝ Եմենում։

 

Հյուսիսային ու Կենտրոնական Արաբիայի բնակչությունը ևս զբաղվում էր նստակյաց հողագործությամբ։ Նպաստավոր էին ոչ միայն [[Յամամա]]յի և [[Եմեն]]ի ոռոգովի տարածքները, այլև [[Նաջդ]]ի սարահարթի, Բահրեյնի դաշտավայրի ու [[Հիջազ]]ի լեռնային օազիսները<ref name="Негря"/>։ Նստակյաց ցեղերը ստեղծել էին քաղաք-պետություններ՝ շաաբաներ ({{lang-ar|الشعبة}}, ''ալ-շա'բա''), որոնք հունական պոլիսներ էին հիշեցնում։ Դրանք իրենց ազդեցությունը տարածում էին նաև շրջակա գյուղերի վրա՝ նպաստելով դրանց զարգացմանը<ref name="Hitty"/><ref name="Հովհաննիսյան"/>։ [[6-րդ դար]]ում շաաբաների, ինչպես նաև Եմենում ձևավորված թագավորությունների թուլացումն ու անկումը բացասաբար անդրադարձավ սոցիալական, տնտեսական ու քաղաքական կյանքի վրա։ Պատճառը [[Մերձավոր Արևելք]]ում և [[Հռոմեական կայսրություն]]ում տիրող փոփոխություններն էին, որոնք հանգեցրին հին՝ նախնադարյան ու ստրկատիրական կարգերի վերջնական վերացմանն ու նոր հասարակարգի ստեղծմանը։ [[Մերձավոր Արևելք|Արևելքի]] ժողովուրդները թևակոխեցին ավատատիրության դարաշրջան, որը տևեց 1,2-1,5 հազարամյակ։ Նախաիսլամական շրջանում՝ [[6]]-[[7-րդ դար]]երի [[Արաբական թերակղզի|թերակղզու]] բնակչության 4-4,5 միլիոնը նստակյացներ էին, իսկ 2,5-3 միլիոն մարդ զբաղվում էր քոչվոր կամ կիսաքոչվոր անասնապահությամբ<ref name="Беляев"/> հողագործությունը պատվազրկություն համարելով<ref name="Большаков"/>։

=== Նախաիսլամական բեդուինական ցեղեր ===

 

Նախաիսլամական շրջանի ցեղային համակարգն ունի մոտ 2000-ամյա պատմություն<ref name="Большаков"/>։ Արաբական ցեղերը ունեին հիմնական անդամներ, որոնք իրար հետ կապված էին արյունակցական կապով, և երկրորդական անդամներ, որոնք պատերազմում հաղթված ցեղերի ստրկացված անդամներն էին կամ թույլ տոհմերի հնազանդ անդամները։ Ցեղը գլխավորում էին նրա հիմնական անդամներից հինգը։

 

Ցեղապետը կամ առաջնորդը՝ սեյյիդը ({{lang-ar|سيد}}, ''սեյյիդ''), ընտրվում էր տոհմի հարգանք վայելող, բանիմաց ու տարեց մարդկանցից։ Նա էր որոշում ցեղի տեղաշարժի, հարկերի հավաքման, այս կամ այն ցեղի դեմ պատերազմ սկսելու կամ հաշտվելու խնդիրները։ Ռազմական ղեկավարը՝ կաիդը ({{lang-ar|قائد}}, ''կաիդ''), ընտրվում էր պատերազմում առավել քաջություն, ճարպկություն և ուժ ցույց տված զինվորներից։ Ցեղային զորաջոկատներում նա ցեղապետից հետո երկրորդն էր։ Ցեղում կարևոր դեր էին խաղում կրոնական առաջնորդը՝ քահին ({{lang-ar|كاهن}}, ''քահին''), և դատավորը՝ կադի ({{lang-ar|قاض}}, ''կադի'')<ref name="Hitty"/>։ Շաիրը ({{lang-ar|شاعر}}, ''շա'իր'') գովերգում էր ցեղը, փառաբանում հերոսներին։ Նա մասնակցում էր Մեքքայի [[Քաաբա տաճար]]ից ոչ հեռու գտնվող Ուկազի ամենամյա ժողով-բանավեճերին<ref name="Hitty"/>։ Կային ցեղեր, որի գլխավոր անդամներից ոմանք զբաղեցնում էին մեկից ավելի պաշտոններ։ Բայց եթե նույնիսկ հանդիպեր ցեղ, որի առաջին չորս պաշտոնները կատարեր ցեղապետը, շաիրի պաշտոնն մնում էր անձեռնմխելի և յուրահատուկ։ Արաբների պատմության մեջ մեզ հայտնի միակ մարդը, ով փորձել էր հինգ պաշտոնները կատարել միաժամանակ, [[Մուհամմադ մարգարե]]ն էր<ref name="Hoyland"/>։

Բեդուինները զբաղվում էին քոչվոր անասնապահությամբ ու մասամբ հարձակումներով։ Արաբական թերակղզու հիմնական փոխադրամիջոցը, կենդանական սնունդի, հագուստի ապահովողն ու հարստության չափանիշը հարյուրավոր տարիներ եղել և մնում է [[ուղտ]]ը։ Այն կարող է առանց ջրի ու կերակրի ճամփորդել 4-5 օր, օրական 120-130 կմ<ref name="Հովհաննիսյան">Նիկոլայ Հովհաննիսյան, Արաբական երկրների պատմություն, Երևան 2003</ref>։ Ուղտի [[միս]]ն ու [[կաթ]]ը դարեր շարունակ քոչվոր բեդուինների հիմնական սնունդն էր։ Ուղտի կաշվից ու բրդից մարդիկ պատրաստել են հագուստներ։ Բեդուինի առօրյա սնունդը լրացնում էր արմավենու պտուղը։ Ընդ որում, օգտագործվում էր ոչ միայն արմավենու պտուղը, այլև արմավի կորիզը, որը աղում էին և հաց պատրաստում<ref name="Hitty"/>։ Առօրյա սննդի հայթայթումը անապատային պայմաններում կարող էր վերածվել գոյության կռվի, այն հաճախ լրացվում էր այլ ցեղերի վրա հարձակումներով և քարավանային առևտրի թալանով<ref name="Большаков"/>։ Ծանր պայմանները ստիպում էր գոյությունը պահպանելու համար դիմել ծայրահեղ միջոցների։ Անապատաբնակ արաբները կարիք ունեին հիմնականում զինվորների՝ արական սեռի ներկայացուցիչների, իսկ անհրաժեշտ քանակից ավելի ծնված աղջիկներին ողջ-ողջ թաղում էին։

 

=== Նախաիսլամական շրջանի հավատալիքներ ===

[[Պատկեր:Dhushara.JPG|մինի|աջից|Հուբալի արձանը. պահվում է Դամասկոսի թանգարանում]]

Արաբերեն լեզուն ցեղերին միավորում էր միայն ժամանակավորապես՝ պատերազմելու կամ պաշտպանվելու, առևտրական կամ դիվանագիտական կապեր հաստատելու համար։ Պատճառը կրոնական մասնատվածությունն էր։ Արաբական թերակղզում տարածված էին և՛ հեթանոսական, և՛ միաստվածական կրոններ։ Միաստվածական կրոններից [[քրիստոնեություն]]ը հյուսիսային շրջաններ է մուտք գործել [[Բյուզանդիա]]յի նվաճողական քաղաքականության հետևանքով։ Քրիստոնեություն էին ընդունել [[Ղասանիներ]]ը, իսկ [[Լախմիներ]]ը մնացել էին հեթանոս։ Այս 2 հյուսիսարաբական պետությունները հաճախ էին պատերազմում միմյանց դեմ՝ համապատասխանաբար Բյուզանդիայի և Սասանյան Պարսկաստանի կողմից։ Ավելի վաղ քրիստոնեություն էր ընդունել [[Եմեն]]ի [[Հիմյար]] ({{lang-ar|حمير}}) թագավորությունը<ref name="Пиотровский">Пиотровский М.Б., Южная Аравия в раннее средневековье, Москва 1985</ref>։

 

=== Այլ աստվածություններ ===

 

# Մանաֆ ({{lang-ar|مناف}}) կանանց աստված <ref name=book>''Book of Idols''</ref>

# Ուադդ ({{lang-ar|ود}}) սիրո և ընկերության աստված, որին օձերը ենթարկվում էին <ref name=book>''Book of Idols''</ref>