«Հայաստանի առաջին բաժանում»–ի խմբագրումների տարբերություն

{{Հայոց պատմություն}}'''Հայաստանի առաջին բաժանում''' կամ '''Մեծ Հայքի բաժանում''', [[387]] թվականին [[Սասանյան Պարսկաստան]]ի և [[Հռոմեական կայսրություն|Հռոմեական կայսրության]] միջև տեղի ունեցած միջքաղաքական պայմանավորվածություն, որի արդյունքում [[Մեծ Հայքի թագավորություն]]ը կիսվեց երկու մասի:մասի։ Բաժանման ընթացքում վճռորոշ դեր են խաղացել [[գահնամակ|ժամանակի նայ հայ նախարարները]], որոնց մեծ մասը պաշտպանել է պարսիկներին, մյուսները անցել են Հռոմի կողմը:կողմը։

[[378]] թվականին վեստգոթերի դեմ Ադրիանապոլսի ճակատամարտում Հռոմեական զորքերի ծանր պարտությունից և Վաղես կայսեր զոհվելուց հետո սաստկացան «բարբարոս» ցեղերի հարձակումներր, որոնց հետևանքով [[Հռոմեական կայսրություն|թուլացած կայսրությունը]] զրկվեց [[Մերձավոր Արևելք]]ում գործուն քաղաքականություն վարելու և Սասանյան Պարսկաստանի առաջխաղացումները զենքով կանխելու հնարավորությունից:հնարավորությունից։

Հռոմեա-պարսկական բանակցությունները հանգեցրին [[387]] թվականի հաշտության պայմանագրի կնքման, որով Մեծ Հայքր բաժանվեց նրանց ազգեցության ոլորտների միջև, արևմտյան (Հռոմեական) մասում գահակալեց [[Արշակ Գ]]-ն, իսկ արևելյան (պարսկական) և մեծագույն մասում՝ [[Խոսրով Դ]]-ն:ն։<ref>[http://www.historyofarmenia.am/am/Encyclopedia_of_armenian_history_Arshakunyac_tagavorutyan_ankum@ Հայաստանի պարսկա-֊հռոմեական առաջին բաժանումը:բաժանումը։ Արշակունյաց թագավորության անկումը]</ref>:։

[[Պապ թագավոր]]ի սպանությունից հետո ([[374]]) նախարարների մի մասն անգամ պատրաստ էր դաշնակցել [[Սասանյան Պարսկաստան|Պարսկաստանի]] հետ և թագավորի սպանության համար [[Հռոմեական կայսրություն|Հռոմից]] վրեժ լուծել:լուծել։ Սակայն հատկապես հռոմեամետ նախարարները, որոնց մեջ էին նաև Պապին դավադրածները, աշխատում էին մյուսներին համոզել, որ [[Մեծ Հայք|Հայոց թագավորությունը]] ոչ կարող է պարսիկների գերիշխանությունն ընդունել, ոչ էլ միաժամանակ երկու տերությունների հետ թշնամանալ:թշնամանալ։ Իր հերթին, հռոմեական կայսրը Հայոց թագավորի սպանության մեջ «մեղադրեց» իր զորավարին և Հայաստան թագավորելու ուղարկեց [[Վարազդատ Արշակունի|Վարազդատ Արշակունուն]] ([[374]]-[[378]]):։

Սպարապետ [[Մուշեղ Մամիկոնյան]]ը, որը [[Փավստոս Բուզանդ]]ի խոսքերով «առաջնորդում էր հայերին և զգուշությամբ պահպանում էր Հայաստանի սահմանները»:։ Նա, առանց թագավորին տեղյակ պահելու, խորհրդակցում էր Մեծ Հայքում գտնվող հռոմեական զորավարների և նրանց միջոցով՝ կայսեր հետ:հետ։ Նա կայսրին առաջարկում էր Հայոց աշխարհի ամեն մի գավառում քաղաք-ամրոցներ կառուցել և դրանք վերածել ամուր զորանիստ կենտրոնների:կենտրոնների։ Դրանցում պետք է կայսրության ծախսով հայկական կայազորներ պահվեին, սակայն երաշխիք չկար, որ այդ զորանիստներում հռոմեական զորամասեր չէին տեղակայվի:տեղակայվի։

Առաջին հայացքից դա կարծես թե արվելու էր հանուն Հայոց թագավորության ուժեղացման, սակայն բոլորովին դժվար չէր տեսնել, որ դրա հետևանքով այն, փաստորեն, կդադարեր անկախ երկիր լինելուց:լինելուց։ Թագավորը սպարապետի վարքագծի մեջ որոշակի վտանգ տեսավ իր արքայական իրավունքների նկատմամբ:նկատմամբ։ Նրա կարգադրությամբ Մուշեղն սպանվեց:սպանվեց։ Սպարապետության պաշտոնը հանձնվեց Բատ Սահառունուն:Սահառունուն։

Հայ նախարարության պառակտումն անկախության ջատագով, հռոմեամետ ու պարսկամետ խմբերի բարդացրեց երկրի առանց այն էլ ծանր կացությունը:կացությունը։ Դրանից օգտվեց պարսից արքունիքը, որը, կայսրության արտաքին դժվարություններն օգտագործելով, Հայոց թագավորություն ուղարկեց Մամիկոնյան տոհմի մեկ այլ ներկայացուցչի՝ Մանվելին:Մանվելին։ Նա հաստատվեց Մամիկոնյան տոհմի նահապետի պաշտոնում, ապա երկրից քշեց Վարազդատին:Վարազդատին։ Վերջինս, որի գործունեությունից հռոմեացիները խիստ դժգոհ էին, փախավ կայսրություն, սակայն ձերբակալվեց և աքսորվեց:աքսորվեց։

Մանվել Մամիկոնյանը Հայաստան էր եկել որպես պարսից արքունիքի վստահելի անձ:անձ։ Սակայն շուտով, երկրի գործերին պարսկական միջամտությունից զայրացած, վռնդեց պարսիկների կողմից նրան օգնություն ուղարկված զորամասը:զորամասը։ Նա գահ բարձրացրեց Պապի մանկահասակ որդիներ [[Արշակ Գ]]-ին և Վաղարշակին, իսկ ինքը դարձավ նրանց խնամակալը՝ զբաղեցնելով սպարապետի պաշտոնը:պաշտոնը։ Սպարապետը բարելավեց հարաբերությունները Հռոմի հետ:հետ։ Մանվելի խնամակալության տարիները եղան երկրի տնտեսական բարգավաճման և խաղաղ զարգացման շրջան<ref>[http://www.findarmenia.com/arm/history/19/159/160 Հայոց թագավորության թուլացումը]</ref>:։

[[Հռոմեական կայսրություն|Հռոմի վերջին կայսր]] [[Թեոդոս I Մեծ]]ը ([[379]]-[[392]]) և [[Սասանյան Պարսկաստան|պարսից շահ]] [[Շապուհ III]]-ը ([[384]]-[[388]]), համոզվելով, որ իրենցից ոչ մեկին չի հաջողվի ամբողջությամբ իր տիրապետության տակ առնել Հայոց թագավորությունը, որոշեցին այն բաժանել միմյանց միջև:միջև։

[[387]] թվականին կողմերը պայմանագիր կնքեցին, որով [[Մեծ Հայքի թագավորություն|Մեծ Հայքի թագավորության]] [[Արշակ Գ]]-ր իշխանության տակ գտնվող երկրամասերը որպես ենթակա թագավորություն անցան Հռոմին, իսկ [[Խոսրով Դ]]-ի իշխանության տակ գտնվող երկիրը իբրև հպատակ թագավորություն անցավ Պարսկաստանին:Պարսկաստանին։ Դրանով Մեծ Հայքի տարածքում հանդես եկած երկու թագավորությունները վերածվեցին կիսանկախ պետական միավորների:միավորների։

Հռոմին անցավ Մեծ Հայքի արևմտյան փոքր հատվածը՝ [[Բարձր Հայք]], [[Ծոփք]] և [[Աղձնիք]] նահանգները:նահանգները։ [[Փոքր Հայք]]ը, ինչպես հայտնի է, Հռոմին էր անցել դեռ [[Հայ-հռոմեական պատերազմ]]ից հետո:հետո։ Մեծ Հայքի մնացած 12 նահանգները անցան Պասրկաստանին:Պասրկաստանին։ Սակայն Մեծ Հայքի թագավորության իշխանությունը չսահմանափակվեց նույնիսկ այդ նահանգներով:նահանգներով։ Շատ չանցած [[Ատրպատական]]ի սահմաններում ընդգրկվում են [[Պարսկահայք]]ը և [[Փայտակարան]]ը, որոնք աստիճանաբար զրկվում են հայկական ինքնությունից և այլևս երբեք որևէ հայկական իշխանության կամ թագավորության մեջ չեն մտնում:մտնում։ [[Վրաստան]]ը իրեն միացրեց [[Գուգարք]]ի բդեշխութունը ([[Լոռի]], [[Ջավախք]], [[Կղարջք]]):։ [[Աղվանք]]ին են միացվում [[Ուտիք]]ը, ավելի ուշ՝ [[Արցախ]]ը:ը։ Հայկական թագավորությունից անջատվում են նաև [[Կորճայք]]ը և [[Հայկական Միջագետք]]ը:ը։

[[389]] թվականին [[Արշակ Գ]]-ն մահացավ:մահացավ։ Հռոմեացիներն անմիջապես օգտվեցին դրանից և լուծարեցին իրենց իշխանության ներքո գտնվող հայկական թագավորությունը:թագավորությունը։ Երեք նահագները միացվեցին Փոքր Հայքի պրովինցիաներին և սկսեցին կառավարվել որպես հռոմեական սովորական նահանգ:նահանգ։ Ճիշտ է, այն պահպանում էր մեծ ինքնավարություն, սակայն թագավորության վերացումը սթափեցրեց անգամ հռոմեամետ նախարարներին:նախարարներին։ Պարսից արքունիքն իր հերթին դեռևս [[387]] թվականին իր ենթակայության տակ էր առել հայկական բդեշխությունների տարածքը՝ դրանք դուրս բերելով Արևելահայկական թագավորության կազմից

<ref>[http://www.findarmenia.com/arm/history/19/159/161 Մեծ Հայքի թագավորության բաժանումը Հռոմի և Պարսկաստանի միջև]</ref>:։

[[Մեծ Հայք]]ի արևմտյան երկրամասերի որոշ նախարարներ, որոնք դեռ [[Արշակ Գ]]-ի թագավորության շրջանում ([[387]]-[[389]]) դժգոհ էին նրա իշխանությունից, փորձեցին համաձայնության գալ [[Խոսրով Դ]]-ի հետ:հետ։ Արշակ Գ-ի հետ թագավորության արևելյան երկրամասերից Մեծ Հայքի արևմտյան մաս էին տեղափոխվել մեծ թվով նախարարներ:նախարարներ։ Եվ երբ հռոմեացիները վերացրին իրենց ենթակայության տակ գտնվող հայկական թագավորությունը, հայ նախարարները նամակով դիմեցին Խոսրով Դ-ին՝ նրան խնդրելով ոխ չպահել և իրենց վերցնել իր ենթակայության ներքո:ներքո։ Խոսրովը, նրանց վերցրեց իր հովանու տակ, վերադարձրեց իրենց կալվածքները, իսկ եթե ինչ-ինչ կալվածքներ ուրիշների էին հանձնվել, դրանք փոխհատուցեց արքունի տիրույթների հաշվին:հաշվին։

Խոսրովը նամակով դիմեց [[Թեոդոսիոս Ա Մեծ|հռոմեական կայսրին]]՝ խնդրելով հարկ մուծելու պայմանով իրեն հանձնել Հայոց թագավորության՝ կայսրությանն անցած հողերը:հողերը։ Հռոմեական արքունիքն իր շահերից ելնելով համաձայնեց նրա խնդրանքին:խնդրանքին։ Հայոց արքան հաստատեց նոր «[[Գահնամակ]]»-ը, որում տեղ գտան թագավորության արևելյան և արևմտյան մասերի նախարարությունները:նախարարությունները։

Պարսից արքունիքն ուշադիր հետևում էր Խոսրովի գործունեությանը:գործունեությանը։ Երբ նա առանց պարսից շահի համաձայնության կաթողիկոսական աթոռ բարձրացրեց [[Սահակ Պարթև]]ին, նրանից բացատրություն պահանջեցին:պահանջեցին։ Հայոց թագավորը, որ հասցրել էր բավականաչափ ուժեղացնել իր դիրքերը, փորձեց հռոմեական օգնությամբ ազատվել պարսկական գերիշխանությունից:գերիշխանությունից։ Սակայն կայսրը ոչ միայն նրան չօգնեց, այլև պարսից արքային տեղյակ պահեց Հայոց թագավորի ծրագրերի մասին:մասին։ Անմիջապես պարսկական մի բանակ ներխուժեց Հայաստան և ձերբակալեց նրան:նրան։ Մի խումբ հայ նախարարներ Գազավոն Կամսարականի ղեկավարությամբ փորձեցին ընդամենը 700 զինվորով ազատել նրան:նրան։ Եվ մինչ այդ զորամասը ծանր կռիվ մղելով դիմադրում էր պարսկական զորքերին, հերոսների մի խումբ աշխատեց ազատել շղթայակապ թագավորին:թագավորին։ Խոսրովին ազատել չհաջողվեց, իսկ հայկական զորամասը գրեթե ամբողջությամբ ոչնչացավ, քանի որ և ոչ մի զինվոր մարտադաշտը չլքեց՝ առաջ բերելով պարսիկների զարմանքը:զարմանքը։ Խոսրովը գահընկեց արվեց և բանտարկվեց Անհուշ բերդում:բերդում։

Խոսրովին ազատելու թեկուզև անհաջող փորձը սթափեցրեց պարսից արքունիքին:արքունիքին։ Հասկանալով, որ ամեն մի խստություն Հայաստանում լոկ կբորբոքի հակապարսկական տրամադրությունները, Շապուհ Գ-ն ամեն ինչ թողեց նախկինի պես:պես։ Նա հայ նախարարների խնդրանքով գահ բարձրացրեց Խոսրովի եղբայր [[Վռամշապուհ Արշակունի|Վռամշապուհին]] ([[388]]-[[414]]):։ Նա արդեն իշխում էր միայն արևելյան հատվածում:հատվածում։ Մեծ Հայքի բաժանումը վերահաստատվեց <ref>[http://www.findarmenia.com/arm/history/19/159/162 Մեծ Հայքի վերամիավորումը]</ref>:։

[[Մեծ Հայք]]ի արևելյան հատվածում [[Վռամշապուհ]]ի գահակալության երկար ժամանակաշրջանը ([[389]]-[[415]]) արտաքին խաղաղության և ներքին հանգստության շրջան էր:էր։ Նրա օրոք [[հայկական մշակույթ|հայ մշակույթը]] մեծ վերելք ապրեց, սակայն քաղաքական ասպարեզում՝ հակառակ Խոսրովի, նա իր առջև երբեք մեծ խնդիրներ չդրեց:չդրեց։ Վռամշապուհի օրոք հանճարեղ [[Մեսրոպ Մաշտոց]]ը, կաթողիկոս [[Սահակ Պարթև]]ի և նրա օժանդակությամբ, ստեղծեց [[հայոց գրեր]]ը:ը։ Հասկանալով, որ Վռամշապուհը գտնվում է պարսկական գերիշխանության ներքո, [[Բյուզանդական կայսրություն]]ը (Արևելահռոմեական կայսրությունը [[395]] թվականից հետո) գրերի գյուտից շատ չանցած հետ վերցրեց Մեծ Հայքի թագավորության արևմտյան երկրամասերը:երկրամասերը։

Վռամշապուհի մահից հետո հայ նախարարների խնդրանքով կրկին Հայոց գահ բարձրացավ պարսկական գերությունից ազատված [[Խոսրով Դ]]-ն, սակայն նա գահակալեց ընդամենը մի քանի ամիս:ամիս։ Կամենալով հայերին վարժեցնել օտար տիրապետությանը, պարսից արքան Հայոց թագավոր կարգեց իր որդի [[Շապուհ Պարսիկ|Շապուհին]] ([[415]]-[[420]]):։ Սակայն նրան չհաջողվեց ձեռք բերել հայ նախարարների համակրանքը, և Մովսես Խորենացու խոսքերով «բոլորը նրան ատեցին և թագավորաբար չէին մեծարում որսի կամ խաղերի ժամանակ»:։ Շատ չանցած՝ Տիզբոն վերադառնալիս նա սպանվեց:սպանվեց։ [[422]] թվականին Բյուզանդիայի և [[Սասանյան Պարսկաստան|Պարսկաստանի]] միջև հաշտություն կնքվեց, որից հետո պարսից թագավորի համաձայնությամբ Արևելյան Հայաստանում գահ բարձրացավ Վռամշապուհի որդի [[Արտաշիր Արշակունի|Արտաշես (Արտաշիր) Արշակունին]]:։

Արտաշեսն էլ իր վեցամյա թագավորության ընթացքում ([[423]]-[[428]]) չկարողացավ կարգավորել հարաբերությունները նախարարների հետ, որոնք հակադրվում էին նրան:նրան։ [[Սահակ Պարթև]]ը հանդես էր գալիս թագավորի հետ ձեռք ձեռքի տված՝ փորձելով ամեն գնով փրկել թագավորական իշխանությունը:իշխանությունը։ Նա ամեն ինչ արեց՝ թագավորին հաշտեցնելու անհնազանդ նախարարների հետ:հետ։ Սակայն կաթողիկոսը հաջողության չհասավ, քանի որ պարսից արքունիքն իր կողմը գրավեց ոչ ժառանգատեր նախարարներին՝ նրանց հրապուրելով ժառանգատեր դարձնելու խոստումով:խոստումով։ Պարսից արքունիքը փորձ արեց իր կողմը գրավել նաև Սահակ Պարթևին՝ խոստանալով նոր տիրույթներ ու առանձնաշնորհումներ:առանձնաշնորհումներ։ Սակայն հայրենասեր կաթողիկոսը գործարքի չգնաց:չգնաց։ Այսուհանդերձ, [[428]] թվականին Արտաշեսը պարսից արքունիքի կողմից գահընկեց արվեց, իսկ Սահակ Պարթևը զրկվեց կաթողիկոսական իշխանությունից:իշխանությունից։ Արևելահայկական թագավորությունն ընկավ:ընկավ։ Երկիրն անդամահատվեց:անդամահատվեց։ Նրանից անջատվեցին և հարևան վարչական միավորներին կցվեցին մի շարք երկրամասեր:երկրամասեր։ Երկրի հիմնական տարածքը վերածվեց մեծ ինքնավարություն ունեցող պարսկական մարզի, որը կառավարվելու էր պարսիկ մարզպանի կողմից<ref>[http://www.findarmenia.com/arm/history/19/159/163 Վռամշապուհի գահակալությունը:գահակալությունը։ Հայոց թագավորության թուլացումն ու անկումը]</ref>:։