«Գուգարքի շրջան»–ի խմբագրումների տարբերություն
Content deleted Content added
հեռացվել է Կատեգորիա:ՀԽՍՀ շրջաններ, ավելացվեց Կատեգորիա:Հայկական ԽՍՀ շրջաններ ՀոթՔաթ գործիքով |
No edit summary |
||
Տող 1.
'''Գուգարքի շրջան (ՀԽՍՀ)''', վարչական շրջան [[Հայաստան]]ի հյուսիսում։ Կազմվել է [[1930]] թվականի սեպտեմբերի 9-֊ին (մինչև [[1935]] թաականը՝ [[Ղարաքիլիսա|Ղարաքիլիսայ]]ի շրջան, [[1935]]-[[1964]] թվականները՝ [[Կիրովական]]ի շրջան)։ Սահմանակից է [[Արագած]]ի, [[Հրազդան]]ի, [[Իջևան]]ի, [[Թումանյան]]ի, [[Ստեփանավան]]ի և [[Սպիտակ]]ի շրջաններին։ Բնակչությունը [[1976]] թվականի տվյալներով 27757 հազար մարդ ։ Տարածությունը 776 կմ
== Բնական պայմանները ==
[[Պատկեր:Copper crystals.jpg|մինի|պղինձ]]
Բնական պայմանները գտնվում է [[Փամբակ]]ի միջին ն ստորին, Աղստնի վերին հոսանքների ավազաններում։ Մակերևույթը լեռնոտ Է։ Հյուսիսում ձգվում է [[Բազում]]ի լեռնաշղթայի արևոլյան մասը և [[Գուգարաց լեռներ]]ի համակարգի մեջ ոչխարի հոտը ալպյան արոտավայրերում մտնող Սևորդյաց ու Բովաքարի (Տալաբի) [[լեռնաշղթա]]ները։ Վերջինս աչքի է ընկնում բացարձակ (ավելի քան 3000 մ) և հարաբերական (մինչև 1000-1500 մ) բարձրություններով։ Բազումի և Բովաքարի լեռնաշղթաները կառուցվածքային միասնություն են կազմում (կամարահորսաային բարձրացում են), իսկ լեռնագրորեն իրարից բաժանված են [[Գայլաձոր]] անտեցեդենա կիրճով։ Գուգարքի շրջանի հարավում տարածվում է [[Փամբակի լեռնաշղթա]]յի միջին, բարձրադիր հատվածը (Թեժ լեռ, 3101 է, Մեծ Մայմեխ, 3094 ), որը [[Փամբակի հովիտ|Փամբակի հովտ]]ից բարձր է ավելի քան 1500 մ։ Գուգարքի շրջանի ցածրադիր մասը Փամբակի գոգհովիտն Է՝ միջլեռնային, նեղ երկարավուն գրաբենսինկլինալային [[իջվածք]]ը, որոնք տեղ-տեղ առաջացնում են [[դարավանդ]]ներ և խոշոր արտածման կոներ։ Գուգարքի շրջանի լեռները հիմնականում կազմված են էոցհնի հրաբխածին նստվածքային շերտախմբերից, գրանիտոիդային խոշոր ներժայթուկներով։ [[Փամբակ]]ի ստորին հոսանքի հովտում տարածված են վերին պլիոցնի դոլերիտային [[բազալտ]]ներ։ Օգտակար հանածոներից հայտնաբերված են [[պղինձ]] (Տանքաձորում), [[ոսկի]] (Տամզաչիմանում), [[շինանյութ]]եր ([[բազալտ]]՝ Մեղրուտում և Շահումյանում, [[տուֆ]] և [[բազալտ]]՝ Լեռնապատում, [[գրանիտ]]՝ Փամբակում)։
== Կլիմա ==
[[Պատկեր:Bee on Echinacea Flower (8540577148).jpg|մինի]]
Կլիման բարեխառն Է։ Տարեկան միջին ջերմաստիճանը 4°C- 8°C է, լեռնահովտային քամիները թույլ են, անսառ նամանիք օրերի թիվը 130-180 է տարեկան թափվում են 500-800 մմ տեղումներ (առավելագույնը՝ գարնանը ն ամռան կեսերին)։ [[Ձմեռ|Ձմեռը]] մեղմ է՞․ Լայնությամբ ձգված [[լեռնաշղթա]]ները Փամբակի [[հովիտ]]ը պահպանում են հյուսիսային սառն [[օդ]]ի ներխուժումից։ Բնորոշ են եղանակի տաքացումները, [[ձնհալք]]ը։ [[Հունվար]]ի միջին [[ջերմաստիճան]]ը - 5,2°C է, բացարձակ նվազագույնը՝ - 35°C։ [[Ամառ]]ը մեղմ է, խոնավ ու ամպամած։ Շրջանի ընդհանուր բարձր դիրքը, [[անտառ]]ները, ինչպես և հաճախակի [[ամպամածություն]]ները մեղմացնում են ամառային շոգը և [[չորություև]]ը։ [[Հուլիս]]ի միջին ջերմաստիճանը 10°C-18°C Է, առավելագույնը՝ 36°C։ Գուգարքի շրջանի տերիտորիան պատկանում է [[Կասպից ծով]]ի ավազանին, գետերը՝ [[Կուր]]ի համակարգին։ Գետերը լեռնային են, արագահոս սնումը՝ ձնաանձրևային։ Վարարում են գարնանը և ամռաև սկզբին։ Գլխավոր գետը Փամբակն Է՝ աջակողմյան Տանձուտ, Ալարեքս և ձախակողմյան Բազումթառ, Վահագնի վտակներով։ Գուգարքի շրջանի տերիտորիայից է սկիզբ առնում [[Աղստև գետ]]ը Բլդան վտակով, իսկ Քոլագերանից հյուսիսային Փամբակ և Զորագետ գետերի միախառնումից գոյաևում է Գոբեդ գետը։
== Կենդանական և բուսական աշխարհ ==
[[Պատկեր:Ours brun parcanimalierpyrenees 1.jpg|մինի|արջ]]
Հողաբուսակաև ծածկույթը համնկնում է ուղղաձիգ գոտիականությանը։ Մինչն 1600 մ բարձրությունները գերակշռում են լեռնատափաստանային սնահողերն ու սևահողանման [[հող]]երը՝ տարախոտային բուսականությամբ, 1600-2100 մ բարձրություններում և հյուսիսային դիրքադրմաև թույլ թեքության լանջերում գորշ լեռնաանտառայիև հողերն են՝ [[հաճարենի|հաճարենու]], [[կաղնի|կաղնու]], [[լորենի|լորենու]], հացենու սաղարթավոր [[անտառ]]ներով, ավելի վեր (մինչն 3000 մ և ավելի)՝ ալպյան մարգագետնային և լեռնամարգագևտնային [[հող]]երն ու բուսականությունը։ Փշատերն ծառատեսակներից հանդիպում է սովորական [[սոճի]]ն։ Անտառները հարուստ են վայրի պտղատու ծառերով ([[տանձենի]], [[խնձորենի]], [[սալորենի]], [[տխլենի]], [[հոնենի]])։ Կենդանական աշխարհին բնորոշ են այծյամը, [[նապաստակ]]ը, [[գորշուկ]]ը, [[կզաքիս]]ը։ Տանդիպում են [[արջ]], [[գայլ]], [[աղվես]], [[անտառակատու]]։ Թռչուններից կան շիկահավեր, սև [[երաշտահավ|երաշտահավեր]], [[կեռնեխ|կեռնեխներ]], [[փայտփոր|փայտփորներ]], անտառակտցարներ են։
[[Պատկեր:Լոռի, Լալվար.JPG|մինի|]]
Գուգարքի շրջանի Շահումյանի անվան սովետական տնտեսության [[խնձոր]]ի այգիները Ջերմոցային տնտեսությունում կոչվում է [[Մեծ Հայք]]ի նահանգ [[Գուգարք]]ի անունով։ Այժմյան գուգարքի շրջանում կազմում էր Գուգարք «աշխարհ»-ի Տաշիրք (կամ Տաշիր) գավառի արևոյան մասը, որն ընդգրկում էր [[Փամբակ]] գետի ավազանը։ Գուգարքի տարածքում մարդը բնակվել է տակավին [[քարեդար]]յան ժամանակից։ Նախնադարյան մշակույթի հուշարձաններից է Թագավորանիստի (Կիրովականի մոտ) Էնեոլիթյան բնակատեղին։ Արշակունիների թագավորության անկումից հետո ([[428]]) գուգարքի շրջանի տարածքը, [[Գուգարք]]ի կազմում, միացվեց [[Վիրք]]ին։ [[Բագրատունի]]ների թագավորության օրոք [[Տաշիր]] գավառում և նրա շրջակայքում կազմավորվել է [[Տաշիր]] Լոռու թագավորությունը, որի մեջ Էր նան գուգարքի շրջանի տարածքը։ Գուգարքի շրջանում ([[Կիրովական]] քաղաքում և այլուր) պահպանվել են եկեղեցիներ , ամրոցնևրի մնացորդներ, գյուղատեղիներ, [[գերեզմանոց|գերեզման]]ոցներ, [[դամբարան]]ներ։ Արնելյան [[Հայաստան]]ը [[Ռուսաստան]]ին միացվելուց հետո [[Գուգարք]]ը [[Լոռի]]ի հետ միացվել է Թիֆլիսի նահանգին։ Սկզբնական շրջանում [[Լոռի]]ն, [[Փամբակ|Փամբակը]] և Բորչալուն կազմում Էին մի գավառ՝ Բորչալու անունով։ Տայաստանում սովետական կարգեր հաստատվելուց հետո Լոռի-Փամբակի գավառը [[ԽՍՀՄ]]-ի 9 գավառներից մեկն Էր։ Մարքսիստական գաղափարները Գուգարքի շրջան մուտք են գործել դեռնս [[1900]]-ական թվականներին՝ երկաթգծի շահագործման սկզբնական տարիներին, երբ սերտ կապեր հաստատվեցին պրոլետարական կենտրոններ
* [[Թիֆլիս|Թիֆլիսի]]
* [[Ալեքսանդրապոլ|Ալեքսանդրապոլի]]
* [[Ալավերդի|Ալավերդու]]
բանվորական օջախների հետ։ Մինչն [[1920]] թվականը կոմբջիջներ կային Ղշլաղ , Դարպաս գյուղերում և Շահալի, Քոլագերան ([[Թումանյաևծ|Թումանյաև]]), Արջուտ, Փամբակ երկաթուղային կայարաններում։ [[1921]] թվականի փետրվարի 5-ին տեղի ունեցավ [[Ղարաքիլիսա]]յի I գավառային կուսակցական կոնֆերանսը, որի մեջ միավորված Էր նան ներկայիս Գուգարքի շրջանի կուսակցական կազմակերպությունը։ Կոմբջիջներ ստեղծվեցին նան Հաջիղարա (Լեռնապատ), Բոզիգեղ (Տամզաչիման), Ցաղուբլի (Մեղրուա), Սարմսախլի (Քարաբերդ), Շահալի (Վահագնի) ն այլ գյուղերում։ Ներկա ձնով Գուգարքի շրջան կազմակերպությունը ձնավորվել է [[1930]] թվականի սեպտեմբերին։ Անցած տարիներին Գուգարքի շրջան կուսկազմակերպությունն ունեցել է 31 [[կոնֆերանս]]։ Շրջանի 67 սկզբնական կազմակերպություններում [[1976]] թվականին կար [[1481]] [[կոմունիստ]]։ ԼԿԵՄ կազմակերպությունը ձնավորվել է [[1920]]-ական թվականներին։ [[1976]] թվականին ուներ 73 սկզբնական կազմակերպություն, 3673 կոմերիտական։ Շրջանում ապրում են հայեր (62,4% , 1970), [[ադրբեջան]]ցիներ, [[ռուս]]ներ։ Միջին խտությունը 1 կմ[[2]] վրա 35,4 (1974) մարդ Է։
== Տնատեսություն ==
Գուգարքի շրջանհիմնականում գյուղատնտեսական շրջան Է: Գլխավոր ճյուղը կաթնամսատու [[անասնապահություն]]ն Է։ Գտնվելով [[Կիրովական]]ի մոտ՝ Գուգարքի շրջանի գյուղատնտեսությունը մասամբ նան մերձքաղաքային բնույթ ունի։ 77577 հա ([[1976]] թվական) հողային ֆոնդից 4254-ը [[վարելահող]] Է, [[1153]] թվականը՝ պտղատու այգիներ, 9418-ը՝ [[խոտհարք]]ներ, 18787-ը՝ [[արոտավայր]]եր, 24957-ը՝ [[անտառ]]ներ և թփուտներ։ Գյուղատնտեսական արտադրանքի 70% ֊ը բաժին է ընկնում [[անասնապահություն|անասնապահությանը]]։ [[1976]] թվականին կար 15,1 հազար գլուխ խոշոր և 21,8 հազար գլուխ մանր եղջերավոր [[անասուն]], 2500 [[խոզ]]։ Կառուցվում է [[Համզաչիման]]ի խոշոր եղջերավոր անասունների արդյունահանման եղանակով անասնաբուծական համալիրը։ Կերի բազան ապահովելու համար, բացի բնական խոտհարքներից, [[1976]] թվականին ցանվել են 2900 հա կերաբույսեր։ [[Երկրագործություն|Երկրագործության]] տեսակարար կշիռն աճել է Վահագնիի (սնվում է Փամբակ գետից) ն Շահում-յանի սովետական տնտեսությունների ջրհան կայանների, Լեռնապատի, Բզովդալի [[Մեղրուտ]]ի ջրանցքնևրի կառուցման շնորհիվ։ Զբաղվում են պտղաբուծությամբ ([[խնձոր]], [[տանձ]]), հատապտուղների, ինչպես նան [[կարտոֆիլ]]ի, [[բանջարեղեն]]ի, հացահատիկի և հատիկաընդեղենի մշա-կությամբ։ [[1976]] թվականին շրջանն ուներ մեկ [[կոլտնտեսություն]] (Բզովդալ) և 16 սովետական [[տնտեսություն]]։ Գազանաբուծական սովետական տնտեսությունում (միակը Անդրկովկասում) բուծում են սև [[աղվես|աղվեսներ]], [[կզաքիս]]ներ և [[ճագար]]ներ։ Գործում են երկաթբետոնե [[կոնստրուկցիա|կոնստրուկցիա]]ների, փայտամշակման, [[կաթ]]ի, [[պահածո]]ների գործարաններ, անտառտնտեսություն, կենցաղսպասարկման կոմբինատ, [[Կիրովական]]ի [[կարի ֆաբրիկա]]յի մասնաճյուղերը Վահագնիում և Քոլագերանում, Գյուղշին տրեստը, Փամբակի երկրաբանական արշավախումբը
=== Հանքային շինանյութեր ===
Հանքային շինանյութեր (Փամբակի գրանիտ, Խնձորուտի բազալտ, Լեռնապատի սև տուֆ և բազալտ) արդյունահանում է Կիրովականի «Կիրներուդ» տրեստը։ [[1973]] թվականին արդյունաբերական ձեռնարկությունների համախառն արտադրանքը կազմել է ավելի քան 6 մլն ռուբլի։ [[1976]] թվականին շրջանի բնակելի ֆոնդը 5680 մ<sup>2</sup> էր։Գուգարքի շրջանի տարածքով է անցնում Երնան-Թբիլիսի [[երկաթուղի]]ն։ Կառուցվում է Երևան-Աղստաֆա երկաթուղու՝ Տամզաչիման-Մեղրաձոր երկաթուղային թունելը (երկարությունը՝ 8,5 կմ)։ Խճուղային ճանապարհների զարգացած ցանցի (156 կմ, որից կոշտ ծածկով՝ 130 կմ) շնորհիվ բնակավայրերը ավտոմոբիլային հաղորդակցությամբ կապված են շրջկենտրոնի և [[Կիրովական]]ի հետ։ Բզովդալ գյուղի մոտից սկիզբ է առնում [[Պուշկին]]ի Լեռնանցքի տակով անցնող 1830 մ երկարությամբ ավտոխճուղային թունելը։ Շրջանն ունի կապի 18 բաժանմունք՝ երեք ավտոմատ հեռախոսակայաններով (2500 համար)։ Բոլոր բնակավայրերը էլեկտրիֆիկացված և ռադիոֆիկացված են, օգտվում են [[հեռուստատեսություն]]ից ն [[գազ]]ից։
== Առողջապահությունը ==
Գուգարքի շրջանում գործում է 4 հիվանդանոց՝ 150 մահճակալով, 18 բուժման բարձականկայան, 4 [[ամբուլատորիա]], 5 [[դեղատուն]] և 2 առողջապահական կայան։ Ունի 33 [[բժիշկ]] և 147 միջին բուժաշխատող ([[1976]] թվական)։ Շրջանում գործում են «Լոռի», «Ֆիոլետովո» հանգստյան տները և Քոլագերանի զբոսաշրջիկների հանգրվանը։
== Մշակույթ ==
[[1975]] - [[1976]] թվականների ուսումնական տարում շրջանում կար 14 միջնակարգ, 7 ութամյա (7700 աշակերտ, 550 ուսուցիչ, որից 420֊-ը' Հալավարի միջնակարգ դպրոցը բարձրագույն կրթությամբ), մարզական (720 աշակերտ), երաժշտական (52 աշակերտ) դպրոցներ, սովխոզտեխնիկում (350 սովորող), 16 մսուր֊մաևկապարտեզ (750 երեխա)։ [[1965]] թվականից լույս է տեսնում <Գագաքուք> շրջանային [[թերթ]]ը։
== Գուգարքի շրջանի բնակավայրերը ==
[[Պատկեր:Vanadzor Monastery of St. 05.jpg|մինի|Փամբակ]]
Գուգարքի շրջանի բնակավայրերն են
* [[Անտառամուտ]]
* [[Արջուտ]]
* [[Բզովդալ]]
* [[Գյոզալդարա]]
* [[Գրանիտավան]]
* [[Դարպաս]]
* [[Դեբետ]]
* [[Եղեգնուտ]]
* [[Լեռնապատ]]
* [[Լերմոնտովո]]
* [[Հալավար]]
* [[Հայդարլի]]
* [[Համզաչիման]]
* [[Ձորագյուղ]]
* [[Մեղրուտ]]
* [[Մոլլաղշլաղ]]
* Ներքին Քիլիսա
* [[Վահագնի]]
* [[Վերին Քիլիս]]
* [[Փամբակ]]
* [[Քոլագերան]]
* [[Ֆիոլետովո]]
{{Հայկական ԽՍՀ վարչական բաժանում}}
{{ՀՍՀ}}
| |||