«Նշենի»–ի խմբագրումների տարբերություն
Content deleted Content added
No edit summary |
No edit summary |
||
Տող 28.
}}
'''Նշենի''' ({{lang-la|Prunus dulcis}}), պատկանում է [[վարդազգիներ]]ի ընտանիքի [[սալորենիներ]]ի ենթաընտանիքին։
=== Բույսի մորֆոլոգիան ===
Նշենին փոքր ծառ է` 4-8 մ բարձրությամբ և 10-40 սմ բնի տրամագծով։ Ունի զարգացած, արմատային համակարգ, որի հետևանքով չորադիմացկուն է։
Դիմանում է մինչև -25 C ցրտահարություններին։ Ծաղկում է վաղ գարնանը` նախքան տերևների բացվելը։
Ծաղիկը արտադրում է նեկտար, մեղուն վերցնում է այն և ծաղկափոշին, որը հատկապես կարևոր է որպես վաղ գարնանային կեր մեղվաընտանիքների համար։
Պտղաբերում է 4-5-րդ տարվանից մինչև 35-55 տարեկանը, կյանքի տևողությունը 130-150 տարի է։ Պտուղը կորիզապտուղ է, որը իր սննդային արժեքով մոտ է ընկույզին։
Տող 50 ⟶ 39՝
{{Աղյուսակ122222 |a='''բաժին'''<br />'''''[[Ծաղկավորներ{{!}}Ծաղկավորներ կամ Ծածկասերմեր]]''''' |b1='''կարգ''' <br />'''''[[Վարդածաղկավորներ]]''''' |b2='''ավելի շատ 44 կարգի ծաղկավոր բույսեր''' <br />(համաձայն[[APG II Համակարգի{{!}} APG II Համակարգի]]) |c1='''ավելի շատ 8 ընտանիք''' (համաձայն [[APG II Համակարգի]]) |c2='''Ընտանիք'''<br /> '''''[[Վարդազգիներ]]''''' |d1='''Ենթաընտանիք'''<br /> ''''[[Spiraeoideae]]''' |d2= '''2 ենթաըտանիք''' <br />(Համաձայն [[APG II Համակարգի{{!}}APG II Համակարգի]]) |e1= Ավելին 60 տեսակի |e2='''ցեղ'''<br /> '''''[[Սալորենիներ]]''''' |f1=<span style{{eq}}"background-color:#99C999; font-size:150%"> <br /> '''''տեսակ Նուշ''''' |f2= '''մոտավորապես 200 տեսակ''' |color=#234510 |bgcolor=#EFF9AB }}
===== Հոմանիշներ =====
* {{bt|Amygdalus communis|[[L.]]}}
* {{bt|Amygdalus dulcis|[[Mill.]]|text={{basionym}}}}
* {{bt|Prunus amygdalus|[[Batsch]]}}
* {{bt|Prunus communis|([[L.]]) [[Arcang.]]}}
===== Տեսակի ներսում բաժանվում են 2 խմբի =====
* {{bt|Prunus dulcis|var=amara|}} — Դառը նուշ
* {{bt|Prunus dulcis|var=dulcis|}} — Քաղցր նուշ
== Տարածում ==
Տող 60 ⟶ 52՝
== Էկոլոգիա ==
[[Պատկեր:Unripe almond on tree.jpg|մինի|աջից|Դեռ չհասած պտուղները]]
Նուշի աճում է քարքարոտ և ավազոտ լեռներում, մոտավորապես 800 մինչև 1600 մ ծովի մակարդակիվ, նախընտրում է [[կալցում]]ով հարուս հողերը: [[Իսրաել]]ում հասնում է 800 մետրի, Հայֆի շրջանում շատ մոտ է Միջերկրական ծովի ափերին: Աճում են խմբերով, միմյանցից 5-7 մ հեռավորության վրա: Շատ լուսասեր են, ունեն լավ զարգացած արմատային համակարգ: Ծաղկում են մարտ-ապրիլ ամիսներին, կան շրջաներ որ ծաղկում է փետրվարին, պտուղները հասնում են հունիս-հուլիս ամիսներին: Նշենին չորադիմացկուն ծառ է կամ թուփ, բարձրությունը՝ 3–6 մ: Տերևները հերթադիր են, նշտարաձև, հարթ, կաշեկերպ: 3-5 մ երկարությամբ:<ref name=rhs/><ref>{{cite web|url=http://coststudies.ucdavis.edu/files/almondvs08sprink.pdf |title=University of California Sample Cost Study to Produce Almonds |format=PDF |accessdate=2012-03-17}}</ref> Ծաղիկները խոշոր են, սպիտակ կամ վարդագույն: Պտուղը կիսաչոր պատյանով կորիզապտուղ է: Սերմը (միջուկը) լինում է քաղցր կամ դառը՝ պայմանավորված ամիգդալին գլիկոզիդի առկայությամբ (մինչև 4%): Չոր միջուկը պարունակում է ճարպեր՝ 54%, ազոտային նյութեր՝ 21%, ոչ ազոտային նյութեր՝ 13%, և այլն: Քաղցր միջուկն (նուշը) օգտագործվում է թարմ, հրուշակեղենի արտադրության և բժշկության մեջ, յուղ ստանալու համար, կեղևը՝ գինու-կոնյակի արտադրությունում, բնափայտը՝ ատաղձագործության մեջ: Նշենու տնկարկներն օգտագործվում են սարալանջերի հողերն էրոզիայից պաշտպանելու նպատակով: Նաիրյան նշենին Անդրկովկասի հարավի բնաշխարհիկ է: ՀՀ-ում հանդիպում է [[Սյունիքի մարզ]]ում: Ծաղիկները խոշոր են, կարմրավուն: Ծաղկում է մինչև տերևների հայտնվելը՝ վաղ գարնանը, և գարնան ավետաբերներից է:
{| class="wikitable" align=left ! colspan=2|Նուշի համաշխարհային արտադրության տվյալները (հազար տոննա)
Տող 81 ⟶ 74՝
|- ! Երկիր || [[1985]] || [[1995]] || [[2005]] || [[2009]] || [[2010]] || [[2011]] |- | {{USA}} || align="center" | 352 || align="center" | 276 || align="center" | 703 || align="center" | 1162 || align="center" | 1414 || align="center" | 731 |- | {{ESP}} || align="center" | 287 || align="center" | 159 || align="center" | 218 || align="center" | 282 || align="center" | 221 || align="center" | 212 |- | {{IRN}} || align="center" | 59 || align="center" | 79 || align="center" | 109 || align="center" | 128 || align="center" | 158 || align="center" | 168 |- | {{ITA}} || align="center" | 105 || align="center" | 90 || align="center" | 118 || align="center" | 114 || align="center" | 108 || align="center" | 105 |- | {{MAR}} || align="center" | 30 || align="center" | 45 || align="center" | 70 || align="center" | 104 || align="center" | 102 || align="center" | 131 |- | {{SYR}} || align="center" | 34 || align="center" | 34 || align="center" | 229 || align="center" | 97 || align="center" | 73 || align="center" | 130 |- | {{TUN}} || align="center" | 51 || align="center" | 35 || align="center" | 43 || align="center" | 60 || align="center" | 52 || align="center" | 61 |- | {{TUR}} || align="center" | 38 || align="center" | 37 || align="center" | 45 || align="center" | 55 || align="center" | 55 || align="center" | 70 |- | {{ALG}} || align="center" | 10 || align="center" | 20 || align="center" | 45 || align="center" | 47 || align="center" | 39 || align="center" | 50 |- | {{GRC}} || align="center" | 57 || align="center" | 57 || align="center" | 48 || align="center" | 44 || align="center" | 33 || align="center" | 30 |- | {{AFG}} || align="center" | 9 || align="center" | 9 || align="center" | 15 || align="center" | 43 || align="center" | 56 || align="center" | 61 |- | {{CHN}} || align="center" | 13 || align="center" | 19 || align="center" | 25 || align="center" | 35 || align="center" | 38 || align="center" | 42 |- | {{LBN}} || align="center" | 7 || align="center" | 28 || align="center" | 28 || align="center" | 30 || align="center" | 28 || align="center" | 36 |- | {{PAK}} || align="center" | 28 || align="center" | 49 || align="center" | 23 || align="center" | 26 || align="center" | 22 || align="center" | 21 |}
{{Ֆոտոշարք|Almendro en flor4.JPG|Almond Tree.jpg|Fiori di mandorlo.jpg|Almonds02.jpg|ш1=200|ш2=225|ш3=200|ш4=200|текст=Слева направо. <br />Общий вид. Листья и плоды. Цветки. Семена.}}
=== Նուշը բժշկության մեջ ===
[[Պատկեր:بادام و شکوفه بادام.JPG|մինի|աջից|ծաղկած նուշ]]
Արաբ բժիշկները նուշը համարել են բուժիչ բույս։ [[Իբն Մասսու]]նն օգտագործել է տապակած միջուկը աղիների հիվանդությունների, իսկ [[Մանսուր]]ին` ցավոտ միզարձակության դեպքում։ Իբն Սինան նկարագրել է, թե ինչ արդյունքներ կարող է տալ նուշը հազի, ասթմայի, պլևրիտի, երիկամների և միզապարկի հիվանդությունների դեպքում և այդ օրգաններից քարերի հեռացման համար։ Նա «Բժշկական գիտության կանոնները» գրքում բերում է դեղատոմսեր, ուր նուշի սերմը նշվում է որպես ուղեղի աշխատանքը և տեսողությունը լավացնող, արտաքին վերքերը բուժող, փափկեցնող միջոց։ Ըստ Ագանթագեղոսի` նուշը կամ բադամը անվանվել է «վայրի կաղին»։
Հայաստանում նուշը, նշակաթը, նշաձեթը օգտագործվել է սննդի և բժշկության մեջ։ Այդ մասին ընդարձակ տեղեկություններ է թողել Ա. Ամասիացին. «Եթե թաց նուշն ուտեն կճեպի հետ, շատ կօգնի լնդերի ու բերանի խոռոչի հիվանդությունների դեպքում և կիջեցնի ջերմությունը։ Թաց նուշը գիրացնում է մարմինը։ Նուշն օգտակար է չոր հազի, արյունաթքության, միզապարկի և աղիների հիվանդությունների դեպքում։ Մաքրում է կուրծքը և հանգստացնում միզելու ժամանակ առաջացած մրմռոցը։ Շաքարի հետ ուտելու դեպքում առատացնում է սերմնարտադրությունը, ինչպես նաև օգտակար է թոքերի համար։ Բոված նուշն ուտելն օգտակար է ստամոքսի համար, բայց դանդաղ է մարսվում։ Նշի յուղն օգնում է ականջի ցավի դեպքում, իսկ բնափայտն օժտված է այն բոլոր հատկություններով, ինչ պտուղը։ Նշի վնասակար ներգործությունը չեզոքացնում է շաքարը, ինչպես նաև` թթու մրգերի օշարակը։ Դառը նուշի լավագույն տեսակը խոշոր և յուղոտ է լինում։ Մաշկին քսելու դեպքում կվերացնի պեպենները, կօգնի եղնջատենդի և էկզեմայի ապաքինմանը»։
=== Քիմիական կազմ ===
[[Պատկեր:Krokant.jpg|մինի|ձախից|Նուշից շոկոլադ]]
Նշի սննդային արժեքը բարձր է`100 գ նշասերմի կալորիականությունը 598 կկալ է, նույն քանակում պարունակվում են [[վիտամին]]ներ B1-0,211 մգ, B2-1,014, B3-3,385, B5-0,469, B6-0,143, B9-50 միկրոգրամ, E-26,22 մգ, [[բիոտին]], [[ֆիլոխինոն]] (K), [[երկաթ]] -3,72 մգ, քլոր-40 մգ, ծծումբ-228 մգ, [[բետա-կարոտին]], [[լիկոպին]]։
[[Պատկեր:Almond 2.JPG|մինի|աջից|Նուշի հատիկները]]
Պարունակում է 0,5-0,8 տոկոս եթերային յուղեր, 4,7 տոկոս ջուր, 22 տոկոս սպիտակուցներ, 1 տոկոս օսլա, 4 տոկոս շաքարներ, 3 տոկոս բուսախեժ, 6 տոկոս բջջանյութ, 5 տոկոս մոխիր, 45-60 տոկոս ճարպ, որում կան գլիցերիդներ` օլեինի (80 տոկոս), լինոլի (15 տոկոս), կճեպում` լինոլենի և միրիստինի։
Տող 97 ⟶ 92՝
Փակագծերում նշված են այն ցուցանիշները, որոնք համարվում են լավագույնը։ Նուշի ցուցանիշները գերազանցում են յուղալի կաթնաշոռը, պնդուկը, գազարը, բազուկը և այլն։ Մի այլ ուսումնասիրությամբ նուշը դասվում է սելեն պարունակող հինգ լավագույն մթերքների շարքին, եթե ավելացնենք, որ նուշը պարունակում է բավարար քանակությամբ վիտամիններ, ապա կարելի է ենթադրել, որ այն դիտվում է որպես քոէնզիմ հատկություն ունեցող նյութ։ Հիշենք պատմական փաստը, երբ 20-րդ դարի 80-ականներից Ճապոնիայի միկադոյի հրամանով բնակչությունը ընդունում է` «Քոէնզիմ -10», որը արտադրվում է ջրիմուռներից և համարվում լավագույն հակաօքսիդանտ։
[[Պատկեր:Mandeln2.JPG|մինի|ձախից]]
Կարևոր հետևության են եկել Կոնեկտիկուտի համալսարանի գիտնականները։ Նրանք ուսումնասիրել են նուշի ազդեցությունը նյութափոխանակության վրա և, հիմնվելով մեծածավալ տվյալների վրա, հայտարարել են, որ 1 ամիս շարունակ օրը 25-165 մգ նուշ ուտողների մոտ զգալիորեն նվազել է խոլեստերինի պարունակությունը։
Տող 103 ⟶ 98՝
[[Պատկեր:Mandorle sgusciate.jpg|մինի]]
* Պլևրիտ. Խառնեք 500-ական գ մեղր և կարագ։ Մանրացրեք և խառնեք 125-ական գ նուշ և եղինջի սերմ։ Միացրեք երկու խառնուրդները, պատրաստեք փոքր հաբեր, պահեք դրանք սառնարանում։ Դրեք լեզվի տակ 1-2 հաբ` մինչև հալչի։ Կրկնեք օրը 3-4 անգամ։
* Ականջի ցավ և աղմուկ. Կաթեցրեք 2-3 կաթիլ գոլ յուղ, օրը 2 անգամ։
* Լսողությունը լավացնող. Առաջին օրը կաթեցրեք 7-8 կաթիլ յուղ մեկ ականջին, հաջորդ օրը` մյուս։ Կատարեք 10-12 անգամ։
* Օստեոպորոզ. 48 ժամ թրջեք 500 գ [[սոյա]]ն, ընթացքում 6-10 անգամ փոխեք ջուրը։ Եփեք 90ր, փոխեք ջուրը, եփեք ևս 2 ժամ։ Տրորեք կամ աղացեք սոյան` մինչև ստացվի համասեռ զանգված, խառնեք 50մլ սոյայի յուղ, 100 գ մանրացրած նուշ, համեմեք կարմիր պղպեղով, կոճապղպեղով, մշկընկույզով։
* Աչքամաշկի եզրային կնճիռներ. Բամբակե խծուծը թրջեք նշայուղի մեջ, զգուշորեն «նստեցրեք» մաշկի մեջ։ Պահեք 30ր, զգուշորեն հանեք յուղը անձեռոցիկով (առանց մաշկը ձգելու)։ Այլ քսուքներ չօգտագործեք։ Շարունակեք 15-20 օր։
* Եղունգներն ամրացնող. Գոլացրեք 30մլ նշայուղը, ավելացրեք 2-ական կաթիլ նարդոսի, սանդալի, [[Նոճի|նոճու]] եթերային յուղեր, ընթացքում խառնեք։ Պահեք 10 րոպե եղունգները յուղի մեջ։
* Հարթեցնող. 30 մլ նշայուղին ավելացրեք 5 կաթիլ սանդալի և 10 կաթիլ նարդոսի եթերային յուղեր։ Պահեք եղունգները յուղի մեջ 30 րոպե, օրը 2 անգամ։
<gallery>
Green almonds.jpg|Կանաչ նուշ
Mandel Gr 99.jpg| նուշ (աջից) և shelled<!--STOP! ոսպ աջից; "unshelled" is the opposite of 'shelled': if you believe otherwise, please see: http://www.merriam-webster.com/dictionary/shelled --> (right) almonds
Blanched_almonds.jpg|Նուշի հատիկները
Kulturmandel unreife Früchte.JPG
PikiWiki Israel 7025 Amond blossom.jpg
Smoked almonds.JPG
Rose ringed Parakeet in bitter Almond.jpg
</gallery>
== Արտադրություն ==
{| class="wikitable" align=left
! colspan=3|Համաշխարհային արտադրություն
Նուշի տվյալները
(հազար տոննա)
|-
| [[1965]] || align="right" | 615
|-
| [[1970]] || align="right" | 687
|-
| [[1975]] || align="right" | 762
|-
| [[1980]] || align="right" | 926
|-
| [[1985]] || align="right" | 1152
|-
| [[1990]] || align="right" | 1321
|-
| [[1995]] || align="right" | 1019
|-
| [[2000]] || align="right" | 1468
|-
| [[2005]] || align="right" | 1839
|-
| [[2006]] || align="right" | 1999
|-
| [[2007]] || align="right" | 2215
|-
| [[2008]] || align="right" | 2435
|-
| [[2009]] || align="right" | 2362
|-
| [[2010]] || align="right" | 2539
|-
| [[2011]] || align="right" | 2005
|}
{| class="wikitable" align=center <!--style="clear:right"-->
! colspan=7|Տասնհինգ խոշորագույն արտադրողները
նուշ (հազար տոննա)
|-
!Երկիր|| [[1985]] || [[1995]] || [[2005]] || [[2009]] || [[2010]] || [[2011]]
|-
| {{USA}} || align="center" | 352 || align="center" | 276 || align="center" | 703 || align="center" | 1162 || align="center" | 1414 || align="center" | 731
|-
| {{ESP}} || align="center" | 287 || align="center" | 159 || align="center" | 218 || align="center" | 282 || align="center" | 221 || align="center" | 212
|-
| {{IRN}} || align="center" | 59 || align="center" | 79 || align="center" | 109 || align="center" | 128 || align="center" | 158 || align="center" | 168
|-
| {{ITA}} || align="center" | 105 || align="center" | 90 || align="center" | 118 || align="center" | 114 || align="center" | 108 || align="center" | 105
|-
| {{MAR}} || align="center" | 30 || align="center" | 45 || align="center" | 70 || align="center" | 104 || align="center" | 102 || align="center" | 131
|-
| {{SYR}} || align="center" | 34 || align="center" | 34 || align="center" | 229 || align="center" | 97 || align="center" | 73 || align="center" | 130
|-
| {{TUN}} || align="center" | 51 || align="center" | 35 || align="center" | 43 || align="center" | 60 || align="center" | 52 || align="center" | 61
|-
| {{TUR}} || align="center" | 38 || align="center" | 37 || align="center" | 45 || align="center" | 55 || align="center" | 55 || align="center" | 70
|-
| {{ALG}} || align="center" | 10 || align="center" | 20 || align="center" | 45 || align="center" | 47 || align="center" | 39 || align="center" | 50
|-
| {{GRC}} || align="center" | 57 || align="center" | 57 || align="center" | 48 || align="center" | 44 || align="center" | 33 || align="center" | 30
|-
| {{AFG}} || align="center" | 9 || align="center" | 9 || align="center" | 15 || align="center" | 43 || align="center" | 56 || align="center" | 61
|-
| {{CHN}} || align="center" | 13 || align="center" | 19 || align="center" | 25 || align="center" | 35 || align="center" | 38 || align="center" | 42
|-
| {{LBN}} || align="center" | 7 || align="center" | 28 || align="center" | 28 || align="center" | 30 || align="center" | 28 || align="center" | 36
|-
| {{PAK}} || align="center" | 28 || align="center" | 49 || align="center" | 23 || align="center" | 26 || align="center" | 22 || align="center" | 21
|-
|colspan=7 style="font-size:.7em"| Աղբյուր:[[Պարենի և գյուղատնտեսության կազմակերպություններ Միավորված ազգեր]]''
|}
== Արտաքին հղումներ ==
* [http://www.nutfruit.org/ INC, International Nut and Dried Fruit Council Foundation]
* [http://www.whichcountry.co/top-10-almond-producing-countries Top Almond Producing Countries]
* [http://www.almondboard.com/ Almond Board of California] Resources for almond production and research reports for California
* [http://fruitsandnuts.ucdavis.edu/datastore/?ds=391&reportnumber=612&catcol=2806&categorysearch=Almond University of California Fruit and Nut Research and Information Center]
*[http://www.thealmonddoctor.com/ The Almond Doctor] University of California Cooperative Extension Website on Almond Production]
* [http://books.google.com/books/p/anr_publications?id=3dN5Yw_y8UEC&printsec=frontcover&source=gbs_ge_summary_r&cad=0#v=onepage&q&f=false Almond Production Manual] Published by University of California Agriculture and Natural Resources, this handbook includes amongst other chapters a history of almonds, trends in orchard management, and almond farm economics.
* [http://www.csic.es/web/guest/home CSIC, Spain] A Government of Spain website for European publications on tree nuts including almonds]
== Ծանոթագրություններ ==
{{ծանցանկ}}
[[Կատեգորիա:Վարդազգիներ]]
[[Կատեգորիա:Դեղաբույսեր]]
| |||