«Հյուսիսային Իրանի խանություններ»–ի խմբագրումների տարբերություն

Content deleted Content added
No edit summary
Տող 1.
{{Հայոց պատմություն}}
 
'''ՊարսկականՀյուսիսային Իրանի խանություններ'''<ref name="ReferenceA">The Cambridge modern history, Том 14, 1992, стр. 72</ref><ref>[[Encyclopædia Iranica|Իրանիկա]]: [http://iranica.com/articles/azerbaijan-index AZERBAIJAN]. «This new entity consisted of the former Iranian Khanates of Arrān, including Karabagh, Baku, Shirvan, Ganja, Talysh (Ṭāleš), Derbent (Darband), Kuba, and Nakhichevan (Naḵjavān), which had been annexed to Russia by the treaties of Golestān (1813) and Torkamānčāy (1828) under the rubric of Eastern Transcaucasia.»</ref> (երբեմն թուրքական քարոզչության արդյունքում սխալմամբ օգտագործվում է '''ադրբեջանական խանություններ''' անվանումը) 50-70 տարի ([[1747]]-[[1828]] թթ.) [[Թյուրքեր|թյուրքախոս]] հարստությունների կողմից ղեկավարվող [[Իսլամ|մուսուլմական]] ավատատիրական տիրույթներ էին [[Անդրկովկաս]]ում, ավելի կոնկրետ՝ [[Հայաստանի Հանրապետություն|Հայաստանի]], [[Ադրբեջանի Հանրապետություն|Ադրբեջանի]] և [[Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետություն]]ների տարածքներում, և [[Իրան]]ի հյուսիսում՝ այժմ այսպես կոչվող «[[Իրանական Ադրբեջան]]ում»<ref name="Swietochowski">Tadeusz Swietochowski. Russian Azerbaijan, 1905—1920: The Shaping of National Identity in a Muslim Community. Cambridge, UK, Cambridge University Press, 2004. ISBN 0-521-52245-5: <blockquote>Thus began a half-century-long period of Azerbaijani independence, albeit in a condition of deep political fragmentation and internal warfare. Most of the principalities were organized as khanates, small replicas of the Persian monarchy, including Karabagh, Sheki, Ganja, Baku, Derbent, Kuba, Nakhichevan, Talysh, and Erivan in northern Azerbaijan and Tabriz, Urmi, Ardabil, Khoi, Maku, Maragin, and Karadagh in its southern part. Many of the khanates were subdivided into mahals (regions), territorial units inhabited by members of the same tribe, reflecting the fact that residue of tribalism was still strong.</blockquote></ref><ref>Firouzeh Mostashari. On the religious frontier: Tsarist Russia and Islam in the Caucasus. I.B. Tauris; New York, 2006. ISBN 1-85043-771-8. Стр. 13</ref>։
[[Պատկեր:Azerbaijan khanates all XVIII-XIX.png|մինի|ձախից|Խանությունները 1747-1828թթ.]]
Ադրբեջանցիները հավակնում են այդ խանությունները համարել իրենցը՝ պատճառաբանելով, որ դա [[Ադրբեջան]]ի պատմության ավատատիրական մասնատվածության փուլն է եղել, երբ երկիը բաժանված է եղել 20-ից ավելի խանությունների։ Միջնադարում այս փուլը ունեցել են բազմաթիվ պետություններ։ Դա մի գործընթաց է, երբ հիմնական, գույություն ունեցող պետությունը բաժանվում է մանր մասերի, քանի որ կենտրոնական ղեկավարությունը թուլանում է։ Այդպիսի փուլ եղել է [[Հայաստան]]ում, երբ առաջացել են կիսանկախ [[Վասպուրականի թագավորություն|Վասպուրականը]], [[Կարսի թագավորություն|Կարսը]], [[Լոռու թագավորություն|Լոռին]], [[Սյունիքի թագավորություն|Սյունիքը]], [[Արցախի թագավորություն|Արցախը]], [[Տարոնի իշխանություն|Տարոնը]]։ Ավատատիրական մասնատվածության վառ օրինակ են [[Գերմանիա]]ն և [[Իտալիա]]ն, որոնք այդ վիճակում մնացին երկար դարեր՝ մինչև [[19]]-րդ դարի վերջին քառորդը։ Սակայն Ադրբեջանի պարագայում սա չի կարող կիրառվել առնվազն 4 պատճառով.
Տող 9.
* աշխարհի քաղաքական քարտեզի վրա Ադրբեջանը հայտնվել է 1918թ., իսկ մինչ այդ նրանց Կովկասում անվանում էին թաթարներ, Իրանում՝ թուրքեր
 
ՊարսկականՀյուսիսային Իրանի խանությունները առաջացել են [[1747]]թ.՝ նախկին պարսկական 4 կուսակալությունների կամ բեկլարբեկությունների ([[Երևանի կուսակալություն|Երևան]], [[Ղարաբաղի կուսակալություն|Ղարաբաղ կամ Գանձակ]], [[Շամախիի կուսակալություն|Շամախի]], [[Թավրիզի կուսակալություն|Թավրիզ]]) տարածքում՝ Նադիր շահի մահից հետո։ Ընդ որում, առաջին երեք կուսակալություններից առաջանում են Արևելյան Հայաստանի և մնացյալ Անդրկովկասի 10 խանությունները, իսկ Թավրիզի կուսակալությունից՝ Հյուսիսային Իրանի տարածքների 10 խանությունները։ Խանությունները գոյատևել են քիչ թե շատ որպես կիսանկախ միավորներ մոտ կես դար՝ մինչև [[1795]]թ.։ Աղա Մահմադ խան Ղաջարիի՝ խաների դեմ ուղղված պատժիչ արշավանքից հետո խանությունները մտնում են [[Իրան|Շահական Պարսկաստանի]] կազմի մեջ, ապա հյուսիսային վերոնշյալ 10 խանությունները 1804թ. սկսած անցնում են [[Ռուսական կայսրություն|Ռուսական կայսրությանը]]։
 
Թյուրքական ցեղերից բացի առանձին խանությունների բնակչության զգալի մասը կազմում էին տարածաշրջանի բնիկ ժողովուրդները՝ [[հայեր]]ը, [[վրացիներ]]ը, [[քրդեր]]ը (այդ թվում [[եզդիներ]]ը), [[ասորիներ]]ը, [[թալիշներ]]ը, [[թաթեր]]ը, [[ուտիներ]]ը, [[լեզգիներ]]ը, [[դաղստան]]յան տարբեր ժողովուրդներ՝ [[ավարներ]]ը և այլք<ref>{{գիրք |հեղինակ= Շնիրելման Վ.Ա. |անվանում = Հիշողության պատերազմները. առասպելները, նույնականությունը և քաղաքականությունը Անդրկովկասում |բնօրինակ = Войны памяти: мифы, идентичность и политика в Закавказье |հղում= |պատասխանատու = Ալաև Լ.Բ. խմբգ. ներքո |վայր = М. |հրատարակչություն= Ակադեմկնիգա |թվական = 2003 |էջերի թիվ = 103|էջեր =}}</ref>։ Նրանցից հայերը և վրացիները ունեին ավելի կիսանկախ կարգավիճակ. դեռ շարունակում էին գոյատևել նախկին [[Վրաստան]]ի թագավորության բեկորներից մեկը՝ Քարթլի-Կախեթի թագավորությունը, իսկ Արցախում ՝ [[Խամսայի մելիքություններ]]ը։
Տող 119.
[[1826]]-[[1828]]թթ. ռուս-պարսկական պատերազմի արդյունքում Երևանի խանությունը [[Նախիջևանի խանություն|Նախիջևանի խանության]] և Օրդուբադի շրջանի հետ միացվել է Ռուսական կայսրությանը՝ որպես մեկ վարչատարածքային միավոր՝ [[Հայկական մարզ]]` [[Երևան]] կենտրոնով<ref name="ReferenceB"/>:
 
Երևանի խանությունը կիսանկախ վարչատարածքային միավոր էր, որն ուներ իր դրոշը, զորքը և հպատակները: Երևանի խանը օժտված էր ավելի մեծ իրավունքներով, քանի որ ղեկավարում էր սահմանային նահանգ: Նա կարող էր հարկ եղած դեպքում մարտադաշտ հանել ու ղեկավարել շրջակա խանությունների ու բեյությունների զորքերը՝ ստանձնելով զորահրամանատարի՝ սարդարի պաշտոնը: Ընդ որում, նրա դրոշի տակ կարող էին դուրս գալ ոչ միայն մուսուլմաններից, այլև տեղաբնիկ հայերից կազմված զորագնդերը: Երևանի խաները հիմնականում իշխող Ղաջարիների շահական դինաստիայից էին <ref>[http://www.vostlit.info/Texts/rus2/Bakihanov/frametext5.htm Abbasgulu Bakikhanov. Golestan-e Eram. Period V]</ref><ref>Bournoutian, George A. "[http://www.iranica.com/newsite/index.isc?Article=http://www.iranica.com/newsite/articles/unicode/v12f5/v12f5054.html Hosaynqolikhan Sardār-e Iravani]." Encyclopedia Iranica.</ref> : Որոշ աղբյուրների համաձայն՝ արքայատոհմը ուներ թյուրքական ծագում <ref name="Abbas">Abbas Amanat, The Pivot of the Universe: Nasir Al-Din Shah Qajar and the Iranian Monarchy, 1831–1896, I.B. Tauris, pp 2–3; "''In the 126 years between the fall of the Safavid state in 1722 and the accession of Nasir al-Din Shah, the Qajars evolved from a shepherd-warrior tribe with strongholds in northern Iran into a Persian dynasty..''"</ref><ref>Choueiri, Youssef M., ''A companion to the history of the Middle East'', (Blackwell Ltd., 2005), 516.</ref>: 18-րդ դարի երկրորդ կեսից Երևանի խաները ձեռք են բերում ինքնավարություն: Աստիճանավար թուլանում է շահերի իշխանությունը [[Անդրկովկաս]]ում և [[Ատրպատական]]ում ([[Իրանական Ադրբեջան]]) ձևավորված ՊարսկականՀյուսիսային Իրանի խանությունների վրա: Ամուր դիրքեր են գրավում նաև վրաց իշխանները, հայ մելիքները, քուրդ աղաները, թուրք բեկերը:
 
Երևանի խանությունը բաժանված էր 15 մահալների` [[Աբովյան]]ի (Կըրխբուլաղ), [[Ապարան]]ի, [[Արարատ]]ի (Վեդիբասար), [[Արմավիր]]ի (Սարդարապատ),[[Արտաշատ]]ի (Գառնիբասար),[[Ծաղկաձոր]]ի (Դարաչիչակ), [[Գեղարքունիք]]ի (Գյոկչա), [[Աշտարակ]]ի (Կարբիբասար), [[Թալին]]ի, [[Սուրմալու]]ի և այլն։[[Երևան]] քաղաքը՝ որպես խանության կենտրոն, առանձին վարչական միավոր էր համարվում և չէր մտնում որևէ մահալի մեջ։ Քաղաքը կառավարում էր դարուղան (ոստիկանապետը), որը նշանակվում էր բեյլերբեյի կողմից և պարտավոր էր զբաղվելու քաղաքի կարգ ու կանոնով։ Նա իր իշխանությունը գործադրում էր յուզբաշիների (հազարապետների) և չաուշների (տասնապետների) միջոցով։ Երևանում կար շուրջ 1000 խանութ, 8 [[մզկիթ]], 7 [[եկեղեցի]], 10 բաղնիք, 5 հրապարակ, 2 շուկա և 2 դպրոց-մեդրեսե։ Մահալներում գլխավորապես զբաղվում էին մյուլքադարային գյուղատնտեսությամբ։ Մյուլքադար կարող էին լինել ոչ միայն խաները և բեկերը, այլև հայկական մելիքներն ու հայ եկեղեցին։ Գյուղացիները մշակում էին նրանց հողերը և հարկ տալիս։
Տող 264.
{{ծանցանկ}}
 
{{ՊարսկականՀյուսիսային Իրանի խանություններ}}
 
[[Կատեգորիա:Ադրբեջանի պատմություն]]