«Տորոն»–ի խմբագրումների տարբերություն
Content deleted Content added
չ մանր-մունր, փոխարինվեց: : → ։ (18) |
No edit summary |
||
Տող 1.
{{Տաքսոտուփ
| name =
| image file = Rubia fruticosa - Tasaigo (Marianne Perdomo).jpg
| image descr =
| regnum = Բույսեր
| divisio =[[Ծածկասերմեր]]
| classis = [[Երկշաքիլավորներ]]
| ordo = [[Բոգածաղկավորներ]]
| familia = [[Տորոնազգիներ]]
| genus = '''Տորոն'''
| latin = {{btname|Rubia|[[L.]]}}, 1753
Տող 15.
| commons = Rubia
}}
'''Տորոն''' (
== Տեսակներ ==▼
== Կենսաբանական նկարագիր ==
Հայտնի է մոտ [[60]], [[ՀՀ]]-ում՝ [[2]] տեսակ՝ Տորոն ներկատու (R. tinctorum), Տորոն կոշտատերեվ (R. rigidifolia)։ Տարածված է [[Տավուշ]]ի, [[Կոտայք]]ի, [[Արարատ]]ի, [[Վայոց ձոր]]ի, [[Սյունիք]]ի և այլ մարզերում։ Աճում է թփուտներում, բանջարանոցներում, ճամփեզրերին, քարքարոտ լանջերին։▼
Ցողունը քառանիստ է, հիմնականում՝ մագլցող, երբեմն՝ կանգուն, ճյուղավորվող, բարձրանում է՝ [[30]]-[[200]] սմ։ Տերևները նշտարաձևից էլիպսաձև են, հակադիր, ամբողջական, ունեն տերևակիցներ, որոնք հաճախ մեծանում են, և ստացվում է տերևային օրգանների օղակաձև դասավորություն։ [[Ծաղիկներ]]ը դեղնականաչավուն են, մանր, երկսեռ, կանոնավոր, գագաթնային կամ տերևանութային կիսահովանոցներում, որոնք հիմնականում առաջացնում են բարդ հուրանաձև, երբեմն՝ ողկուզանման [[ծաղկաբույլ]]եր։ Ծաղկում է [[հունիս]]-[[հուլիս]]ին։
Պտուղը հյութալի երկբաժան հատիկ է կամ տրոհվող տուփիկ։ Որպես դեղահումք օգտագործում են կոճղարմատն ու արմատները (պարունակում են օքսիմեթիլանթրաքինոններ և դրանց ածանցյալները, կիտրոնա-, խնձորա-, գինե¬ [[թթուներ]], [[սպիտակուցներ]], [[շաքարներ]], պեկտինային նյութեր և այլն)։
== Տարածում ==
▲
Տորոնի դասը ընդգրկում է 30 տեսակ, այլ տվյալներով ավելի քան 230,<ref>[http://www.ipni.org:80/ipni/advPlantNameSearch.do?find_family=&find_genus=Rubia&find_species=&find_infrafamily=&find_infragenus=&find_infraspecies=&find_authorAbbrev=&find_includePublicationAuthors=on&find_includePublicationAuthors=off&find_includeBasionymAuthors=on&find_includeBasionymAuthors=off&find_publicationTitle=&find_isAPNIRecord=false&find_isGCIRecord=false&find_isIKRecord=on&find_isIKRecord=false&find_rankToReturn=all&output_format=normal&find_sortByFamily=off&query_type=by_query&back_page=plantsearch The International Plant Names Index (2008)]. Просмотрено 14 апреля 2008.</ref> աճում է Հարավային Եվրոպայում, ինչպես նաև արևադարձային երկրներ՝ Ասիայում, Ամերիկայում և Աֆրիկայում:
▲== Տեսակներ ==
Հայտնի է մոտ [[60]], [[ՀՀ]]-ում՝ [[2]] տեսակ՝ Տորոն ներկատու (R. tinctorum), Տորոն կոշտատերեվ (R. rigidifolia)։
<div class= style="-moz-column-count:2; column-count:2; -webkit-column-count:2;">
<div class= style="-moz-column-count:1; column-count:1; -webkit-column-count:1;">
* ''Rubia alaica'' Pachom.
* ''Rubia angustifolia'' L.
* ''Rubia chinensis'' Regel & Maack
* ''Rubia chitralensis'' Ehrend.
* ''Rubia cordata'' Thunb
* ''Rubia cretacea'' Pojark.
* ''Rubia deserticola'' Pojark.
* ''Rubia dolichophylla'' Schrenk
* ''Rubia jesoensis'' (Miq.) Miyabe & Miyake
* ''Rubia komarovii'' Pojark.
* ''Rubia krascheninnikovii'' Pojark.
* ''Rubia laevissima'' Tscherneva
* ''Rubia lanceolata'' Hayata
* ''Rubia laxiflora'' Gontsch.
* ''Rubia leiocaulis'' Diels
* ''Rubia linii'' Chao
* ''Rubia margaritifera'' Reiche
* ''Rubia membranacea'' Diels
* ''Rubia pavlovii'' Bajtenov & Myrz.
* ''Rubia podantha'' Diels
* ''Rubia polyphlebia'' Lo.
* ''Rubia pterygocaulis'' Lo.
* ''Rubia rechingeri'' Ehrend.
* ''Rubia regelii'' Pojark.
* ''Rubia rezniczenkoana'' Litv.
* ''Rubia rigidifolia'' Pojark.
* ''Rubia salicifolia'' Lo.
* ''Rubia schugnanica'' B.Fedtsch. ex Pojark.
* ''Rubia syrticola'' Miq.
* ''Rubia tatarica'' (Trevir.) F.Schmidt
* ''Rubia tibetica'' Hook.f.
* ''Rubia transcaucasica'' Grossh.
* ''Rubia yunnanensis'' (Franch. ex Diels) Diels
</div>
</div>
== Կիրառում և նշանակություն ==
Պատրաստուկները (թուրմ, փոշի, հաբ) օգտագործում են երիկամաքարային հիվանդությունների բուժման ժամանակ։ Ներկատու Տորոնից ստանում են տորոնաներկ, որի հիմն, գունավոր բաղադրիչ մասն ալիզարինն է։ Բուրդը, զործաթելը, գործվածքն և մանրաթելը ներկելու համար Հայաստանում օգտագործվում է վաղ ժամանակներից (որտեղից նաև արտահանվել է)։ Ըստ հայկական աղբյուրների՝ լավագույն տորոնաներկ պատրաստում են 3-4 տարեկան [[բույս]]ի արմատներից։ Կախված ներկման պայմաններից և օգտագորվող ժանտանյութի (օրինակ՝ ճարպաթթուներ, աղաղանյութեր, [[մետաղ]]ների աղեր և այլն) տեսակից՝ հումքը ներկվում է վառ կարմիր, մանուշակագույն, շագանակագույն, դեղձանիկադեղին կամ այլ գույներով։ Սինթետիկ ալիզարինի ստացումը սահմանափակեց տորոնաներկի կիրառությունը։
== Պատմություն ==
[[1736]] թվականին Հ. Ալթունյանը Տորոնի սերմերը գաղտնի տեղափոխել է [[Ֆրանսիա]], որտեղ նրան հաջողվել է մշակել բույսը և խոշոր պլանտացիաներ հիմնել։ Ի պատիվ Ալթունյանի՝ ֆրանսիացիները հուշատախտակ են դրել Ավինյոնի Կելվե թանգարանում ([[1821]]), իսկ վոկլյուզցիները Նոթր-Դամ դը Դոմ ժայռի վրա կանգնեցրել են նրա բրոնզե արձանը ([[1846]])։
== Ծանոթագրություններ ==
{{ծանցանկ}}
== Արտաքին հղումներ ==
*[http://apps.kew.org/wcsp/qsearch.do?plantName=Rubia ''Rubia'' in the World Checklist of Rubiaceae]
{{ՀԲ}}
| |||