«Նախիջևանի խանություն»–ի խմբագրումների տարբերություն

 

==Հայկական հուշարձանները Նախիջևանում==

[[Պատկեր:Ցղնայի սբ. Աստվածածին եկեղեցին.jpg|մինի|[[Սուրբ Աստվածածին եկեղեցի (Ցղնա)|Ցղնայի Սբ. Աստվածածին եկեղեցին]]]]

Հարյուրամյակներ շարունակ՝ մինչև [[1603]]-[[1604]] թվականների բռնագաղթը<ref name="ց"/><ref name="ն"/>, հայերը կազմել են Նախիջևանի բնակչության ճնշող մեծամասնությունը<ref name="ց"/><ref name="օ"/><ref name="յ">[http://armenianhouse.org/aivazyan-a/nakhichevan/places.html Արգամ Այվազյան, Նախիջևանի ԻՍՍՀ հայկական հուշարձանները]</ref>: [[11-րդ դար]]ում [[Բագրատունիների թագավորություն|Բագրատունիների թագավորության]] կործանումից երկու տասնամյակ անց Նախիջևանը գրավում են սելջուկ-թյուրքերը<ref name="օ"/>: Նրանց իշխանությունը Նախիջևանում տևում է մեկ դար՝ մինչև [[12-րդ դար]]ի վերջ, երբ հայ-վրացական զորքերը [[Զաքարյան]] իշխանների հրամանատարությամբ ազատագրում են այն: [[13]]-[[15-րդ դար]]երում Նախիջևանը ասպատակում են թաթար-մոնղոլական զորքերը, ապա՝ թուրքմենական [[ակ-կոյունլուներ|ակ-կոյունլու]] և [[Կարա-Կոյունլուներ|կարա-կոյունլու]] ցեղերը<ref name="օ"/>: [[1502]] թվականին Նախիջևանը մտնում է [[Երևանի կուսակալություն|Երևանի կուսակալության]] կամ բեկլարբեկության տարածքը, որը մուսուլմանները անվանում էին նաև Չուղուր-Սաադի բեկլարբեկություն<ref name="m"/> : [[1827]] թվականին Նախիջևանը միանում է [[Ռուսական կայսրություն|Ռուսաստանին]]<ref name="լ"/><ref name="հ"/> և մինչև [[1920]] թվականը ազատվում մուսուլմանական տիրապետությունից: Ալեքսանդրապոլի պայմանագրով Նախիջևանի ու Շարուրի շրջանները պետք է հանձնվեին ''երրորդ պետության։'' [[1921]] թվականին, անտեսելով Նախիջևանի բնակչության շուրջ 60 տոկոս կազմող հայերին՝ նախ [[Մոսկվայի պայմանագիր|Մոսկվայի]], ապա՝ [[Կարսի պայմանագիր|Կարսի պայմանագրերով]] Նախիջևանը որպես ինքնավար հանրապետություն բռնակցվում է [[Խորհրդային Ադրբեջան]]ին:

 

Հայերը [[19-րդ դար]]ում կազմել են Նախիջևանի բնակչության շուրջ կեսը<ref name="լ"/><ref name="m"/><ref name="յ"/>, իսկ մնացածները եղել են [[Ադրբեջանցիներ|թաթարներ]], [[թուրքեր]], [[քրդեր]] և [[պարսիկներ]], որոշակի տոկոս են կազմել նաև [[ռուսներ]]ը ու [[ասորիներ]]ը: Հայկական ամենանշանավոր քաղաքը [[Ջուղա]]ն էր<ref name="յ"/><ref name="z">[http://www.armenianhouse.org/aivazyan-a/jugha/resume.html Արգամ Այվազյան, Ջուղա, ռուսերեն]</ref> , որը [[16-րդ դար]]ում ուներ շուրջ 20,000 միայն հայկական բնակչություն<ref name="լ"/><ref name="z"/>: [[Ագուլիս]]ի և [[Ջուղա]]յի վաճառականները [[16-րդ դար]]ում [[ռուս]]աց ցար [[Ալեքսեյ I|Ալեքսեյ Միխայլովիչ Ռոմանովին]] են նվիրում [[Ալմաստե գահ]]ը<ref name="լ"/>, որը պահվում է [[Մոսկվա]]յի [[Կրեմլ]]ում<ref name="լ"/>: Ջուղան հայտնի էր իր [[խաչքար]]երով<ref name="յ"/><ref name="z"/>, իսկ Ագուլիսը՝ [[եկեղեցի]]ներով<ref name="յ"/>: Միայն Ագուլիսում [[19-րդ դար]]ում կար [[11]] հայկական եկեղեցի<ref name="յ"/>, որոնցից ամենահինը սբ. [[Մեսրոպ Մաշտոց]]ն էր՝ կառուցված [[456]] թվականին: Մինչև [[20-րդ դար]]ը այս քաղաքների բնակչության բացարձակ մեծամասնությունը հայեր էին<ref name="հ"/><ref name="յ"/>: [[1918]] թվականին թուրքական զորքերի արշավանքից հետո քաղաքները դատարկվում են, և տարիներ շարունակ անմարդաբնակ լինելով՝ [[1930]]-ական թվականներին վերաբնակեցվում են ադրբեջանական մի քանի ընտանիքներով<ref name="օ"/><ref name="լ"/><ref name="յ"/>:

 

[[Նախիջևան]] քաղաքում՝ մուսուլմանական մզկիթից, խանական պալատից ու [[Մոմինե խաթունի դամբարան|դամբարանից]] բացի՝ գործում էին 3 հայկական եկեղեցիներ, որոնցից ամենահայտնին [[Սուրբ Գևորգ եկեղեցի (Նախիջևան)|Սուրբ Գևորգ]]ն էր<ref name="յ"/>: Նախիջևանից հյուսիս գտնվում էր [[Սուրբ Կարապետ եկեղեցի (Ապրակունիս)|Ապրակունիսի վանական համալիրը]]<ref name="յ"/>, որի շինարարությունն ավարտել է [[Գրիգոր Տաթևացի]]ն, որը Հովհան Որոտնեցու մահից հետո՝ [[1386]]թ. փոխարինել է նրան որպես րաբունապետ: Եկեղեցու հիմնական ծավալը կառուցված է սրբատաշ բազալտից, իսկ բարձր, սլացիկ գմբեթը՝ աղյուսից։ Հարդարանքի տարրերն են պատերի ստորին մասի բազմագույն, շախմատաձև շարվածքը և դեկորատիվ կամարաշարը<ref name="z"/>։ Եկեղեցու խորանի վերևի արձանագրության մեջ նշված է ճարտարապետի անունը՝ ''Դավիթ ուստա''։ Սբ. Կարապետ եկեղեցու ներսը [[Նաղաշ Հովնաթան]]ի որդիներ [[Հարություն Հովնաթան|Հարությունը]] և [[Հակոբ Հովնաթան|Հակոբը]] [[1740]] թվականին զարդարել են բարձրարվեստ որմնանկարներով, պահպանված հատվածներից արժեքավոր են [[Մարիամ Աստվածածին|Աստվածածնի]], [[Պողոս առաքյալ|Պողոս]] և [[Պետրոս առաքյալ]]ների դիմապատկերները<ref name="z"/>։