«Երկաթ»–ի խմբագրումների տարբերություն

Content deleted Content added
չ մանր-մունր, փոխարինվեց: : → ։ (39), → (2)
Տող 85.
}}
{{Պարբերական համակարգի տարր|align=center|fontsize=100%|number=26}}
'''Երկաթ''', քիմիականնշանը՝ '''Fe''' ({{lang-la|Ferrum}})։ Երկաթը d-տարր է, [[պարբերական համակարգ]]ի ութերորդ խմբի երկրորդական ենթախմբում է՝ ատոմային համարը՝ 26։ Այն սպիտակ-արծաթափայլ մետաղ է։ Ատոմի էլեկտրոնային բանաձևն է 1s<sup>2</sup>2s<sup>2</sup>2p<sup>6</sup>3s<sup>2</sup>3p<sup>6</sup>3d<sup>6</sup>4s<sup>2</sup>։ Բացի Էներգիական չորրորդ մակարդակի 2 էլեկտրոնից, քիմիական կապերի առաջացմանը կարող են մասնակցել նաև երրորդ մակարդակի d-էլեկտրոնները։ Երկաթին բնորոշ են գերազանցապես +2 և +3 օքսիդացման աստիճանները։ Սակայն կան շատ քիչ թվով խիստ անկայուն միացություններ, որոնցում դրսևորվում է +6 օքսիդացման աստիճան։ Բնության մեջ տարածվածությամբ (4,65%) զբաղեցնում է չորրորդն է՝ թթվածնից(O), սիլիցիումից (Si) և ալյումինից (Al<ref>''[[Карапетьянц, Михаил Христофорович|Карапетьянц М. Х.]], Дракин С. И.'' Общая и неорганическая химия: Учебник для вузов. — 4-е изд., стер. — М.: Химия, 2000, ISBN 5-7245-1130-4, с. 529</ref>).) հետո։ Ազատ վիճակում երբեմն հանդիպում է միայն որոշ երկաթաքարերի տեսքով։ Գտնվում է հիմնականում օքսիդային հանքաքարերում, որոնցից կարևորներն են գորշ [[երկաթաքար]]ը (լիմոնիտ)(Fe<sub>2</sub>O<sub>3</sub> . nH<sub>2</sub>O), կարմիր երկաթաքարը (հեմատիտ)(Fe<sub>2</sub>O<sub>3</sub>), մագնիսական երկաթաքարը (մագնետիտ) (Fe<sub>3</sub>O<sub>4</sub>), [[սիդերիտ]]ը (FeCO<sub>3</sub>), պիրիտ (հրաքար)՝ FeS<sub>2</sub> և այլն։ Մարդու օրգանիզմում կա ~ 3գ երկաթ տարր գերազանցապես հեմոգլոբինի բաղադրության մեջ։
'''Երկաթ''', քիմիականնշանը՝ '''Fe''' ({{lang-la|Ferrum}})։ Երկաթը d-տարր է, [[պարբերական համակարգ]]ի ութերորդ խմբի երկրորդական ենթախմբում է՝ ատոմային համարը՝ 26։ Այն սպիտակ-արծաթափայլ մետաղ է։ Ատոմի էլեկտրոնային բանաձևն է
1s<sup>2</sup>2s<sup>2</sup>2p<sup>6</sup>3s<sup>2</sup>3p<sup>6</sup>3d<sup>6</sup>4s<sup>2</sup>։
Բացի Էներգիական չորրորդ մակարդակի 2 էլեկտրոնից, քիմիական կապերի առաջացմանը կարող են մասնակցել նաև երրորդ մակարդակի d-էլեկտրոնները։
Երկաթին բնորոշ են գերազանցապես +2 և +3 օքսիդացման աստիճանները։ Սակայն կան շատ քիչ թվով խիստ անկայուն միացություններ, որոնցում դրսևորվում է +6 օքսիդացման աստիճան։
Բնության մեջ տարածվածությամբ (4,65%) զբաղեցնում է չորրորդն է՝ թթվածնից(O), սիլիցիումից (Si) և ալյումինից (Al<ref>''[[Карапетьянц, Михаил Христофорович|Карапетьянц М. Х.]], Дракин С. И.'' Общая и неорганическая химия: Учебник для вузов. — 4-е изд., стер. — М.: Химия, 2000, ISBN 5-7245-1130-4, с. 529</ref>).) հետո։ Ազատ վիճակում երբեմն հանդիպում է միայն որոշ երկաթաքարերի տեսքով։ Գտնվում է հիմնականում օքսիդային հանքաքարերում, որոնցից կարևորներն են գորշ [[երկաթաքար]]ը (լիմոնիտ)(Fe<sub>2</sub>O<sub>3</sub> . nH<sub>2</sub>O), կարմիր երկաթաքարը (հեմատիտ)(Fe<sub>2</sub>O<sub>3</sub>), մագնիսական երկաթաքարը (մագնետիտ) (Fe<sub>3</sub>O<sub>4</sub>), [[սիդերիտ]]ը (FeCO<sub>3</sub>), պիրիտ (հրաքար)՝ FeS<sub>2</sub> և այլն։
Մարդու օրգանիզմում կա ~ 3գ երկաթ տարր գերազանցապես հեմոգլոբինի բաղադրության մեջ։
 
== Անվան ծագումը ==
Սլավոներենում ''*želězo'' ({{lang-be|жалеза}}, {{lang-uk|залізо}}, {{lang-cu|желѣзо}}, {{lang-bg|желязо}}, {{lang-pl|żelazo}}, {{lang-cs|železo}}, {{lang-sl|železo}}) ունի հստակ զուգահեռներ [[Բալթյան լեզուների|Բալթյան Լեզուներ]] հետ ({{lang-lt|geležis}}, {{lang-lv|dzelzs}})։ Կա մի քանի տարբերակներ նաև բալթո-սլավոնական բառերի ստուգաբանությունում։ Դրանցից մեկը կապվում է հունարեն բառի՝ χαλκός հետ, որը նշանակում է երկաթ ու պղինձ, համաձայն մի ուրիշ վարկածի ''*želězo'' բառը ''*žely'' նշանակում է «կրիա» և ''*glazъ''-«ժայռ», ընդհանուր անվամբ «[[Բնական քար|քար]]»<ref>{{ռուսերեն գիրք|автор=М. Фасмер.|заглавие=Этимологический словарь русского языка|том=2|издание=Прогресс|год=1986|страницы=42—43}}</ref><ref>''Трубачёв О. Н.'' Славянские этимологии. // Вопросы славянского языкознания, № 2, 1957.</ref>.<ref>{{ռուսերեն գիրք|автор=Boryś W.|заглавие=Słownik etymologiczny języka polskiego|издание=Kraków: Wydawnictwo Literackie|год=2005|страницы=753—754}}</ref>։ Ռոմանական լեզուներում՝ ({{lang-it|ferro}}, {{lang-fr|fer}}, {{lang-es|hierro}}, {{lang-pt|ferro}}, {{lang-ro|fier}}) շարունակվում է {{lang-lat|ferrum }}։ Լատրներենում՝ ferrum (< ''*ferzom''), ամենայն հավանականությամբ, վերցված է որոշ արևելյան լեզուներից, երևի փյունիկյան լեզուներից։ Գերմանական լեզուներից երկաթի անվանումը վերցվել է ({{lang-got|eisarn}}, {{lang-en|iron}}, {{lang-de|Eisen}}, {{lang-nl|ijzer}}, {{lang-da|jern}}, {{lang-sv|järn}}) հինականում կելտերենից։<ref>{{ռուսերեն գիրք|автор=Мейе А.|заглавие=Основные особенности германской группы языков|издание=УРСС|год=2010|страницы=141}}</ref>։ Պրակելտական բառը ''*isarno-'' (> др.-ирл. iarn, др.-брет. hoiarn), հավանաբար թվագրվում է «ուժեղ, սուրբ, տիրապետող, գերբնական ուժեր» <ref>{{ռուսերեն գիրք|автор=Matasović R.|заглавие=Etymological Dictionary of Proto-Celtic|издание=Brill|год=2009|страницы=172}}</ref> հասկացությունների մասին։ Հունարենում բառը {{lang-grc2|σίδηρος}}, հնարավոր է վերցվել է նույն աղբյուրից, ինչը Սլավոնական լեզուներում էր, գերմաներենում և բալթյան լեզուներում վերցվել է արծաթ բառից<ref>{{ռուսերեն գիրք|автор=Mallory, J. P., Adams, D. Q.|заглавие=Encyclopedia of Indo-European Culture|издание=Fitzroy-Dearborn|год=1997|pages=314}}</ref>։ Բնական երկաթի կարբոնատի անվանումը գալիս է {{lang-la|sidereus}} - աստղ բառից, իսկապես, առաջին անգամ երկաթը հայտնվելով մարդու ձեռքին ունեցել է մթնոլորտային ծագում։ Հնարավոր է նաև որ այդ համընկնումը պատհական չի եղել։ Մասնավորապես, հունարենում բառը նշանակում ''սիդերիտ (σίδηρος)'' երկաթի համար և լատիներենից ''sidus'', «աստղ» բառից։
Սլավոներենում ''*želězo'' ({{lang-be|жалеза}}, {{lang-uk|залізо}}, {{lang-cu|желѣзо}}, {{lang-bg|желязо}}, {{lang-pl|żelazo}}, {{lang-cs|železo}}, {{lang-sl|železo}}) ունի հստակ զուգահեռներ [[Բալթյան լեզուների|Բալթյան Լեզուներ]] հետ ({{lang-lt|geležis}}, {{lang-lv|dzelzs}})։
 
Կա մի քանի տարբերակներ նաև բալթո-սլավոնական բառերի ստուգաբանությունում։ Դրանցից մեկը կապվում է հունարեն բառի՝ χαλκός հետ, որը նշանակում է երկաթ ու պղինձ, համաձայն մի ուրիշ վարկածի ''*želězo'' բառը ''*žely'' նշանակում է «կրիա» և ''*glazъ''-«ժայռ», ընդհանուր անվամբ «[[Բնական քար|քար]]»<ref>{{ռուսերեն գիրք|автор=М. Фасмер.|заглавие=Этимологический словарь русского языка|том=2|издание=Прогресс|год=1986|страницы=42—43}}</ref><ref>''Трубачёв О. Н.'' Славянские этимологии. // Вопросы славянского языкознания, № 2, 1957.</ref>.<ref>{{ռուսերեն գիրք|автор=Boryś W.|заглавие=Słownik etymologiczny języka polskiego|издание=Kraków: Wydawnictwo Literackie|год=2005|страницы=753—754}}</ref>։
Ռոմանական լեզուներում՝ ({{lang-it|ferro}}, {{lang-fr|fer}}, {{lang-es|hierro}}, {{lang-pt|ferro}}, {{lang-ro|fier}}) շարունակվում է {{lang-lat|ferrum }}։ Լատրներենում՝ ferrum (< ''*ferzom''), ամենայն հավանականությամբ, վերցված է որոշ արևելյան լեզուներից, երևի փյունիկյան լեզուներից։
Գերմանական լեզուներից երկաթի անվանումը վերցվել է ({{lang-got|eisarn}}, {{lang-en|iron}}, {{lang-de|Eisen}}, {{lang-nl|ijzer}}, {{lang-da|jern}}, {{lang-sv|järn}}) հինականում կելտերենից։<ref>{{ռուսերեն գիրք|автор=Мейе А.|заглавие=Основные особенности германской группы языков|издание=УРСС|год=2010|страницы=141}}</ref>։
Պրակելտական բառը ''*isarno-'' (> др.-ирл. iarn, др.-брет. hoiarn), հավանաբար թվագրվում է
«ուժեղ, սուրբ, տիրապետող, գերբնական ուժեր» <ref>{{ռուսերեն գիրք|автор=Matasović R.|заглавие=Etymological Dictionary of Proto-Celtic|издание=Brill|год=2009|страницы=172}}</ref> հասկացությունների մասին։
Հունարենում բառը {{lang-grc2|σίδηρος}}, հնարավոր է վերցվել է նույն աղբյուրից, ինչը Սլավոնական լեզուներում էր, գերմաներենում և բալթյան լեզուներում վերցվել է արծաթ բառից<ref>{{ռուսերեն գիրք|автор=Mallory, J. P., Adams, D. Q.|заглавие=Encyclopedia of Indo-European Culture|издание=Fitzroy-Dearborn|год=1997|pages=314}}</ref>։
Բնական երկաթի կարբոնատի անվանումը գալիս է {{lang-la|sidereus}} - աստղ բառից, իսկապես, առաջին անգամ երկաթը հայտնվելով մարդու ձեռքին ունեցել է մթնոլորտային ծագում։ Հնարավոր է նաև որ այդ համընկնումը պատհական չի եղել։ Մասնավորապես, հունարենում բառը նշանակում ''սիդերիտ (σίδηρος)'' երկաթի համար և լատիներենից ''sidus'', «աստղ» բառից։
== Իզոտոպներ ==
{{Main|Երկաթի իզոտոպներ}}
Բնական երկաթը ունի չորսը կայուն իզոտոպներ. <sup>54</sup>Fe (իզոտոպի տարածվածությունը 5,845 %), <sup>56</sup>Fe (91,754 %), <sup>57</sup>Fe (2,119 %) և <sup>58</sup>Fe (0,282 %)։ Հայտնի է ավելի քան 20 անկայուն երկաթի իզոտոպներ հետևյալ զանգվածային թվերով 45-ից 72, որոնցից առավել կայուն է <sup>60</sup>Fe իզոտոպը։ <sup>56</sup>Fe երկաթի իզոտոպը պատկանում է առավել կայուն միջուկների թվին. հետևյալ բոլոր տարրերը կարող ենփոքրացնել էներգիայի կապը մեկ նուկլոնի անկման միջոցով, իսկ բոլոր նախորդ տարրեր, սկզբունքորեն, կարող են նվազեցնել պարտադիր էներգիայի կապը մեկ նուկլոնի սինթեզի միջոցով։
 
<sup>56</sup>Fe երկաթի իզոտոպը պատկանում է առավել կայուն միջուկների թվին. հետևյալ բոլոր տարրերը կարող ենփոքրացնել էներգիայի կապը մեկ նուկլոնի անկման միջոցով, իսկ բոլոր նախորդ տարրեր, սկզբունքորեն, կարող են նվազեցնել պարտադիր էներգիայի կապը մեկ նուկլոնի սինթեզի միջոցով։
== Երկաթի ստացումը ==
Արդյունաբերությունում երկաթը ստանում են երկաթի հանքաքարից հիմնականում հեմատիտից (Fe<sub>2</sub>O<sub>3</sub>) և մագնիտից (FeO·Fe<sub>2</sub>O<sub>3</sub>)։ Գոյություն ունեն տարբեր որակական եղանակներ երկաթը հանքաքարից ստանալու համար։ Առավել տարածված եղանակներից է, երբ երկաթը ստանում են բացառապես հրամետաղարտադրական եղանակով՝ դոմնային վառարանում։
 
Գոյություն ունեն տարբեր որակական եղանակներ երկաթը հանքաքարից ստանալու համար։ Առավել տարածված եղանակներից է, երբ երկաթը ստանում են բացառապես հրամետաղարտադրական եղանակով՝ դոմնային վառարանում։
===== Արտադրության առաջին փուլը.փուլ =====
Երկաթը վերականգնում են ածխածնով դոմնային վառարանում 2000&nbsp;°C ջերմաստիճանում։ Ստանում են ածխածնով կամ ածխածնի օքսիդով օքսիդներից վերականգնման միջոցով։ Վառարանում ածխածինը օքսիդանում է մինչև ածխածնի մոնօքսիդը.
: <math>\mathsf{2C + O_2 \rightarrow 2CO}</math>
Տող 121 ⟶ 110՝
Օդում, խոնավության առկայությամբ, հեշտությամբ օքսիդանում է (ժանգոտում է).
: <math>\mathsf{4Fe + 3O_2 + 6H_2O \rightarrow 4Fe(OH)_3}</math>
 
== Ֆիզիկական հատկությունները ==
Երկաթը արծաթափայլ, սպիտակ, պինդ մետաղ է, խտությունը 7,87 գ/սմ<sup>3</sup> է, հալման ջերմաստիճանը՝ 1539&nbsp;°C։ Շնորհիվ ատոմում առկա չզույգված շատ էլեկտրոնների՝ երկաթն ունի պարամագնիսական հատկություն. ձգվում է մագնիսի կողմից։ Այդ մետաղին բնորոշ են արագ մագնիսանալու և ապամագնիսանալու հատկությունները, ինչը հնարավորություն է տալիս երկաթը լայնորեն օգտագործելու էլեկտրատեխնիկայում և էլեկտրոնային սարքերում։ Չափազանց մաքուր երկաթը բավականին կայուն է օդի թթվածնի նկատմամբ, սակայն սովորական մետաղը (խառնուկներ պարունակող) օդում աստիճանաբար ենթարկվում է կերամշակման, մանավանդ խոնավության առկայությամբ.
: <math>\mathsf{2Fe + O_2 + 2H_2O \rightarrow 2Fe(OH)_2 }</math>
 
== Քիմիական հատկությունները ==
===== Օքսիդացման աստիճանի բնույթը =====
Տող 157 ⟶ 148՝
 
: <math>\mathsf{3Fe + 4H_2O \rightarrow Fe_3O_4 + 4H_2}</math>
 
===== Փոխազդեցությունը թթուների հետ =====
*Աղաթթվի հետ.
Տող 190 ⟶ 182՝
 
:: <math>\mathsf{Fe + 2FeCl_3 \rightarrow 3FeCl_2}</math>
 
== Արտաքին հղումներ ==
* [http://www.webelements.com/webelements/elements/text/Fe/key.html Երկաթը Webelements]
Տող 206 ⟶ 199՝
{{Փոքր պարբերական աղյուսակ}}
 
[[Կատեգորիա:ՏարրերԱնցումային մետաղներ]]
[[Կատեգորիա:Երկաթ]]
 
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/wiki/Երկաթ» էջից