«Սպիտակի շրջան»–ի խմբագրումների տարբերություն

[[Պատկեր:Spitak.jpg|250px|մինի|աջից|Սպիտակի փողոց]]

'''Սպիտակի շրջան''' (մինչև [[1949]] թվականը՝ Համամլուի շրջան), վարչական շրջան ՀԽՍՀ հյուսային մասում։ Կազմավորվել է [[1937]] թվականի դեկտեմբերի 31-ին։ Սահմանակից է [[Ստեփանավան]]ի, [[Գուգարք]]ի, [[Արագած]]ի, [[Ախուրյան]]ի և Ղուկասյանի շրջաններին։ Տարածությունը 544 կմ² է, բնակչություն՝ 42,8 հազար ([[Սպիտակ]] քաղաքի հետ, [[1983]])։ Վարչական կենտրոնը՝ Սպիտակ։

 

== Պատմական ակնարկ ==

Սպիտակի շրջանի Նալբանդ (Շիրակամուտ) գյուղի մոտակայքից հայտնաբերված հնագույն կենդանիների ([[մամոնտ]], հնադարյան [[ձի]] և այլն) մնացորդները վկայում են մինչսառցադաշտային ժամանակներում այդ տարածքի բնակլիմայական նպաստավոր պայմանների մասին։ Սպիտակում, Մեծ Պարնի, Ջրաշեն, Գոգարան, [[Արևաշող]] գյուղերում հայտնաբերված [[նեոլիթ]]յան գործիքներն ու կենցաղային իրերը (քարե հատիչներ, կացիններ, դանակներ, նետասլաքներ, աղորիքներ, արձանիկներ և այլն) վկայում են այդ տարածքում բնակված երկրագործ և անասնապահ ցեղերի հասարակական զարգացման բարձր աստիճանը մ․թ․ա․ 4—3 հազարամյակներում։ Սպիտակում (Սարդարի կոնդ բլուր), Շիրակամուտում (Դպրոցի բլուր), Գեղասարում, Արևաշողում հայտնաբերվել են բրոնզի դարաշրջանին (մ․թ․ա․ 3—2 հազարամյակներ) բնորոշ առարկաներ (պղնձե և բրոնզե նետասլաքներ, դաշույններ, սև փայլեցրած կավախեցե ամաններ և այլն)։ Սպիտակի շրջան տարածքի բնակիչների կյանքը վերընթաց զարգացում է ապրել նաև մ․թ․ա․ 1 հազարամյակում, երբ այդ տարածքը մտել է [[Ուրարտու]] պետության կազմի մեջ (մ․թ․ա․ VII դար)։ Այնուհետև Սպիտակի շրջան տարածքը եղել է Հայաստանի կազմում Երվանդունիների (մ․թ․ա․ IV—II դարեր) և [[Արտաշեսյաններ]]ի (մ․թ․ա․ II—I դդ․) թագավորության ժամանակ, որի մասին է վկայում Արևաշողում հայտնաբերված արտաշեսյան արամեատառ [[Սահմանաքարեր|սահմանաքարը]]։ Ավելի ուշ Սպիտակի շրջանի տարածքը կազմել է [[Մեծ Հայք]]ի [[Գուգարք]] նահանգի [[Տաշիր (գավառ)|Տաշիր գավառ]]ի հարավ-արևմտյան մասը։ [[387 թվական]]ին, Տաշիրը Վրաց [[մարզպանություն|մարզպանության]]ը միացնելուց հետո, [[Բամբակաձոր]]ի հովիտը (որը կոչվում Էր Տաշիր Վերին) մնաց մարզպանական Հայաստանի կազմում։ [[IX դար]]ի վերջից շրջանի տարածքը մտել է [[Բագրատունյաց թագավորություն|Բագրատունյաց թագավորության]], [[972]]—[[1118]] թվականը՝ [[Կյուրիկյան թագավորություն|Կյուրիկյան թագավորության]], իսկ [[12 դար]]ի վերջից՝ [[սելջուկ-թուրքեր]]ից ազատագրված հայկական հողերի հետ՝ [[Զաքարյաններ|Զաքարյանների]] իշխանապետության մեջ։ 14-18 դարերում [[Արևելյան Հայաստան|Արևելյան Հայաստանի]] կազմում ընկել է [[թաթար-մոնղոլներ]]ի, [[թուրքմեններ]]ի և [[պարսիկներ]]ի տիրապետության տակ։ [[1801]] թվականից [[Վրաստան]]ի և Հայաստանի հյուսիսարևելյան մի քանի գավառների հետ միացվել է [[Ռուսաստան]]ին, Սպիտակի շրջանի տարածքը կոչվել է Համամլուի գավառակ և մտել է նախ Լոռի-Փամբակի, ապա՝ [[Ալեքսանդրապոլի գավառ|Ալեքսանդրապոլ]]ի գավառի մեջ։ [[1918]] թվականի [[մայիս]]-[[սեպտեմբեր|սեպտեմբերին]] և [[1920]] թվականի նոյեմբերից մինչև [[1921]] թվականի ապրիլը (մասամբ) թուրք, զորքերը օկուպացրել են գավառակը, կոտորել և կողոպտել բնակչությանը։ Համամլուի շրջանի հեղկոմը [[1921]] թվականին [[Աղբուլաղ]] (Լուսաղբյուր), Ղալթաղչի (Հարթագյուղ) և Ղարաբոյա (Խնկոյան) գյուղերում բացեց գերեզմանափոսեր, որտեղ թաղված Էր 11886 դիակ (80%ը [[սառը զենք]]ով գազանաբար խոշտանգված կանայք ու երեխաներ)։ [[Հայաստան]]ում խորհրդային կարգերի հաստատումից հետո Համամլուի գավառակը մտավ Լոռի—Փամբակի գավառի մեջ։ Մարքս-լենինյան գաղափարները Սպիտակի շրջանում տարածվել են դեռևս [[1905]]-[[1907]] թվականի [[ռուս]], առաջին [[հեղափոխություն|հեղափոխության]] ժամանակ, երբ Համամլուի գավառամասի գյուղերից [[Ալեքսանդրապոլ]], [[Թիֆլիս]], [[Շամլուղ]] վաստակի գնացած գյուղացիները ս-դ․ խմբակների կազմակերպած հավաքույթներում, ցույցերի և միտինգների ժամանակ ծանոթանում Էին երկրի քաղ իրադրությանը և բանվոր դասակարգի քաղ․ պայքարին։ Հայրենի գյուղերը վերադառնալով՝ նրանք իրենց հետ բերած քաղաքական գիտելիքները տարածում Էին համագյուղացիների շրջանում։ Այդ գործում շոշափելի ավանդ ունեն հին [[բոլշևիկ]]ներ [[Դրաստամատ Տեր-Սիմոնյան]]ը, [[Վախթանգ Չոբանյան]]ը, [[Ղարաքիլիսա]]յի և Ալեքսանդրապոլի շատ բոլշևիկներ, որոնք ագիտացիոն աշխատանք Էին տանում Համամլու կայարանի և գծամասի բանվորների շրջանում։ [[1917]]-[[1920]] թվականին քաղաքական որոշակի ակտիվություն դրսևորեցին Համամլու (Սպիտակ), Որդնավ (Ջրաշեն), [[Գյուլլիջա]] (Սարահարթ), [[Բեքյանդ]] (Սեծ Պարնի), Ղալթաղչի (Հարթագյուղ) գյուղերի գյուղացիները և Ղալթաղչի, Նալբանդ, Համամլու երկաթուղային կայարանների բանվոր-ծառայողները՝ կազմակերպելով գաղտնի հավաքներ, բողոքի ցույցեր ընդդեմ դաշնակցական կառավարության։ Շրջանի առաջին կոմբջիջը ստեղծվել է [[1919 թվական|1919 թվականի]] [[հոկտեմբեր]]ին, Համամլու կայարանում։ Այն ընդհատակյա աշխատանք է տարել աշխատավորության շրջանում, սերտ կապեր հաստատել Ալեքսանդրապոլի և Ղարաքիլիսայի գավառային կազմակերպությունների հետ։ Սպիտակի շրջանում խորհրդային իշխանություն է հաստատվել [[1920]] [[դեկտեմբեր]]ին (Համամլուում՝ [[դեկտեմբերի 5]]-ին), երբ 11-րդ կարմիր բանակի ջոկատները Ղարաքիլիսայի կողմից մտել են շրջանի տարածքը։ Շրջանի աշխատավորներն ակտիվ մասնակցություն են ունեցել դաշնակցության [[1921]] թվականի [[փետրվար]]յան խռովության ջախջախմանը, որը ղեկավարել է Համամլուի հեղկոմը (նախագահ Ա․ Տեր-Սիմոնյան)։ [[1921]]-[[1930]] թվականին Սպիտակի շրջանի տարածքը բաժանված էր Ալեքսանդրապոլի U Ղարաքիլիսայի գավառների միջև, և կուսակցական աշխատանքը այնտեղ տարվում էր համանուն գավկոմների, իսկ [[1930]]—[[1937]] թվականներին՝ Լենինականի և Կիրովականի կուսշրջկոմների ղեկավարությամբ։ [[1938]] թվականից սկսած շրջանի կուսակցական կյանքը ղեկավարում է ՀԿԿ Սպիտակի շրջկոմը։ Անցած տարիներին ([[1938]]—1984) տեղի է ունեցել Սպիտակի շրջանի կուսկազմակերպության 17 կոնֆերանս։ [[1985]] թվականի [[հունվարի 1]]-ի դրությամբ 92 սկզբնական կուսկազմակերպություններում հաշվվում էր [[1981]] անդամ և 97 անդամության թեկնածու։ [[1921]] թվականին ստեղծված Սպիտակի շրջանի ԼԿԵՄ կազմակերպությունը [[1985]] թվականի [[հունվար]]ին ուներ 113 սկզբնական կազմակերպություն՝ 10547 կոմերիտականով։ Սպիտակի շրջանի հնագիտական և ճարտարապետական հուշարձաններից առավել արժեքավոր են քարեդարյան կացարանները (Սպիտակ, Մեծ Պարնի, Գոգարան, Ջրաշեն), բրոնզեդարյան բնակատեղիները, բերդապարիսպները, դամբարանները (Շիրակամուտ, Արևաշող, [[Գեղասար]]), [[Շենավան]]ի միանավ բազիլիկը (6—7 դարեր) միջնադարյան վանքերը (Շիրակամուտում, Չիչխանավանք, 7 դար, Ղուրսալիում՝ վանք, 7 դար)։ Ուշագրավ պատմական հուշարձան է [[1977]] թվականին Գեղասաբի տարածքում հայտնաբերված 12-13 դարերում ժայռափոր բնակավայրը, որը վկայում է տեղի բնակչության մոտ արհեստների, հատկապես [[Մետաղ|մետաղի]] մշակման բավական բարձր մակարդակի մասին (տես Սպիտակի վիմափոր բնակավայր)։ [[Ռուսաստան|Ռուսաստանի]] հետ [[Արևելյան Հայաստան]]ի միավորման 150-ամյակի առթիվ [[Սարալ]] գյուղի մոտ, ռուսական բանակի մայոր [[Մոնտրեզոր]]ի ջոկատի և պարսկական գերազանց ուժերի միջև [[1804]] թվականի [[օգոստոս|օգոստոսին]] տեղի ունեցած ճակատամարտի վայրում կառուցված է հուշարձան֊կոթող ([[1978]])։ Հայրենական մեծ պատերազմում զոհված մարտիկների հուշարձաններ են կանգնեցվել շրջկենտրոնում և շրջանի գյուղերում։

 

== Տնտեսությունը ==

 

== Առողջապահությունը ==

Նախախորհրդային շրջանում Համամլուում (Սպիտակ) և գավառակի մի քանի այլ գյուղերում գործել են ծխական դպրոցներ։ [[1983]]—[[1984]] ուսումնական տարում կար 26 հանրակրթական դպրոց՝ (21-ը՝ միջնակարգ, 5-ը՝ ութամյա) 8433 աշակերտով։ Դպրոցներում աշխատում էին 744 ուսուցիչ (492-ը՝ բարձրագույն կրթությամբ)։ Գործում են նաև Երևանի էլեկտրամեխանիկական տեխնիկումի մասնաճյուղը, պրոֆտեխնիկական ուսումնարան, գեղարվեստի, 2 երաժշտական, 3 մարզական, հեռակա և երեկոյան միջնակարգ, օժանդակ դպրոցներ, 27 մսուր-մանկապարտեզ։ Շրջանն ունի գրադարանների կենտրոնացված համակարգ՝ 23 գրադարան-մասնաճյուղով (188 հազար կտոր գիրք), 21 մշակույթի տուն և ակումբ, ժողովրդական [[թատրոն]], 1 [[կինոթատրոն]] և 20 ստացիոնար կինոսարք։ Լույս է տեսնում «Լուսարձակ» շրջանային թերթը:

 

{{ՀՍՀ}}