«Ավարայրի ճակատամարտ»–ի խմբագրումների տարբերություն

Content deleted Content added
No edit summary
Քանի որ ջնջման պատճառի Lion-ի խմբագրումներն էին, դրանք հանեցի
Տող 1.
{{ջնջել|'''Աղբյուրի հեղինակությունը կասկածելի է'''}}
{{ստուգել փաստերը}}
{{Տեղեկաքարտ Ճակատամարտ
|Ճակատամարտի անվանում = Ավարայրի ճակատամարտ
|Հակամարտություն = [[Վարդանանց պատերազմ (449 = Հայ-451)]]պարսկական պատերազմ
|Պատկեր = [[Պատկեր:Battle of Avarayr.jpg|300px]]
|Վերնագիր = «Վարդանանք»,Վարդանը հեղինակև Գրիգորիր Խանջյան։զորքը
|Թվական = [[մայիսի 26451]], [[451մայիսի 26]]
|Վայր = Ավարայրի դաշտավայր, [[Մեծ Հայք]]
|Վայր ={{դրոշավորում|Մարզպանական Հայաստան}} [[Վասպուրական]], [[Արտազ]] գավառ, [[Տղմուտ (գետ)|Տղմուտ]] գետի ափին
|Արդյունք = [[Սասանյաններ]]ի տակտիկական հաղթանակ: Հայերի ստրատեգիական հաղթանակ:
<center>{{Տեղորոշման քարտեզ
|Հակառակորդ1 = [[Սասանյաններ|Սասանյանների կայսրություն]]
| Մեծ Հայք
|Հակառակորդ2 = [[Մեծ Հայք]]
| label=
|Հրամանատար1 = [[Մուշկան Նիսալավուրտ]]
| lat=39.338792
|Հրամանատար2 = [[Վարդան Մամիկոնյան]] †
| long=45.057092
|Ուժեր1 = 200 000
| mark=Miecze.svg
|Ուժեր2 = 66 000
| marksize=25
|Կորուստներ1 = 113 000
| position=top
|Կորուստներ2 = 57 000
| width= 250
| float=centre
| caption=Ավարայրի ճակատամարտի տեղադրությունը}}</center>
|Արդյունք =Անորոշ, պարսկական զորքը կրեց մեծ կորուստներ
|Հակառակորդ1 = [[Պատկեր:Senmurv.svg|25px]] [[Սասանյան Իրան]]
|Հակառակորդ2 = {{դրոշավորում|Մարզպանական Հայաստան}}
|Հրամանատար1 = [[Պատկեր:Senmurv.svg|25px]] [[Մուշկան Նիսալավուրտ]]
|Հրամանատար2 = {{դրոշ|Մարզպանական Հայաստան}} [[Վարդան Մամիկոնյան]]{{ՍՊ}}
|Ուժեր1 = 214.000, այդ թվում վարձկաններ բարբարոս ցեղերից, Մատյան գունդ, 15 փիղ
|Ուժեր2 = մոտ 100 000, որոնցից 66.000 նախարարական գնդի ռազմիկներ, մնացածը՝ քաղաքային աշխարհազորայիններ, ազատ գյուղացիներ, գյուղացիներ եկեղեցական կալվածքներից
|Կորուստներ1 = մոտ 130.000 սպանված և վիրավոր, այդ թվում 3.544 հոգի պարսկական կողմում հանդես եկող հայերից
|Կորուստներ2 = մոտ 38.000, այդ թվում 1.036 հոգի նախարարական տոհմերից
}}
 
'''Ավարայրի ճակատամարտ''' (451 թ), տեղի է ունեցել [[Ավարայր]] գյուղի մոտ [[մայիսի 26]]-ին, ապստամբ հայկական ուժերի և պարսկական բանակի միջև։ Ավարայրի ճակատամարտը [[Սասանյան Պարսկաստան]]ի դեմ հայ ժողովրդի ազգային–ազատագրական պայքարի բարձրակետն էր։ 451–ի գարնանը պարսկական բանակը [[Փայտակարան|Փայտակարանից]] շարժվելով, սահմանամերձ Հեր–Զարևանդ գավառով մտնում է Մարզպանական Հայաստան։ Պարսկական զորքերի խնդիրն էր՝ ճնշել հայերի ապստամբությունը, գրավել նրանց ռազմաքաղաքական կենտրոն [[Արտաշատ|Արտաշատը]]։ Ապստամբության առաջնորդ [[Վարդան Մամիկոնյան|Վարդան Մամիկոնյանը]] հայկական կանոնավոր ուժերը վաղօրոք կենտրոնացրել էր Արտազ գավառի հարավում։ [[Մայիսի 25]]-ին հայկական բանակը մոտենում է հակառակորդի ամրացված ճամբարին և կանգ առնում գետի ձախ աձին։ Մայիսի 26-ին շաբաթ առավոտյան Ավարայրի դաշտում հակառակորդներն ընդունում են մարտական դրություն։ Ճակատամարտը սկսում է նետաձգությամբ, նիզականետությամբ և փոխադարձ գրոհով։ Հասնելով գետին՝ պարսիկները կանգ են առնում, իսկ հայերը անցնում այն և ամբողջ ճակատով մարտի բռնվում։ Հայերի ճնշմամբ թշնամու բանակի ձախ թևն ու կենտրոնը նահանջում են։ Վարդան Մամիկոնյանը պահեստազորի մի մասը նետում է կենտրոն՝ այնտեղ ճնշումը ուժեղացնելու համար, մնացած մասով օգնության է շտապում ձախ թևին և ետ շպրտում թշնամուն։ Բայց հակառակորդի պահեստազորը՝ վերադասավորվելով, շրջապատում են իրենց թիկունքը թափանցած հայկական հեծելագնդին։ Անհավասար մարտում հերոսաբար զոհվում է նաև Վարդան Մամիկոնյանը։ Ճակատամարտը շարունակվում է մինչև օրվա վերջը։ Հայկական զորքերը երեկոյան քաշվում են [[Տղմուտ]]ի ձախ ափը և նահանջում երկրի խորքը՝ պայքարը շարունակելու նպատակով։ Ճակատամարտում հայերից սպանվում է 1036, իսկ պարսիկներից՝ ավելի քան 3500 մարդ։ Ավարայրի ճակատամարտը կանխորոշեց հայ ժողովրդի պայքարի ելքը։ Պարսկական արքունիքը ստիպված եղավ Մարզպանական Հայաստանից շուտով ետ կանչել իր զորքերին, հրաժարվել հավատափոխության միջոցով հայերին ձուլելու ծրագրից և ճանաչել նրանց ներքին ինքնավարությունը։
'''Ավարայրի ճակատամարտ''' ({{Lang-fa|نبرد آوارایر}}), ճակատամարտ [[քրիստոնյա]] [[հայեր]]ի և [[զրադաշտ]] պարսիկների միջև [[451]] թ-ի [[մայիսի 26]]-ին։ Հայ ժողովուրդն ապստամբել էր պարսիկների դեմ, վերջիններիս հայերին կրոնափոխ անելու պահանջին ի պատասխան։ Չնայած ճակատամարտում զոհվեց ապստամբության առաջնորդ Վարդան Մամիկոնյանը, պարսիկները կրեցին ծանր կորուստներ և հետագայում ստիպված էին հրաժարվել հայերին կրոնափոխ անելու մտադրությունից։ Հայ ժողովորդն այս ճակատամարտում տարավ բարոյական հաղթանակ։ Ինչպես ասել է ճակատամարտի ականատես [[Եղիշե]] պատմիչը՝
 
Ավարայրի ճակատամարտը իր գեղարվեստական արտացոլումն է գտել [[Դերենիկ Դեմիրճյան|Դերենիկ Դեմիրճյանի]] «Վարդանանք» պատմավեպում։
{{Քաղվածք|Մահ ոչ իմացյալ մահ է, մահ իմացյալ՝ անմահություն|[[Եղիշե]]}}
 
== Մինչ մարտը ==
[[Պատկեր:Persian Armenia.gif|մինի|300px|Հայոց մարզպանություն.
{{լեգենդ|orange|Հայոց Մարզպանություն}}
{{լեգենդ|lightgreen|Սասանյան Պարսկաստան}}
{{լեգենդ|grey|Աղվանք}}
{{լեգենդ|lightgrey|Իբերիա կամ Վրաց թագավորություն}}
{{լեգենդ|pink|Բյուզանդական կայսրություն}}]]
Թափ առնող [[Վարդանանց պատերազմ]]ի պայմաններում [[451]] թվականի մայիսին, ցանկանալով վերջնականապես [[արյուն]]արյան մեջ խեղդել [[հայեր]]ին, [[Հազկերտ II]]-ը հայերի դեմ շարժեց իր թագավորության ռազմական ուժերի հիմնական մասի կենտրոնացման արդյունքում հավաքած մի խոշոր բանակ։ Մուշկան Նիսալվուրտի և վերջինիս օգնական Դողվճի գլխավորությամբ ուժերի կենտրոնացումը ավարտած Պարսից թագավորության բանակը ուղեկցությամբ շարունակեց առաջխաղացումը դեպի հյուսիս։ Անցնելով Ճվաշ-Արտազ երթուղով՝ [[մայիսի 23]]-ին թշնամու բանակը ճամբարեց [[Տղմուտ (գետ)|Տղմուտ գետի]] հարավային ափին։ Այս ընթացքում սպարապետ [[Վարդան Մամիկոնյան]]ի գլխավորությամբ ու կաթողիկոս [[Հովսեփ Ա Վայոցձորցի|Հովսեփ I Վայոցձորցու]] հոգևոր առաջնորդությամբ [[Արտաշատ]]ում կենտրոնացած Հայկական բանակն իր հերթին շարժվեց թշնամուն ընդառաջ և, հասնելով վերջինիս [[մայիսի 25]]-ին, բանակեց Տղմուտ գետի հյուսիսային ափին։ Անմիջապես էլ հրավիրված խորհրդակցությունում ձևակերպվեց Հայկական բանակի մարտական խնդիրը. հնարավորինս արյունաքամ անել թշնամուն առաջիկա մարտում, որից հետո մասնատել ուժերը և մանր ջոկատներով ծավալել հզոր պարտիզանական պայքար։
 
== Արտաքին հղումներ ==
== Բանակների կազմը ==
* [http://www.findarmenia.com/arm/history/40/126/ Ավարայրի ճակատամարտը]
===Պարսկական===
Պարսիկների 214.000-անոց բանակի կազմի մեջ կային ապարացիներ, կատիշներ, հեփթաղներ, գիլաններ, լփիններ, բաղասականներ, ճղբեր, վատեր, գավեր, գղվարներ, խրսաններ, հեճմատականներ, փասխեր, փոխեր, փյուքվաններ, թավասպարներ, իժմախներ, գուգարներ, շչբեր, եգերսվաններ, Մատյան գունդը, ինչպես նաև 15 փիղ։ Նրանց էին միացել [[Վասակ Սյունի|Վասակ Սյունու]] ու դավաճան այլ նախարարները և նրանց գնդերը (ընդհանուր՝ 6.000 հեծյալ)։
Պարսից թագավորության բանակի առաջին շարքում տեղավորված էր հետևակը, երկրորդում՝ հեծելազորը։ Ընդ որում երկրորդ շարքի աջում Պարսից թագավորության բանակի կազմում գտնվում էին վայրենի ցեղերի և դավաճանների գնդերը։ Աջի և կենտրոնի հետևում գտնվող երրորդ շարքում տեղավորված էր փղերի գունդը, որը ուժեղացված էր 45.000 հետևակայինով, իսկ չորրորդ շարքում, որպես ընդհանուր պահեստազոր, տեղաբաշխված էր Մատյան գունդը։
 
===Հայոց===
Հայկական բանակում զինվորների քանակը հասնում էր 100.000-ի, որից 66.000 նախարարական գնդի ռազմիկ և 34.000 աշխարհազորայիններ։
Հայկական բանակի առաջին շարքում ծանր հետևակի պաշտպանության ներքո տեղավորված էր թեթև հետևակը, երկրորդ շարքում՝ աշխարհազորը, երրորդում՝ հեծելազորը, չորրորդում՝ պահեստազորը, իսկ մարտակարգի ծայր աջում և ծայր ձախում, համապատասխանաբար Ներսեհ Քաջբերունու ու Փափագ Առավեղյանի գլխավորությամբ, տեղադրված էին առանձնացված հեծյալ ջոկատներ։ Հայկական բանակի աջը գլխավորում էր Խորեն Խորխոռունին, որպես օգնական ունենալով Արսեն Ընծայեցուն, ձախը՝ Թաթուլ Վանանդեցին, որպես օգնական ունենալով Տաճատ Գնթունուն, կենտրոնը՝ Ներշապուհ Արծրունին, որպես օգնականներ ունենալով Վահան Արծրունուն, Արտակ Մոկացուն և Միհրշապուհ Մարդպետունուն, իսկ պահեստազորը՝ Արշավիր Կամսարականը, որպես օգնական ունենալով Համազասպ Մամիկոնյանին։ Սպարապետ Վարդան Մամիկոնյանը իր վրա վերցրեց բանակի ընդհանուր ղեկավարումը։
 
==Մարտը==
[[Պատկեր:Battle of Avarayr.gif|մինի|300px|Ճակատամատի ընթացքը՝
{{լեգենդ|orange|Հայոց այրուձիի հարձակումը}}
{{լեգենդ|red|Հայոց հետևակի հարձակումը}}
{{լեգենդ|yellow|Հայոց պահեստային ուժերի հարձակումը}}
{{լեգենդ|green|Պարսկական հետևակ}}
{{լեգենդ|violet|Պարսկական հեծալազոր}}
{{լեգենդ|blue|Պարսկական հակահարձակում}}
{{լեգենդ|grey|Մարտական փղեր}}
]]
[[Մայիսի 26]]-ի վաղ առավոտյան կողմերը մարտակարգ ընդունեցին։
 
I փուլ – Արեգակը ծագելուն պես հայոց սպարապետը և կաթողիկոսը ոգևորիչ խոսքով դիմեցին իրենց բանակին՝ հորդորելով հայ ռազմիկներին չերկնչել թշնամուց ու մինչև վերջ կատարել իրենց զինվորական պարտքը։ Այնուհետև Հայկական բանակի նետաձիգները մոտեցան գետի հյուսիսային ափին և սկսեցին նետերի տարափ տեղալ թշնամու վրա։ Սրան ի պատասխան Պարսից թագավորության բանակի նետաձիգները մոտեցան գետի հարավային ափին ու սկսեցին պատասխան նետաձգությունը։ Աղեղնամարտը տևեց բավականին երկար։
 
II փուլ – 10։00-ի մոտակայքում Պարսից թագավորության բանակի թևերը անցան գետը և հարձակվեցին հայկական բանակի թևերի վրա։ Սկսված և բավականին երկար տևած համառ հանդիպակաց մարտը Հայկական բանակի աջում հաջողություն չբերեց կողմերից ոչ մեկին, սակայն դրա փոխարեն արդեն 12։00-ի մոտակայքում Հայկական բանակի ձախում թշնամին մղվեց ելման դիրքեր։
 
III փուլ – Զգալով պահի վճռական նշանակությունը՝ Հայկական պահեստազորի ու ձախ թևի մի մասից, ինչպես նաև ծայր ձախի առանձնացված հեծելազորից ստեղծված հատուկ հարվածային ջոկատը Վարդան Մամիկոնյանի անձնական ղեկավարությամբ անցավ վճռական գրոհի, ճեղքեց Պարսից թագավորության բանակի աջ թևի ձախ մասի և կենտրոնի աջ մասի դասավորությունը, ներխուժեց նրա շարքերը ու ծանր կորուստներ պատճառելով փախուստի մատնեց մարտակարգը լիովին կորցրած թշնամուն։ Ընդ որում միաժամանակ Հայկական բանակի կենտրոնը և թևերը ևս անցան գետը ու հզոր հարված հասցրին Պարսից թագավորության բանակին, դրանով իսկ առժամանակ կաշկանդելով վերջիններիս գործողությունները և որոշ ժամանակով ապահովելով սպարապետի ջոկատի գործողության ազատությունը։
 
IV փուլ – Հետապնդելով թշնամուն և զարգացնելով հաջողությունը՝ սպարապետի գլխավորած ջոկատը հարձակվեց Պարսից թագավորության բանակի երրորդ շարքի վրա, որը ևս ծանր կորուստներ կրելով դիմեց փախուստի։ Դրանից հետո Վարդան Մամիկոնյանի, ինչպես նաև կենտրոնից թշնամու շարքերը ճեղքելով առաջ եկած Վահան Արծրունու ջոկատները հզոր հարված հասցրեցին Մատյան գնդին ու փախուստի մատնեցին նաև անմահ կոչվածներին։
 
V փուլ – [[Վարդան Մամիկոնյան]]ի և Վահան Արծրունու ջոկատները սկսեցին սրընթաց մանևրներով ծանր հարվածներ հասցնել թշնամու կենտրոնին ու ձախին՝ նպատակ չունենալով նահանջել և ձգտելով հնարավորինս ծանր կորուստներ պատճառել հակառակորդին։
 
VI փուլ – 15։00-ի մոտակայքում, օգտվելով ընձեռնված դադարից և անմիջական հետապնդման բացակայությունից, Մատյան գունդը ու թշնամու բանակի երրորդ շարքը վերականգնեցին մարտակարգերը ու շրջապատեցին այդ ընթացքում Պարսից թագավորության բանակի աջում ու կենտրոնում հսկայական կոտորած իրականացրած Վարդան Մամիկոնյանի և Վահան Արծրունու ջոկատներին։ Սկսվեց համառ ու կատաղի, սակայն խիստ անհավասար մի մարտ, որի արդյունքում, կռվելով մինչև վերջ, ի վերջո ընկան սպարապետն ու Վահան Արծրունին և զոհվեցին նրանց ջոկատների գրեթե բոլոր մարտիկները։
 
VII փուլ – 18։00-ի մոտակայքում Հայկական բանակը ողջ ճակատով նահանջեց և ամուր դիքեր գրավեց գետի հյուսիսային ափին՝ երեք ժամվա ընթացքում ետ մղելով թշնամու բոլոր գրոհները ու հաջող հակագրոհներով շպրտելով վերջինիս ելման դիրքեր։ 21։30-ի մոտակայքում մարտը վերջացավ։ Գրեթե անմիջապես էլ հրավիրվեց ողջ մնացած նախարարների երեկոյան խորհրդակցություն, որում որոշվեց, որ Հայկական բանակը կատարել է իր մարտական առաջադրանքը, ծանր կորուստներ է պատճառել թշնամուն և ճակատամարտը շարունակելը այլևս իմաստ չունի. ժամանակն է ցրել ուժերը և սկսել պարտիզանական պայքար։
 
VIII փուլ – 23։00-ի մոտակայքում Հայկական բանակը իրականացրեց հաջող նահանջ և հեռացավ մարտադաշտից, իսկ հսկայական կորուստներ կրած Պարսից թագավորության բանակը չհամարձակվեց որևէ կերպ խոչնդոտել դրան։
 
==Կորուստներ==
===Հայկական կողմ===
[[Պատկեր:Vartanantz.jpg|մինի|300px|«Ավարայրի ճակատամարտ», [[1482]] թ., [[Ականց անապատ]], գործ [[Կարապետ Բերկրեցի|Կարապետ Բերկրեցու]]]]
[[Հայ]]երը կորցրին մոտ 38.000 զինվոր, այդ թվում զոհվեցին սպարապետ [[Վարդան Մամիկոնյան]]ը, Վահան Արծրունին, Խորեն Խորխոռունին, Արտակ Պալունին, Տաճատ Գնթունին, Հմայակ Դիմաքսյանը, Ներսեհ Քաջբերունին, Վահան Գնունին, Արսեն Ընծայեցին և Գարեգին Սրվանձտյանը։ Ընկան նաև 133 ռազմիկներ [[Մամիկոնյան]] տոհմից, 57 ռազմիկներ Պալունի տոհմից, 22 ռազմիկներ Դիմաքսյան տոհմից, 20 ռազմիկներ Սրվանձտյան տոհմից, 19 ռազմիկներ Խորխոռունի տոհմից, 19 ռազմիկներ Գնթունի տոհմից, 7 ռազմիկներ Ընծայեցի տոհմից, 7 ռազմիկներ Քաջբերունի տոհմից, 3 ռազմիկներ Գնունի տոհմից, ինչպես նաև 739 ռազմիկներ այլ նախարարական տոհմերից։
 
===Պարսկական կողմ===
Պարսից թագավորության բանակը կորցրեց մոտ 130.000 զինվոր, որոնց թվում 3.544 ռազմիկներ դավաճաններից։
 
== Հետևանքներ ==
 
Տակտիկական տեսանկյունից ճակատամարտը վերջացավ Հայկական բանակի օգտին, քանի որ թշնամին երեք անգամ շատ կորուստ կրեց։ Ստրատեգիական տեսանկյունից ևս Հայկական բանակը շահեց այն, քանի որ դրա, ինչպես նաև հետագա պարտիզանական գործողությունների արդյունքում Պարսից թագավորության բանակը հեռացավ Մարզպանական Հայաստանից, կնքվեց [[Նվարսակի պայմանագիր]]ը և վերականգնվեց [[428]] թվականին [[Մարզպանական Հայաստան]]ում տիրող վիճակը։
 
==[[Արվեստ]]ում==
 
Ավարայրի ճակատամարտը իր գեղարվեստական արտացոլումն է գտել [[Դերենիկ Դեմիրճյան]]ի [[Վարդանանք (պատմավեպ)|«Վարդանանք»]] պատմավեպում։
 
== Տես նաև ==
 
* [[Մարզպանական Հայաստան]]
* [[Վարդան Մամիկոնյան]]
* [[Վարդանանց պատերազմ (449-451)]]
 
== Գրականություն ==
 
* [[Հայ ժողովրդի ռազմական տարեգիրք|Հակոբյան Մ.Ի. "Հայ ժողովրդի ռազմական Տարեգիրք", Երևան 2008 թ.]]
 
[[Կատեգորիա:Հայոց պատմություն]]
[[Կատեգորիա:Ճակատամարտեր Հայաստանում]]
[[Կատեգորիա:Իրադարձություններ 451]]
[[Կատեգորիա:Մայիսյան հերոսամարտեր]]