«Նախիջևանի խանություն»–ի խմբագրումների տարբերություն

[[1826]]-[[1828]] թվականների [[Ռուս-պարսկական պատերազմ (1826-1828)|ռուս-պարսկական պատերազմի]] արդյունքում Նախիջևանի խանությունը [[Երևանի խանություն|Երևանի խանության]] և [[Օրդուբադի շրջան]]ի հետ միացվել է [[Ռուսական կայսրություն|Ռուսական կայսրությանը]]՝ որպես մեկ վարչատարածքային միավոր՝ [[Հայկական մարզ]]՝ [[Երևան]] կենտրոնով<ref name="ց"/><ref>[http://www.amazon.com/exec/obidos/ISBN=140396422X [[Ռիչարդ Հովհաննիսյան]]''. «Հայ ժողովուրդը հնագույն ժամանակներից մինր մեր օրերը. 15-րդ դարից մինչև 20-րդ դարը». ][[Сюни, Рональд Григор|R.Suni]]. EASTERN ARMENIANS UNDER TSARIST RULE. Стр. 121-122. «''At the time of the conquest of Eastern Armenia, the former '''Persian khanate''' was in desperate economic straits. Much of the region was depopulated, and even with the mass migrations of Muslims and Armenians, hundreds of villages remained empty. Peasants made up almost 90 percent of the population of the Armianskaia Oblast'.»</ref>:։

Նախիջևանի խանության ստեղծումը ''նորույթ''<ref name="ց"/><ref name="օ">[http://raa.am/Teghekagir/naxijevan_teghekanq_e.html Հայկական հետազոտությունների ինստիտուտ, Նախիջևան մասին , հայերեն]</ref><ref name="լ">[http://www.yerkramas.org/2012/11/06/pogublennyj-golub-noya/ Երկրամաս ամսագիր, Նոյի աղավնի հոդված]</ref> էր նրա պատմության մեջ. թե՛ դրանից առաջ, թե՛ դրանից հետո նրա տարածքը ամբողջությամբ եղել է [[Երևանի կուսակալություն|Երևանի կուսակալության]]<ref name="ց"/><ref name="օ"/><ref name="m"/> , [[Երևանի խանություն|Երևանի խանության]]<ref name="ց"/><ref name="օ"/>, [[Հայկական մարզ]]ի<ref name="ց"/><ref name="օ"/>, [[Երևանի նահանգ]]ի<ref name="օ"/><ref name="հ">[http://dic.academic.ru/dic.nsf/brokgauz_efron/71319/%D0%9D%D0%B0%D1%85%D0%B8%D1%87%D0%B5%D0%B2%D0%B0%D0%BD%D1%8C Նախիջևանի մասին հրեական հանրագիտարանում, ռուսերեն]</ref> կամ [[Հայաստանի Հանրապետություն|Հայաստանի Հանրապետության]] անբաժան մասը<ref name="օ"/><ref name="m">Սովետական Մեծ Հանրագիտարան, Նախիջևանի ԻՍՍՀ</ref>:։ [[1725]] թվականին թուրք օսմանցիները գրավում են [[Նախիջևան]]ը և վերջ տալիս Երևանի կուսակալությունը ([[1501]]-[[1724]])<ref name="m"/> :։ Վերջինս մուսուլմանների շրջանում հայտնի էր նաև որպես Չուղուր-Սաադ<ref name="օ"/>:։ [[1747]] թվականին կուսակալության տարածքը բաժանվում է 2 խանությունների՝ Երևանի և Նախիջևանի<ref name="m"/> :։ Այդ ձևական միավորը ունենում է ընդամենը 80 տարվա կյանք<ref name="m"/> ՝ [[1827]] թվականին նվաճվելով<ref name="հ"/> ռուսական բանակի և հայ կամավորական ջոկատների կողմից:կողմից։

[[Նախիջևան]]ը, որը հայերն անվանում էին նաև Նախճավան<ref name="ց"/>, հիմնադրվել է մ.թ.ա. [[16-րդ դար]]ում<ref name="լ"/> և ունի 3500 տարվա պատմություն<ref name="լ"/><ref name="ա">[http://www.abcd.am/abcd/bookview_v2_4.php?p_id_text=7028#.Uu_JzD2Sw88 Մովսես Խորենացի, Հայոց պատմություն]</ref>:։ Այն [[Մեծ Հայք|Հայոց թագավորության]] անբաժան մաս էր կազմել նրա կազմավորումից՝ [[մ.թ.ա. 6-րդ դար]]ից սկսած<ref name="ց"/><ref name="լ"/>:։ Նախիջևան և [[Գողթան]] գավառները մտել են [[Մեծ Հայք]]ի [[Վասպուրական]] նահանգի մեջ<ref name="օ"/><ref name="լ"/><ref name="ա"/>:։ [[9-րդ դար]]ում այն մտնում է [[Բագրատունյաց Հայաստան]]ի տարածքի մեջ՝ սկզբում որպես [[Արծրունիներ]]ի, ապա՝ [[Սյունիներ]]ի, իսկ վերջում՝ [[Բագրատունիներ]]ի կալվածք<ref name="օ"/><ref name="լ"/>:։ [[12-րդ դար]]ում Նախիջևանը [[Զաքարյան Հայաստան|Զաքարյան]] իշխանապետության կազմում էր, և գավառը [[Վայոց Ձոր]]ի հետ միասին ամբողջությամբ պատկանում էր [[Պռոշյաններ|Պռոշյան]] իշխանական տոհմին<ref name="ց"/><ref name="օ"/>:։ Նրանց օրոք կառուցվում են տասնյակ եկեղեցիներ ու վանքեր, բերդեր ու ամրություններ<ref name="ց"/>:։

[[1747]] թվականին [[Նադիր շահ]]ի սպանությունից հետո ծագումով թյուրք Հեյդար-ղուլի խանը վռնդում է Նախիջևանի պարսիկ կառավարիչ աղա Հասանին և իրեն [[Երևան]]ի ու [[Ղարաբաղ]]ի խաների նման ինքնիշխան հռչակում<ref name="ց"/><ref name="օ"/><ref name="m"/>:։ Նա երկիրը բաժանում է մահալների, որոնք կառավարվում էին ''միրզաբեյերի'' և ''քեդխուդաների'' միջոցով<ref name="ց"/>:։ Շուրջ [[50]] տարի խանության տարածքում էր [[Սիսիան]]ի մահալը, որը [[1795]] թվականին գրավում է Ղարաբաղի խանը<ref name="ց"/>:։ Սիսիանը մինչև [[1813]] թվականը՝ 8 տարի, մնում է [[Ղարաբաղի խանություն|Ղարաբաղի խանության]] տարածքում, ապա ազատագրվում ռուսական զորքերի կողմից<ref name="ց"/>:։ Նախիջևանի խանությունը ամենանոսր բնակեցվածն էր ամբողջ [[Անդրկովկաս]]ում:ում։ Այստեղ կար ընդամենը 2 քաղաք<ref name="ց"/>, որոնք իրականում խոշոր գյուղաքաղաքներ էին՝ Նախիջևանը և հայկական [[Ագուլիս]] ու [[Ջուղա]] քաղաքների մոտ կառուցված [[Օրդուբադ]]ը<ref name="լ"/>:։

Իրանի շահ, Ղաջարիների դինաստիայի հիմնադիր [[աղա Մահմեդ խան]]ի [[1795]] թվականի պատժիչ արշավանքից հետո ամբողջ [[Անդրկովկաս]]ը, այդ թվում՝ Նախիջևանի խանությունը<ref name="ց"/>, մի քանի տարի կորցում է իր կարճատև ինքնիշխանությունը:ինքնիշխանությունը։ [[1813]] թվականի [[Գյուլիստանի պայմանագիր|Գյուլիստանի հաշտության պայմանագրով]] [[Ռուսաստան]]ը ճանաչել էր Պարսկաստանի գերիշխանությունը Երևանի ու Նախիջևանի խանությունների վրա, իսկ Պարսկաստանը հրաժարվել էր մնացած Անդրկովկասից:Անդրկովկասից։ [[1826]] թվականին պարսից գահաժառանգ Աբբաս-Միրզան խախտում է հաշտությունը և հարձակվում Ռուսաստանի վրա Նախիջևանի ու Երևանի խաների օգնությամբ:օգնությամբ։ [[1827]] թվականին ռուսական զորքերը և հայ ազատագրական ջոկատները գրավում են Նախիջևանը<ref name="հ"/>, ապա՝ [[Երևան]]ը, և վերջ տալիս Նախիջևանի խանությանը<ref name="m"/> :։

[[1603]]-[[1604]] թվականներին [[Արևելյան Հայաստան]]ի, այդ թվում՝ [[Նախիջևան]]ի հայությունը պարսից [[Շահ-Աբբաս|Շահ-Աբբաս Առաջինի]] հրամանով գաղթեցվում է [[Պարսկաստան]]<ref name="ն">Վերա Մորեեն, Կրոնական փոքրամասնությունների կարգավիճակը Սեֆյան Իրանում 1617-61, Մերձավոր Արևելքի ուսումնասիրություններ, հատոր 40, համար 2 (1981), 128-129 էջեր, անգլերեն</ref>:։

Այս գործընթացի արդյունքում Նախիջևանը հայաթափվում է և հայերը կազմում են պատմական այդ գավառի 20-25 տոկոսը:տոկոսը։ [[18-րդ դար]]ում [[Ռուսական կայսրություն|Ռուսաստանի]] կայսրուհի [[Եկատերինա II|Եկատերինա 2-րդ Մեծ]]ը նվաճում է [[Հյուսիսային Կովկաս]]ը և արևելահայերին հրավիրում գալ և բնակվել այդտեղ<ref name="ց"/>:։ [[Արարատյան դաշտ]]ից տեղափոխված հայերը հիմնում են [[Արմավիր]] քաղաքը<ref name="ց"/>, որը մինչ այժմ չի փոխել իր անունը, իսկ Նախիջևանի հայերը՝ [[Նոր Նախիջևան]]ը, որի հիմքում կառուցվել է [[Դոնի Ռոստով]] քաղաքը<ref name="ց"/>:։ Այդ է պատճառը, որ [[1827]] թվականին Նախիջևանի ազատագրման ժամանակ խանության շուրջ 50.000 բնակիչներից միայն 12.000-ն էր հայ<ref name="m"/><ref name="հ"/>:։ [[1828]]-[[30]] թվականներին պարսկահայերի ներգաղթի և մուսուլմանական բնակչության մասնակի արտագաղթի արդյունքում հայերի կազմում են մինչև 40-45 տոկոս<ref name="m"/><ref name="հ"/>:։

Նախիջևանի խանության տարածքում զբաղեցնելով փոքրամասնություն՝ հայերը բնակվում էին հիմնականում լեռնային շրջաններում, զբաղվում [[այգեգործություն|այգեգործությամբ]] ու [[երկրագործություն|երկրագործությամբ]]:։ Այստեղ դեռևս միջնադարում [[Պռոշյաններ|Պռոշյան]], [[Օրբելյաններ|Օրբելյան]] և այլ իշխանները կառուցել էին բերդեր և եկեղեցիներ:եկեղեցիներ։ Մեծ էր հայերի թիվը Դարալագյազում՝ [[Վայոց Ձոր]]<ref name="օ"/>:։ Մուսուլմանները ձմանը բնակվում էին դաշտերում և զբաղվում անասնապահությամբ՝ ամռանը բարձրանալով լեռներ:լեռներ։ [[Արաքս]]ի հովտի դարավոր հայկական բնակավայրերը, այդ թվում՝ հարուստ վաճառաշահ քաղաք [[Ագուլիս]]ը<ref name="ց"/>, հայաթափվել և չէին բնակեցվել:բնակեցվել։ Հայաթափվել էր նաև [[Նախիջևան]] քաղաքը<ref name="ց"/>. [[1828]] թվականի տվյալներով քաղաքի շուրջ 4.000 բնակիչնեից հայեր էին մոտ 1,500-ը<ref name="m"/><ref name="հ"/>:։ Խանական իշխանությունը ամրապնդելու համար քաղաքի հայկական թաղամասերը, ինչպես նաև մի շարք հայկական գյուղեր, վերաբնակեցվել էին մուսուլմաններով:մուսուլմաններով։ Խանության տարածքում անմխիթար էին թողնվել հայկական հուշարձանները, իսկ Նախիջևանում կառուցվում էին պարսկական ոճի շինություններ՝ մզկիթ, պալատ, դամբարան:դամբարան։

Հարյուրամյակներ շարունակ՝ մինչև [[1603]]-[[1604]] թվականների բռնագաղթը<ref name="ց"/><ref name="ն"/>, հայերը կազմել են Նախիջևանի բնակչության ճնշող մեծամասնությունը<ref name="ց"/><ref name="օ"/><ref name="յ">[http://armenianhouse.org/aivazyan-a/nakhichevan/places.html Արգամ Այվազյան, Նախիջևանի ԻՍՍՀ հայկական հուշարձանները]</ref>:։ [[11-րդ դար]]ում [[Բագրատունիների թագավորություն|Բագրատունիների թագավորության]] կործանումից երկու տասնամյակ անց Նախիջևանը գրավում են սելջուկ-թյուրքերը<ref name="օ"/>:։ Նրանց իշխանությունը Նախիջևանում տևում է մեկ դար՝ մինչև [[12-րդ դար]]ի վերջ, երբ հայ-վրացական զորքերը [[Զաքարյան]] իշխանների հրամանատարությամբ ազատագրում են այն:այն։ [[13]]-[[15-րդ դար]]երում Նախիջևանը ասպատակում են թաթար-մոնղոլական զորքերը, ապա՝ թուրքմենական [[ակ-կոյունլուներ|ակ-կոյունլու]] և [[Կարա-Կոյունլուներ|կարա-կոյունլու]] ցեղերը<ref name="օ"/>:։ [[1502]] թվականին Նախիջևանը մտնում է [[Երևանի կուսակալություն|Երևանի կուսակալության]] կամ բեկլարբեկության տարածքը, որը մուսուլմանները անվանում էին նաև Չուղուր-Սաադի բեկլարբեկություն<ref name="m"/> :։ [[1827]] թվականին Նախիջևանը միանում է [[Ռուսական կայսրություն|Ռուսաստանին]]<ref name="լ"/><ref name="հ"/> և մինչև [[1920]] թվականը ազատվում մուսուլմանական տիրապետությունից:տիրապետությունից։ Ալեքսանդրապոլի պայմանագրով Նախիջևանի ու Շարուրի շրջանները պետք է հանձնվեին ''երրորդ պետության։'' [[1921]] թվականին, անտեսելով Նախիջևանի բնակչության շուրջ 60 տոկոս կազմող հայերին՝ նախ [[Մոսկվայի պայմանագիր|Մոսկվայի]], ապա՝ [[Կարսի պայմանագիր|Կարսի պայմանագրերով]] Նախիջևանը որպես ինքնավար հանրապետություն բռնակցվում է [[Խորհրդային Ադրբեջան]]ին:ին։

Հայերը [[19-րդ դար]]ում կազմել են Նախիջևանի բնակչության շուրջ կեսը<ref name="լ"/><ref name="m"/><ref name="յ"/>, իսկ մնացածները եղել են [[Ադրբեջանցիներ|թաթարներ]], [[թուրքեր]], [[քրդեր]] և [[պարսիկներ]], որոշակի տոկոս են կազմել նաև [[ռուսներ]]ը ու [[ասորիներ]]ը:ը։ Հայկական ամենանշանավոր քաղաքը [[Ջուղա]]ն էր<ref name="յ"/><ref name="z">[http://www.armenianhouse.org/aivazyan-a/jugha/resume.html Արգամ Այվազյան, Ջուղա, ռուսերեն]</ref> , որը [[16-րդ դար]]ում ուներ շուրջ 20,000 միայն հայկական բնակչություն<ref name="լ"/><ref name="z"/>:։ [[Ագուլիս]]ի և [[Ջուղա]]յի վաճառականները [[16-րդ դար]]ում [[ռուս]]աց ցար [[Ալեքսեյ I|Ալեքսեյ Միխայլովիչ Ռոմանովին]] են նվիրում [[Ալմաստե գահ]]ը<ref name="լ"/>, որը պահվում է [[Մոսկվա]]յի [[Կրեմլ]]ում<ref name="լ"/>:։ Ջուղան հայտնի էր իր [[խաչքար]]երով<ref name="յ"/><ref name="z"/>, իսկ Ագուլիսը՝ [[եկեղեցի]]ներով<ref name="յ"/>:։ Միայն Ագուլիսում [[19-րդ դար]]ում կար [[11]] հայկական եկեղեցի<ref name="յ"/>, որոնցից ամենահինը սբ. [[Մեսրոպ Մաշտոց]]ն էր՝ կառուցված [[456]] թվականին:թվականին։ Մինչև [[20-րդ դար]]ը այս քաղաքների բնակչության բացարձակ մեծամասնությունը հայեր էին<ref name="հ"/><ref name="յ"/>:։ [[1918]] թվականին թուրքական զորքերի արշավանքից հետո քաղաքները դատարկվում են, և տարիներ շարունակ անմարդաբնակ լինելով՝ [[1930]]-ական թվականներին վերաբնակեցվում են ադրբեջանական մի քանի ընտանիքներով<ref name="օ"/><ref name="լ"/><ref name="յ"/>:։

[[Նախիջևան]] քաղաքում՝ մուսուլմանական մզկիթից, խանական պալատից ու [[Մոմինե խաթունի դամբարան|դամբարանից]] բացի՝ գործում էին 3 հայկական եկեղեցիներ, որոնցից ամենահայտնին [[Սուրբ Գևորգ եկեղեցի (Նախիջևան)|Սուրբ Գևորգ]]ն էր<ref name="յ"/>:։ Նախիջևանից հյուսիս գտնվում էր [[Սուրբ Կարապետ եկեղեցի (Ապրակունիս)|Ապրակունիսի վանական համալիրը]]<ref name="յ"/>, որի շինարարությունն ավարտել է [[Գրիգոր Տաթևացի]]ն, որը Հովհան Որոտնեցու մահից հետո՝ [[1386]] թվականին փոխարինել է նրան որպես րաբունապետ:րաբունապետ։ Եկեղեցու հիմնական ծավալը կառուցված է սրբատաշ բազալտից, իսկ բարձր, սլացիկ գմբեթը՝ աղյուսից։ Հարդարանքի տարրերն են պատերի ստորին մասի բազմագույն, շախմատաձև շարվածքը և դեկորատիվ կամարաշարը<ref name="z"/>։ Եկեղեցու խորանի վերևի արձանագրության մեջ նշված է ճարտարապետի անունը՝ ''Դավիթ ուստա''։

Այս և այլ եկեղեցիներն ու վանքերը հիմնականում պահպանվում էին մինչև [[1980]]-ական թվականները<ref name="յ"/>։ Այժմ դրանց փոխարեն ավերակներ են, նրանց քարերով կառուցվել են տներ, իսկ դրանց շրջապատող հայկական բնակավայրերը վերանվանվել թուրքական անուններով։ Հայաթափման արդյունքում [[1980]]-ական թվականների վերջին միակ հայկական գյուղը [[Ազնաբերդ]]ն էր (Զնաբերդ)՝ [[Վայոց Ձոր]]ի սահմանին։ Վերջին ամենահայտնի ավերածությունը [[Ջուղայի խաչքարերի ոչնչացում|Ջուղայի գերեզմանների քանդումն]] էր [[21-րդ դար]]ի սկզբին<ref>''Նախիջևանի և Ջուղայի ողջ հայկական մշակութային հուշարձանների ժառանգությունը'' Պառլամենտական խումբ Շվեյցարիա-Հայաստան (խմ.), Բեռն, 2006. էջեր 6 & 7. Քաղվածք էջ 7-ից. "Ջուղայի ոչնչացումը յուրօրինակ չէ իր տեսակի մեջ Նախիջևանում. ...մենք հայտնաբերեցինք, որ ողջ Նախիջևանում կառավարության կողմից իրականացվում են այդպիսի ոչնչացումներ ":։</ref><ref>[http://www.armenianow.com/features/5782/monumental_effort_scotsman_wants_t Ադրբեջանում կառավարության կողմից իրականացվում է մշակութային հուշարձանների ոչնչացում] ''Սկոտսմենը ցանկանում է ապացուցել, որ Ադրբեջանի կառավարությունն է իրականացնում մշակութային ժառանգության ոչնչացումը'', Գայանե Մկրտչյան, Հայաստանը Հիմա, 2-ը սեպտեմբերի 2005:2005։", անգլերեն</ref><ref>[http://www.letemps.ch/Page/Uuid/8228e572-adc0-11dd-bf59-ad3d6140ad87%7C1 Սիլվային Բեսսոն, Le Temps, 4 նոյեմբերի, 2006, ֆրանսերեն]</ref>։ Այնտեղ հաշվվում էր շուրջ 10, 000 [[խաչքար]], որոնցից և ոչ մեկը մյուսին նման չէր<ref name="յ"/>։

Ժամանակակից [[Նախիջևանի Ինքնավար Հանրապետություն|Նախիջևանի ինքնավար հանրապետության]] տարածքում եկեղեցաշինությունն ունի շուրջ 1 500 տարվա պատմություն:պատմություն։ [[Սուրբ Մեսրոպ Մաշտոց եկեղեցի (Ագուլիս)|Առաջին եկեղեցին]] կառուցվել է [[Մեսրոպ Մաշտոց]]ի կողմից [[հայոց այբուբեն]]ի ստեղծման և տարածման ժամանակ՝ [[5-րդ դար]]ում, և գործել է որպես հոգևոր-մշակութային կենտրոն, դպրոց:դպրոց։ Վերջին եկեղեցիները կառուցվել են [[19-րդ դար]]ում և [[20-րդ դար]]ի սկզբին՝ [[Ռուսական կայսրություն|Ռուսական կայսրության]] ժամանակ, երբ տարածքը մտնում էր [[Երևանի նահանգ]]ի մեջ:մեջ։ Այժմ հայկական եկեղեցիները, որոնց թիվը հասնում էր մի քանի տասնյակի, իսպառ ոչնչացված են:են։

:::::::։։։։։։։{| class="wikitable" cellpadding="3" style="text-align:align։ center;"

| style="background-color:color։ #239f40;" colspan = "3" |[[Պատկեր:Safavid Flag.svg|{}|22px]] [[Երևանի կուսակալություն]] <br />([[1502]]-[[1724]])

| style="background-color:color։ #239f40;" colspan = "2" | [[Պատկեր:Safavid Flag.svg|{}|22px]] [[Ղարաբաղի կուսակալություն]] <br /> ([[1502]]-[[1726]])

| style="background-color:color։ #239f40;" rowspan = "3"| [[Կարսի վիլայեթ]] <br /> ([[1639]]-[[1878]])<br /> [[Պատկեր:Ottoman flag.svg|{}|22px]] [[Թուրքիա]] [[Պատկեր:Osmanli-nisani.svg|{}|22px]]

| style="background-color:color։ #BCF5A9;" | [[Պատկեր:Flag of Eriwan Khanate.JPG|{}|22px]] [[Երևանի խանություն]] <br /> ([[1747]]-[[1828]])

| style="background-color:color։ #BCF5A9;" | [[Պատկեր:Flag of Eriwan Khanate.JPG|{}|22px]] Նախիջևանի խանություն <br /> ([[1747]]-[[1828]])

| style="background-color:color։ #BCF5A9;" | [[Պատկեր:Flag karabakh mehdigulu russian emperor.JPG|{}|22px]] [[Ղարաբաղի խանություն]] <br /> ([[1747]]-[[1822]])

| style="background-color:color։ #BCF5A9;" | [[Պատկեր:Flag of Khanate of Ganja.JPG|{}|22px]] [[Գանձակի խանություն]] <br /> ([[1747]]-[[1804]])

| style="background-color:color։ #EFFBFB;" colspan= "2"| [[Պատկեր:Caucasian COA(Russian Empire).jpg|{}|15px]] [[Հայկական մարզ]] <br /> ([[1828]]-[[1840]])

| style="background-color:color։ #EFFBFB;" | [[Պատկեր:Russian COA 1825-55 A.jpg|{}|22px]] [[Ղարաբաղի գավառ]] <br /> ([[1822]]-[[1840]])

| style="background-color:color։ #EFFBFB;" | [[Պատկեր:Russian COA 1825-55 A.jpg|{}|22px]] [[Գանձակի գավառ]] <br /> ([[1804]]-[[1840]])

| style="background-color:color։ #CEF6F5;" colspan= "2" | [[Պատկեր:Тифлис 1843 из Винклера.jpg|{}|22px]]Վրացաիմերեթական նահանգի մաս

| style="background-color:color։ #CEF6F5;" colspan= "2" | [[Պատկեր:Шемаха 1843 из Винклера.jpg|{}|22px]] Կասպիական նահանգի մաս

| style="background-color:color։ #A9F5F2;" | [[Պատկեր:Karobl.png|{}|22px]] [[Կարսի մարզ]] <br /> ([[1878]]-[[1918]])

| style="background-color:color։ #A9F5F2;" colspan= "2" |[[Պատկեր:Coat of Arms of Erivan gubernia (Russian empire).png|{}|22px]] [[Երևանի նահանգ]] <br /> ([[1849]]-[[1918]]) || style="background-color:color։ #A9F5F2;" colspan= "2" |[[Պատկեր:Елисаветпольская губ МВД Бенке.jpg|{}|22px]] [[Ելիզավետպոլի նահանգ]] <br />([[1867]]-[[1918]])