«Եմենի հնադարյան քաղաքակրթություն»–ի խմբագրումների տարբերություն

[[Հին Հունաստան]]ի պատմության ընթացքում [[մ. թ. ա. 5 -րդ դար]]ից մինչև [[մ. թ. ա. 4-րդ դար]]երը բնորոշվում են որպես ''դասական ժամանակաշրջան:'' [[Հույներ]]ը առավելագույն նվաժումների էին հասել [[Գիտություն|գիտության]], [[մշակույթ]]ի ու [[արվեստ]]ի բնագավառներում: [[Փիլիսոփայություն]]ից ճյուղավորվեցին և առանձին գիտություններ դարձան [[աշխարհագրություն]]ը, [[աստղագիտություն]]ը, [[ֆիզիկա]]ն, [[մաթեմատիկա]]ն, [[լեզվաբանություն]]ը: Հույները սկսեցին կազմել քարտեզներ: [[Արաբական թերակղզի]]ն դրանցում բաժանված է ''երեք հիմնական գոտիների՝'' Լեռնային Արաբիա ([[Հիջազ]], [[ալ-Ասիր]]), Ավազուտային Արաբիա ([[Մեծ Նեֆուդ]], [[Դահնա անապատ|Դահնա]], [[Ռուբ ալ-Խալի]]) և Երջանիկ Արաբիա ([[Եմեն]]): Եմենը Երջանիկ կամ Ֆելիքս Արաբիա էր կոչվում աշխարհագրական բարենպաստ դիրքի ու բարեբեր հողերի շնորհիվ:

[[Եմեն]]ում թափվում էին [[մուսսոնային անձրևներ|մուսսոնային առատ անձրևներ]]: Նախկինում եղել, այսօր՝ մասամբ պահպանվել են [[արևադարձային մշտադալար անտառներ]]: Դրանց մի մասը յուրացվել է [[Գյուղատնտեսություն|գյուղատնտեսական]] նպատակներով: [[Անտառ]]ներում կան [[Արաբական թերակղզի|Արաբական թերակղզում]] չհանդիպող տարբեր կենդանիներ՝ [[կապիկներ]], վաղ անցյալում՝ [[փղեր]], և այլն: Այս բարենպաստ պայմանները նպաստեցին առաջին [[քաղաքակրթություն]]ների ստեղծմանը: [[Մ. թ. ա. 3-րդ հազարամյակ]]ի կեսերին այստեղ հիմնադրվեցին առաջին [[ցեղային միություն]]ները: Դրանք ստեղծվել էին [[բրոնզե դար]]ում, երբ հիմնադրվել էին [[Երկիր մոլորակ|մոլորակի]] առաջին պետությունները՝ [[Հին Եգիպտոսի թագավորություն]]ը, [[Միջագետք]]ի քաղաք-պետությունները, [[Ինդոս]] և [[Գանգես]] գետերրիգետերի հովիտների [[հնդիկներ|հնդկական]], [[Հուանհե]] և [[Յանձ]] գետերի հովիտների [[չինացիներ|չինական]] պետությունները: Եմենի՝ մեզ հայտնի ամենահին ցեղային միությունը Կահտանն էր, {{lang-ar|قحطان‎}} ([[մ. թ. ա. 23 -րդ դար]]ից մինչև [[մ. թ. ա. 8-րդ դար]]եր):

Հարավային Արաբիայում հիմնական առևտրական պետությունը եղել է Մաինը, ում ձեռքում էլ եղել է այսպես կոչված “խունկի ճանապարհը”: Նրանց առևտրական քարավանները հասել են մինչև [[Էգեյան ծով]] և [[Միջագետք]]: Հետագայում, երբ Մաինը ընկնում է Սաբայի տիրապետության տակ, իր ձեռքն է վերցնում առևտրական ճանապարհները: Իսկ Կաթաբանի և Հադրամաութի առևտրական քարավաները [[Պարսից ծոց]]ի միջոցով հասել են մինչև [[Եփրատ]] և [[Տիգրիս]], իսկ [[Բաբ էլ Մանդեպի-Մանդեբի նեղուց]]ի միջոցով առևտուր են արել [[Արևելյան Աֆրիկա]]յի երկրների հետ: Միջազգային տարանցիկ առևտուրը և աշխարհագրական բարենպաստ պայմանները զարկ են տալիս Եմենի [[Տնտեսություն|տնտեսությանը]]: Հիմնվում են առաջին քաղաքները, որտեղ կատարվում էր գյուղ-քաղաք ապրանքափոխանակությունը և առևտուրը: [[Գյուղ]]երում մշակվում էին զանազան արևադարձային մրգեր՝ [[խաղող]], [[արմավ]], [[թուզ]], [[դեղձ]], [[ձիթապտուղ]] և այլն: [[Հացահատիկային կուլտուրաներ|Հացահատիկային մշակաբույսեր]]ից տարածված էր [[ցորեն]]ը, [[բրինձ]]ը, [[գարի]]ն: Գյուղատնտեսությունը հնարավոր էր միայն արհեստական ոռոգման համակարգի շնորհիվ, այդ պատճակով կառուցվում էին պատնեշներ և այլ անհրաժեշտ կառույցներ ոռոգումն իրականացնելու նպատակով: Հատկապես նշանավոր էր Մարիբյան ամբարտակը (600 մ երկարությամբ, 15 մ բարձրությամբ), որը կառուցվել է [[մ.թ.ա. 7-րդ դար]]ում և 13 տարի օգտագործվել է : Լեռան լանջերին անգամ զբաղվել են խաղողագործությամբ: Եմենցիները [[հաց]] էին պատրաստում նաև արմավի կորիզից առաջացած [[ալյուր]]ից: Զարգանում էր նաև [[անասնապահություն]]ը, ընտելացվել էին [[ուղտեր]]ը, [[Խոշոր եղջերավոր կենդանիներ|խոշոր]] և [[մանր եղջերավոր անասուններ]]ը, որոշ [[թռչուններ]]: Եմենում մշակվում է տեղական և [[Եթովպիա|եթովպական]] ծագում ունեցող մշակաբույսը՝ [[սուրճ]]ը: Հետագայում, երբ արաբները ընդունում են [[իսլամ]], սուրճը շարունակում է մնալ նրանց գլխավոր ըմպելիքը և հայտնի դառնում որպես ''«Իսլամի գինի»:'' [[Ուշ միջնադար|Ուշ միջնադարում]] սուրճը դուրս է եկել [[Արաբական թերակղզի|թերակղզու]] սահմաններից և լայն տարածում գտել ամբողջ աշխարհում:

Հին արաբական դիցաբանության մասին տեղեկություններ են պահպանվել Կենտրոնական և Հյուսիսային Արաբիաներում ապրող արաբների թողած արձանագրությունների միջոցով: Արաբական դիցաբանության մասին մասնակի տեղեկություններ կան նաև [[հույն]] և [[հռոմեացի]] հեղինակների մոտ: Շատ կարևոր աղբյուր է նաև [[Ղուրան]]ը, սակայն ամենից կարևոր աղբյուրը [[Իբն ալ-Կալբի]]ի ([[8-րդ դար]]) ''«Կուռքերի գիրքը»'': Հին արաբական դիցաբանությանը միասնական համակարգ չի եղել: Հյուսիսային և Կենտրոնական Արաբիայում ցեղերը մշտական շփման մեջ են եղել միջագետքյան ժողովուրդների հետ և նրանց մշակույթները սինթեզվել են: Տարբեր վայրերում միևնույն աստվածը կարող էր զբաղեցնել տարբեր դիրքեր, ունենալ նոր անուն նմանատիպ ֆունկցիաներով, իսկ մյուս կողմից կարող է լինեին աստվածներ տարբեր անուններով: Հաճախ պատահող երևույթ էր աստվածների միաձուլումը, երբ այս կամ այն աստվածը ընդունվում էր նոր բնակչության կողմից: Դա կատարվում էր ինչպես ցեղերի տեղաշարժման հետևանքով այնպես և ցեղերի միավորման ժամանակ: Ամբողջ Արաբիայի տարածքում կարևոր տեղ էր զբաղեցնում լուսնի պաշտամունքը: Արևը անապատային Արաբիայում ուներ ավերիչ աստծո պատկերացում: Անձրևը, ամպրոպը ևս երկրպագվել են: Գոյություն ունեին բնության և պտղաբերության, անասնաբուծության և այլնի աստվածություններ: Ամեն կարևոր գործառույթները կատարում էր գերագույն աստվածը, որը համարվում էր տվյալ ժողովրդի նախահայրը, հովանավորողը, այդ պետության տերը, երկնքի աստվածը, մարդկանց և երկրի արարիչը, և որպես կանոն անձրև բերողը: Ուշ ժամանակաշրջանում Հյուսիսային և Կենտրոնական Արաբիայում ստեղծվեց ընդհանուր աստված տեղային գերագույն աստվածների միաձուլման հետևանքով: Այդ աստվածը [[Ալլահ]]ն էր: Ալլահի կինը և աստվածամայրը [[Սիրիական անապատ]]ում համարվում է [[ալ-Լաթ]]ը: Աստվածների համար կառուցւոմկառուցվում էին սրբավայրեր, որտեղ գտնվում էր ''բեյթ-իլը'' ՝ «աստծո տունը», որը համարվում էր միաժամանակ և՛ աստծո կացարանը, և՛ աստծո մարմանցումը: Բեյթ-իլը հանդիսանում էր կոշտ, մշակված, բուրգանման կամ կոնաձև քար, ժայռ, ծառ: Երբեմն բետելի շուրջը կամ կուռքի մոտ կառուցվում էր շինություն խորանարդի ձևով՝ [[քաաբա]] (արաբերեն «խորանարդ»): Այդ սովորույթների մնացորդները ձևափոխված պահպանվել են [[իսլամ]]ում:

Եմենական դիցաբանությունը առաջացել է [[մ.թ.ա 2-րդ հազարամյակ]]ի վերջին և [[1-ին հազարամյակ]]ի սկզբին Հարավային Արաբիայում: Եմենական դիցաբանության հիմքում դրված են հին արաբական դիցաբանական պատկերացումները: Եմենական դիցաբանությունը չի ընկել օտարների ազդեցության տակ այնպես, ինչպես ՀյուսիասայինՀյուսիսային և ԿենրոնականԿենտրոնական արաբների դիցաբանությունները, քանի որ Հին Եմենը զարգանում էր յուրովի չնայած նրան, որ աշխույժ առևտրական և մշակութային կապի մեջ էր [[Միջագետք]]ի, [[Սիրիա]]յի, [[Հնդկաստան]]ի և [[Արևելյան Աֆրիկա]]յի հետ: Սակայն այս ամենի հետ որոշ աստվածների կերպարներում հատկապես անունների ստուգաբանությունում երևում է միջագետքյան ազդեցությունը: Եմենական դիցաբանությունում գոյություն ունեին առասպելներ նվիրված մի ամբողջ աստվածների սերնդի: Լայնորեն օգտագործվում էին խորհրդանիշերը: Եմենում աստվածները ունեին իրենց սուրբ կենդանիները (տոտեմական կերպարներ):

Եմենական դիցաբանությունը չուներ մեկ համակարգ: Հին Եմենի տարածքում գոյություն ունեին մի քանի պետություններ՝ [[Սաբա]], [[Մաին]], [[Հադրամաութ]], [[Կաթաբան]], [[Ավսան]], որոնք մեկը մյուսի դիցաբանական համակարգի և պանթեոնների վրա ազդեցություն ունեին: Նույնը վերաբերվում էր [[ցեղ]]երին և նրանց միացություններին, որոնք չունեին ինքնուրույն պետություն, առանձին քաղաքներ և [[օազիս]]ներ: Ամեն տեղ առաջնային էր աստծո պաշտամունքը, որը համարվում էր տվյալ ազգի նախահայրը, տերը և հովանավորը: Հին եմենական [[պանթեոն]]ները տարբերվում էին իրենց կառուցվածքով, սակայն ունեին նաև նմանություններ: Ընդհանուր բարձրագույն աստվածը բոլոր պանթեոններում համարվում էր Աստարը(Իշտար), որը մարմնավորում էր [[Վեներա մոլորակ]]ը, և նա հանդես էր գալիս տարբեր սեմական դիցապատմություններում: Երկրորդը պանթեոնում տվյալ պետության հովանավորող աստվածն էր և տիրակալը: Այդ դերը միշտ կատարում էր լուսնի աստվածը՝ [[Ալմաքահ]]ը Սաբայում, [[Ամմ]]ը՝ Կաթաբանում, [[Վադդ]]ը՝ Մաինում և այլն: Հավանաբար այս բոլոր աստվածները հանդիսացել են մեկ աստծո ճյուղեր: Երրորդը պետական պանթեոնի կազմում արևի աստվածն էր, որը որպես կանոն կին էր: Ըստ երևույթի դա արևի աստվածուհի [[Շամե]]ն էր, ում աննուննանունն արգելված էր և այն ընդհանուր էր բոլոր պանթեոններում:

== Եմենական թագավորություններ (մ. թ. ա. 8 - մ. թ. 3-րդ դարեր)==

Սաբայի թագավորությունը ({{lang-ar|مملكة سبأ}}) առաջացել է Կահտան ցեղային միության տրոհումից անմիջապես հետո՝ [[մ. թ. ա. 8-րդ դար]]ում՝ այժմյան Եմենի մայրաքաղաք Սանաայի ({{lang-ar|صنعاء}}) շրջակայքում: Նրա հիմնադրումը որոշ աղբյուրներում նշվում է [[մ. թ. ա. 10-րդ դար]]ը՝ սաբացիներին ({{lang-ar|السبئيون}}) նույնեցնելով սաբիացիներ հետ ({{lang-ar|الصابئة}}): Գոյատևել է մինչև մ. թ. [[275]] թվականը:

Կահտան ցեղային միության տարածքում առաջացած ամենահայտնի ու հզոր այս պետության մասին առատ վկայություններ կան: Սաբացիները հայտնի էին իրենց հավատարմությամբ ''Ալմաքահ'' աստծուն: Որպես Սաբայի կենտրոն նշվում է [[Սիրուահ]] ({{lang-ar|صرواح }}) քաղաքը: Ապա Քարիբիլ Ուաթար արքան հիմնադրում է [[Մարիբ]] ({{lang-ar|مأرب}}) մայրաքաղաքը: Տարբեր արքաների օրոք Սաբան գրավում էր նոր տարածքներ, և նվաճված ժողովուրդը պարտավորվում էր հարկ վճարել Ալմաքահ աստծուն: Սաբայի մասին վաղնջական հիշատակությունը Աստվածաշնչյան պատմվածքն է,որն առնչվում է [[Սողոմոն Իմաստուն]] թագավորի կառավարման տարիների հետ ([[մ.թ.ա. 970]] - [[մ.թ.ա. 931]] թվականներ): Այն պատմում է, որ Սաբայի թագուհին, լսելով Սողոմոն թագավորի հռչակի մասին, եկել էր քննելու նրան դժվար հարցերով: Նա [[Երուսաղեմ]] է ժամանում համեմունքներով, ոսկով և թանկարժեք քարերով բեռնված ուղտերով: Տեսնելով թագավորի իմաստությունը, երկրի հարստությունը՝ թագուհին ասում է՝[[Պատկեր:Ancient Ma'rib 01.jpg|մինի|ձախից|[[Մարիբ]] քաղաքի ավերակները]] {{քաղվածք||«Օրհնյա՜լ լինի քո աստվածը, որ քեզ [[Իսրայել]]ի գահին է նստեցրել»}}

Մեկ այլ հիշատակությունը Սաբայի մասին արձանգարություն է, որտեղ կա այսպիսի մակագրություն՝ «Սաբան և միությունը»: Սա վկայում է, որ մենք գործ ունենք մի դաշնության հետ, որի ղեկավարումը իր ձեռքն էր վերցրել Սաբան: Այդ համաեմենական միությունը տևել է 4 դար՝ [[մ. թ. ա. 8-րդ դար]]ից մինչև [[մ. թ. ա. 4-րդ դար]]ը:

Մաինի թագավորությունը ({{lang-ar|مملكة معين}}) նույնպես հիմնադրվել է Կահտան ցեղային միության փլուզումից հետո՝ [[մ. թ. ա. 8-րդ դար]]ում, և գոյատևել շուրջ 800 տարի՝ մինչև մեր թվարկության [[100 թվական]]ը: Այն ձգվում էր [[Սանաա]]յից արևելք: Նրա ծաղկման ժամանակաշրջանը [[մ.թ.ա. 6-րդ դար]]ն է:

[[Մ. թ. ա. 1-ին դար]]ում Կաթաբանը թուլանում է, ապա՝ բաժանվում է Սաբայի և Հադրամաութի միջև:

== Հիմյարի թագավորություն (2-րդ դար - 525 թվական) ==

[[Հռոմեական կայսրություն|Հռոմի]] առաջին կայսր [[Օկտավիանոս Օգոստոս]]ը [[մ.թ.ա. 31]] թվականին [[Ակցիումի ճակատամարտ]]ում պարտության է մատնում [[Մարկոս Անտոնիոս]]ին և [[Կլեոպատրա]]յին, տիրանում է [[Եգիպտոս]]ին և հռոմեական տիրապետությունն է հաստատում ամբողջ Կարմիր ծովի շուրջ և տերության վերահսկողության տակ վերցրեց [[Հնդկաստան]]ից և Արաբիայից եկող առևտրային ճանապարհները: Նրան հատկապես հետաքրքրում էր Արաբիա Ֆելիքսիան, որը հռչակված էր խնկի առևտրով: Այդ նպատակի համար [[մ.թ.ա 24]] թվականին Հարավային Արաբիա է ուղևորվում զորավար [[Ալիուս Գալիուս]]ը: :Իր վերադարձի ճանապարհին կատարում է շատ բացահայտումներ , որոնցից են.