«Երկաթ»–ի խմբագրումների տարբերություն
Content deleted Content added
չ մանր-մունր, փոխարինվեց: : → ։ (39), → (2) |
հեռացվել է Կատեգորիա:Տարրեր, ավելացվեց Կատեգորիա:Անցումային մետաղներ ՀոթՔաթ գործիքով |
||
Տող 85.
}}
{{Պարբերական համակարգի տարր|align=center|fontsize=100%|number=26}}
'''Երկաթ''', քիմիականնշանը՝ '''Fe''' ({{lang-la|Ferrum}})։ Երկաթը d-տարր է, [[պարբերական համակարգ]]ի ութերորդ խմբի երկրորդական ենթախմբում է՝ ատոմային համարը՝ 26։ Այն սպիտակ-արծաթափայլ մետաղ է։ Ատոմի էլեկտրոնային բանաձևն է 1s<sup>2</sup>2s<sup>2</sup>2p<sup>6</sup>3s<sup>2</sup>3p<sup>6</sup>3d<sup>6</sup>4s<sup>2</sup>։ Բացի Էներգիական չորրորդ մակարդակի 2 էլեկտրոնից, քիմիական կապերի առաջացմանը կարող են մասնակցել նաև երրորդ մակարդակի d-էլեկտրոնները։ Երկաթին բնորոշ են գերազանցապես +2 և +3 օքսիդացման աստիճանները։ Սակայն կան շատ քիչ թվով խիստ անկայուն միացություններ, որոնցում դրսևորվում է +6 օքսիդացման աստիճան։ Բնության մեջ տարածվածությամբ (4,65%) զբաղեցնում է չորրորդն է՝ թթվածնից(O), սիլիցիումից (Si) և ալյումինից (Al<ref>''[[Карапетьянц, Михаил Христофорович|Карапетьянц М. Х.]], Дракин С. И.'' Общая и неорганическая химия: Учебник для вузов. — 4-е изд., стер. — М.: Химия, 2000, ISBN 5-7245-1130-4, с. 529</ref>).) հետո։ Ազատ վիճակում երբեմն հանդիպում է միայն որոշ երկաթաքարերի տեսքով։ Գտնվում է հիմնականում օքսիդային հանքաքարերում, որոնցից կարևորներն են գորշ [[երկաթաքար]]ը (լիմոնիտ)(Fe<sub>2</sub>O<sub>3</sub> . nH<sub>2</sub>O), կարմիր երկաթաքարը (հեմատիտ)(Fe<sub>2</sub>O<sub>3</sub>), մագնիսական երկաթաքարը (մագնետիտ) (Fe<sub>3</sub>O<sub>4</sub>), [[սիդերիտ]]ը (FeCO<sub>3</sub>), պիրիտ (հրաքար)՝ FeS<sub>2</sub> և այլն։ Մարդու օրգանիզմում կա ~ 3գ երկաթ տարր գերազանցապես հեմոգլոբինի բաղադրության մեջ։▼
▲Բնության մեջ տարածվածությամբ (4,65%) զբաղեցնում է չորրորդն է՝ թթվածնից(O), սիլիցիումից (Si) և ալյումինից (Al<ref>''[[Карапетьянц, Михаил Христофорович|Карапетьянц М. Х.]], Дракин С. И.'' Общая и неорганическая химия: Учебник для вузов. — 4-е изд., стер. — М.: Химия, 2000, ISBN 5-7245-1130-4, с. 529</ref>).) հետո։ Ազատ վիճակում երբեմն հանդիպում է միայն որոշ երկաթաքարերի տեսքով։ Գտնվում է հիմնականում օքսիդային հանքաքարերում, որոնցից կարևորներն են գորշ [[երկաթաքար]]ը (լիմոնիտ)(Fe<sub>2</sub>O<sub>3</sub> . nH<sub>2</sub>O), կարմիր երկաթաքարը (հեմատիտ)(Fe<sub>2</sub>O<sub>3</sub>), մագնիսական երկաթաքարը (մագնետիտ) (Fe<sub>3</sub>O<sub>4</sub>), [[սիդերիտ]]ը (FeCO<sub>3</sub>), պիրիտ (հրաքար)՝ FeS<sub>2</sub> և այլն։
== Անվան ծագումը ==
Սլավոներենում ''*želězo'' ({{lang-be|жалеза}}, {{lang-uk|залізо}}, {{lang-cu|желѣзо}}, {{lang-bg|желязо}}, {{lang-pl|żelazo}}, {{lang-cs|železo}}, {{lang-sl|železo}}) ունի հստակ զուգահեռներ [[Բալթյան լեզուների|Բալթյան Լեզուներ]] հետ ({{lang-lt|geležis}}, {{lang-lv|dzelzs}})։ Կա մի քանի տարբերակներ նաև բալթո-սլավոնական բառերի ստուգաբանությունում։ Դրանցից մեկը կապվում է հունարեն բառի՝ χαλκός հետ, որը նշանակում է երկաթ ու պղինձ, համաձայն մի ուրիշ վարկածի ''*želězo'' բառը ''*žely'' նշանակում է «կրիա» և ''*glazъ''-«ժայռ», ընդհանուր անվամբ «[[Բնական քար|քար]]»<ref>{{ռուսերեն գիրք|автор=М. Фасмер.|заглавие=Этимологический словарь русского языка|том=2|издание=Прогресс|год=1986|страницы=42—43}}</ref><ref>''Трубачёв О. Н.'' Славянские этимологии. // Вопросы славянского языкознания, № 2, 1957.</ref>.<ref>{{ռուսերեն գիրք|автор=Boryś W.|заглавие=Słownik etymologiczny języka polskiego|издание=Kraków: Wydawnictwo Literackie|год=2005|страницы=753—754}}</ref>։ Ռոմանական լեզուներում՝ ({{lang-it|ferro}}, {{lang-fr|fer}}, {{lang-es|hierro}}, {{lang-pt|ferro}}, {{lang-ro|fier}}) շարունակվում է {{lang-lat|ferrum }}։ Լատրներենում՝ ferrum (< ''*ferzom''), ամենայն հավանականությամբ, վերցված է որոշ արևելյան լեզուներից, երևի փյունիկյան լեզուներից։ Գերմանական լեզուներից երկաթի անվանումը վերցվել է ({{lang-got|eisarn}}, {{lang-en|iron}}, {{lang-de|Eisen}}, {{lang-nl|ijzer}}, {{lang-da|jern}}, {{lang-sv|järn}}) հինականում կելտերենից։<ref>{{ռուսերեն գիրք|автор=Мейе А.|заглавие=Основные особенности германской группы языков|издание=УРСС|год=2010|страницы=141}}</ref>։ Պրակելտական բառը ''*isarno-'' (> др.-ирл. iarn, др.-брет. hoiarn), հավանաբար թվագրվում է «ուժեղ, սուրբ, տիրապետող, գերբնական ուժեր» <ref>{{ռուսերեն գիրք|автор=Matasović R.|заглавие=Etymological Dictionary of Proto-Celtic|издание=Brill|год=2009|страницы=172}}</ref> հասկացությունների մասին։ Հունարենում բառը {{lang-grc2|σίδηρος}}, հնարավոր է վերցվել է նույն աղբյուրից, ինչը Սլավոնական լեզուներում էր, գերմաներենում և բալթյան լեզուներում վերցվել է արծաթ բառից<ref>{{ռուսերեն գիրք|автор=Mallory, J. P., Adams, D. Q.|заглавие=Encyclopedia of Indo-European Culture|издание=Fitzroy-Dearborn|год=1997|pages=314}}</ref>։ Բնական երկաթի կարբոնատի անվանումը գալիս է {{lang-la|sidereus}} - աստղ բառից, իսկապես, առաջին անգամ երկաթը հայտնվելով մարդու ձեռքին ունեցել է մթնոլորտային ծագում։ Հնարավոր է նաև որ այդ համընկնումը պատհական չի եղել։ Մասնավորապես, հունարենում բառը նշանակում ''սիդերիտ (σίδηρος)'' երկաթի համար և լատիներենից ''sidus'', «աստղ» բառից։
== Իզոտոպներ ==
{{Main|Երկաթի իզոտոպներ}}
Բնական երկաթը ունի չորսը կայուն իզոտոպներ. <sup>54</sup>Fe (իզոտոպի տարածվածությունը 5,845 %), <sup>56</sup>Fe (91,754 %), <sup>57</sup>Fe (2,119 %) և <sup>58</sup>Fe (0,282 %)։ Հայտնի է ավելի քան 20 անկայուն երկաթի իզոտոպներ հետևյալ զանգվածային թվերով 45-ից 72, որոնցից առավել կայուն է <sup>60</sup>Fe իզոտոպը։ <sup>56</sup>Fe երկաթի իզոտոպը պատկանում է առավել կայուն միջուկների թվին. հետևյալ բոլոր տարրերը կարող ենփոքրացնել էներգիայի կապը մեկ նուկլոնի անկման միջոցով, իսկ բոլոր նախորդ տարրեր, սկզբունքորեն, կարող են նվազեցնել պարտադիր էներգիայի կապը մեկ նուկլոնի սինթեզի միջոցով։
== Երկաթի ստացումը ==
Արդյունաբերությունում երկաթը ստանում են երկաթի հանքաքարից հիմնականում հեմատիտից (Fe<sub>2</sub>O<sub>3</sub>) և մագնիտից (FeO·Fe<sub>2</sub>O<sub>3</sub>)։ Գոյություն ունեն տարբեր որակական եղանակներ երկաթը հանքաքարից ստանալու համար։ Առավել տարածված եղանակներից է, երբ երկաթը ստանում են բացառապես հրամետաղարտադրական եղանակով՝ դոմնային վառարանում։
===== Արտադրության առաջին
Երկաթը վերականգնում են ածխածնով դոմնային վառարանում 2000 °C ջերմաստիճանում։ Ստանում են ածխածնով կամ ածխածնի օքսիդով օքսիդներից վերականգնման միջոցով։ Վառարանում ածխածինը օքսիդանում է մինչև ածխածնի մոնօքսիդը.
: <math>\mathsf{2C + O_2 \rightarrow 2CO}</math>
Տող 121 ⟶ 110՝
Օդում, խոնավության առկայությամբ, հեշտությամբ օքսիդանում է (ժանգոտում է).
: <math>\mathsf{4Fe + 3O_2 + 6H_2O \rightarrow 4Fe(OH)_3}</math>
== Ֆիզիկական հատկությունները ==
Երկաթը արծաթափայլ, սպիտակ, պինդ մետաղ է, խտությունը 7,87 գ/սմ<sup>3</sup> է, հալման ջերմաստիճանը՝ 1539 °C։ Շնորհիվ ատոմում առկա չզույգված շատ էլեկտրոնների՝ երկաթն ունի պարամագնիսական հատկություն. ձգվում է մագնիսի կողմից։ Այդ մետաղին բնորոշ են արագ մագնիսանալու և ապամագնիսանալու հատկությունները, ինչը հնարավորություն է տալիս երկաթը լայնորեն օգտագործելու էլեկտրատեխնիկայում և էլեկտրոնային սարքերում։ Չափազանց մաքուր երկաթը բավականին կայուն է օդի թթվածնի նկատմամբ, սակայն սովորական մետաղը (խառնուկներ պարունակող) օդում աստիճանաբար ենթարկվում է կերամշակման, մանավանդ խոնավության առկայությամբ.
: <math>\mathsf{2Fe + O_2 + 2H_2O \rightarrow 2Fe(OH)_2 }</math>
== Քիմիական հատկությունները ==
===== Օքսիդացման աստիճանի բնույթը =====
Տող 157 ⟶ 148՝
: <math>\mathsf{3Fe + 4H_2O \rightarrow Fe_3O_4 + 4H_2}</math>
===== Փոխազդեցությունը թթուների հետ =====
*Աղաթթվի հետ.
Տող 190 ⟶ 182՝
:: <math>\mathsf{Fe + 2FeCl_3 \rightarrow 3FeCl_2}</math>
== Արտաքին հղումներ ==
* [http://www.webelements.com/webelements/elements/text/Fe/key.html Երկաթը Webelements]
Տող 206 ⟶ 199՝
{{Փոքր պարբերական աղյուսակ}}
[[Կատեգորիա:
[[Կատեգորիա:Երկաթ]]
|