«Մասնակից:Սեդրակայան Ապարան/Ավազարկղ»–ի խմբագրումների տարբերություն
Content deleted Content added
No edit summary |
No edit summary |
||
Տող 1.
'''Ֆուտբոլ և Ռեգբի'''
== Ֆուտբոլ ==
Ֆուտբոլը թիմային մարզական [[խաղ]] է [[գնդակ]]ով, որը խաղացողները, ոտքերի կամ մարմնի ցանկացած մասի (բացի ձեռքերից) հարվածներով տեղաշարժելով դաշտում, ձգտում են խփել հակառակորդի [[դարպաս]]ը: Գոյություն ունի [[ֆուտբոլ]]ի մի քանի տեսակ: Բացի սովորական՝ [[եվրոպա]]կան ֆուտբոլից, մյուս բոլոր տարատեսակներում (ռեգբի, ամերիկյան ֆուտբոլ) խաղացողներին թույլատրվում է գնդակը վերցնել նաև ձեռքերով:
Ներկայումս ողջ աշխարհում ֆուտբոլ է խաղում ավելի քան [[240]] մլն [[մարդ]] ([[երկրագունդ|երկրագնդ]]ի մոտավորապես յուրաքանչյուր [[25]]-րդ բնակիչը), գործում են [[1]],[[5]] մլն թիմեր և [[300]] հազար ակումբներ:
Ֆուտբոլի տարատեսակներ եղել են Հին աշխարհի բազմաթիվ երկրներում՝ [[Հին Հունաստան]]ում, [[Հին Հռոմ]]ում, [[Ճապոնիա]]յում, [[Չինաստան]]ում և այլուր:
[[Միջնադար]]յան [[Եվրոպա]]յի [[երկիր|երկր]]ներում նույնպես խաղացել են ֆուտբոլ հիշեցնող [[խաղ]]եր: Ժամանակակից ֆուտբոլը ծնունդ է առել [[19]]-րդ դարում` Հարավային [[Անգլիա]]յի արտոնյալ մասնավոր [[դպրոց]]ներում:
===Խաղի կանոններ ===
Ֆուտբոլ բառն առաջացել է անգլերեն «ֆուտ»՝ ոտնաթաթ, և «բոլ»՝ գնդակ, [[բառ]]երից:
Ֆուտբոլ խաղում են յուրաքանչյուրում [[11]]-ական մարզիկ (այդ թվում՝ դարպասապահը) ունեցող [[2]] թիմեր: Խաղի տևողությունը [[90]] րոպե է ([[45]] [[րոպե]]անոց [[2]] խաղակես՝ [[15]] րոպե ընդմիջումով): Գնդակը ձեռքերով վերցնել թույլատրվում է միայն դարպասապահին, ընդ որում՝ միայն տուգանային հրապարակում՝ իր դարպասի մոտ:
Խաղացողները դաշտում տեղաշարժվում են գնդակով, որը կարելի է վարել ոտքերով (դրիբլինգ) կամ փոխանցել խաղընկերոջը: Խաղը վարում է մրցավարը: Լուրջ խախտումների դեպքում նա զգուշացնում է խաղացողին՝ ցույց է տալիս դեղին քարտ, իսկ շատ կոպիտ խախտումների դեպքում հեռացնում է դաշտից՝ ցույց տալով կարմիր քարտ: Եթե խաղացողը հաջորդաբար ստանում է [[2]] դեղին քարտ, նույնպես հեռացվում է դաշտից:
Դարպասի մոտ գտնվող տարածքում՝ տուգանային հրապարակում, [[կանոն]]ները խախտելու դեպքում թիմը պատժվում է [[11]]-մետրանոց տուգանային հարվածով:
Խաղը տեղի է ունենում [[100]]–[[110]] մ երկարության և [[64]] մ լայնության խոտածածկ կամ արհեստական ծածկույթով [[ուղղանկյուն]] դաշտում: Դիմային զույգ սահմանագծերի կենտրոնում տեղադրվում են [[7]],[[32]]մ լայնություն և [[2]],[[44]] մ բարձրություն ունեցող դարպասները: [[Ֆուտբոլ]]ի գնդակն ունի [[68]]–[[70]] մմ [[տրամագիծ]] և [[410]]–[[450]]գ [[զանգված]]:
=== Գնդակներ եւ սարքավորումներ ===
<gallery>
Football_Pallo_valmiina-cropped.jpg|Նկարագրություն1
Nike_Zoom_Air_Football_Boots_2.jpg|Նկարագրություն2
Schienbeinschützer adidas.png|Նկարագրություն1
Aachen, Tivoli, Eckfahne.jpg|Նկարագրություն2
<gallery>
Football world popularity.png|Քարտեզ,որը ցույց է տալիս ֆուտբոլի հանրաճանաչությունը ամբողջ աշխարհում
Estadio Azteca 07a.jpg|Մեքսկիոյի ստադիոնը
</gallery>
== Ֆուտբոլային մրցումներ ==
[[Պատկեր:Chelsea on Tour - Barcelona 311006.jpg|մինի|ձախից|Բարսելոնան ընդդեմ Չելսիի]]
Պրոֆեսիոնալ ֆուտբոլի գլխավոր միջազգային մրցաշարը [[4]] տարին մեկ անցկացվող աշխարհի առաջնությունն է: Ավելի քան [[204]] [[երկիր|երկր]]ներ մասնակցում են աշխարհի առաջնության ընտրական խաղերին: Հաղթած լավագույն [[32]] թիմերը դուրս են գալիս եզրափակիչ, որի խաղերն անցկացվում են նախօրոք որոշված երկրում: Սկզբում աշխարհի առաջնություններում գերակշռում էին եվրոպական և հարավամերիկյան թիմերը, սակայն գնալով ավելի ու ավելի է մեծանում Աֆրիկայի և Ասիայի երկրների թիմերի մասնակցությունը, ինչը վկայում է նրանց խաղի մակարդակի բարձրացումը:
Ֆուտբոլային առաջին ակումբը՝ «Շեֆիլդ Յունայթեդը», հիմնվել է [[1855]] թվականին [[Անգլիա]]յում, ազգային առաջին միությունը՝ [[1863]] թվականին՝ նույնպես [[Անգլիա]]յում, որտեղ մշակվել են ժամանակակից [[խաղ]]ի կանոնները: [[1863]] թվականը համարվում է ժամանակակից ֆոտբոլի պաշտոնական ծննդյան տարին: [[1904]] թվականին հիմնադրվել է Ֆուտբոլային միությունների միջազգային ֆեդերացիան՝ [[ՖԻՖԱ]]-ն, իսկ [[1954]] թվականին՝ Ֆուտբոլային միությունների [[եվրոպա]]կան ֆեդերացիան՝ [[ՈՒԵՖԱ]]-ն:
Ֆուտբոլն Օլիմպիական խաղերի ծրագրում ընդգրկվել է [[1900]] թվականին: Ֆուտբոլի առաջին միջազգային հանդիպումները տեղի են ունեցել [[1902]] թվականին ([[Ավստրիա]]-[[Հունգարիա]], [[Արգենտինա]]-[[Ուրուգվայ]] ):
Ֆուտբոլի տղամարդկանց աշխարհի անդրանիկ առաջնությունն անցկացվել է [[1930]] թվականին [[Ուրուգվայ]]ում, որտեղ չեմպիոն դարձան տանտերերը: [[1991]] թվականին [[Չինաստան]]ում կայացավ ֆուտբոլի կանանց աշխարհի անդրանիկ առաջնությունը, որտեղ հաղթեց [[ԱՄՆ]]-ի հավաքականը:
[[1960]] թվականից անցկացվում է [[Եվրոպա]]յի առաջնություն՝ [[մայրցամաք]]ի [[երկիր|երկր]]ների հավաքականների միջև: [[1955]] թվականից անցկացվում են [[Եվրոպա]]յի [[երկիր|երկր]]ների [[չեմպիոն]] թիմերի գավաթի, [[1960]] թվականից՝ գավաթակիրների գավաթի, [[1971]] թվականից՝ [[ՈՒԵՖԱ]]-ի գավաթի խաղարկություններ: [[1973]] թվականից անցկացվում են նաև սուպերգավաթի ( [[եվրոպա]]կան [[երկիր|երկր]]ների [[չեմպիոն]] թիմերի և գավաթակիրների մրցաշարի նույն տարվա հաղթողների միջև ), իսկ [[1960]] թվականից՝ [[մայրցամաք]]ային գավաթի (սուպերգավաթի հաղթողի և [[Հարավային Ամերիկա]]յի չեմպիոնների գավաթակրի միջև ) առաջնություններ:
[[1991]] թվականից սկսած՝ ազգային հավաքականների մարզիչների հարցումների հիման վրա [[ՖԻՖԱ]]-ն հայտարարում է տարվա աշխարհի լավագույն ֆուտբոլիստի անունը:
Աշխարհի ուժեղագույն ֆուտբոլային [[երկիր|երկր]]ներն են [[Բրազիլիա]]ն ( աշխարհի հնգակի չեմպիոն ), [[Իտալիա]]ն (քառակի), [[Գերմանիա]]ն (եռակի), [[Արգենտինա]]ն (կրկնակի), [[Ուրուգվայ]]ը (կրկնակի), [[Անգլիա]]ն (մեկ), [[Ֆրանսիա]]ն (մեկ):
Ֆուտբոլի պատմության մեջ շատ են եղել տաղանդավոր, համաշխարհային հռչակ վայելող ֆուտբոլիստներ. Մեթյուզ ([[Անգլիա]]), Պլատինի, [[Զիդան]] ([[Ֆրանսիա]]), Բեկենբաուեր ([[Գերմանիա]]), [[Պելե]], Դիդի, [[Գարինչա]], [[Ռոնալդո]] ([[Բրազիլիա]]), Մարադոնա ([[Արգենտինա]]), Էյսեբիո ([[Պորտուգալիա]]), [[Յաշին]] ([[Ռուսաստան]]) և այլք:
Յուրաքանչյուր [[երկիր|երկր]]ում անցկացվում է ֆուտբոլի ազգային առաջնություն, որին մասնակցում են այդ երկրի առաջատար թիմերը, այսինքն՝ բարձրագույն լիգայի ակումբները:
Հայկական ֆուտբոլային առաջին թիմերն ստեղծվել են [[1904]] թվականին [[Կոստանդնուպոլիս|Կոստանդնուպոլս]]ում և [[Զմյուռնիա]]յում, իսկ [[Հայաստան]]ում ֆուտբոլը տարածվել է [[1920]]-ական թվականներին: Իրենց թիմերն են ունեցել [[Ալեքսանդրապոլ]]ը ([[Գյումրի]]), [[Էջմիածին|Էջմիածի]]նը ([[Վաղարշապատ]]), [[Երևան]]ը: [[1920]] թվականին [[Երևան]]ի [[Անգլիա]]կան այգում տեղի է ունեցել ֆուտբոլային առաջին խաղը [[Երևան]]ի և [[Ալեքսանդրապոլ]]ի թիմերի միջև: [[1939]] թվականից [[Երևան]]ի «Դինամո» թիմը ([[1954]]–[[1962]] թվականներին՝ «[[Սպարտակ]]», [[1963]] թվականից՝ «[[Արարատ]]») սկսեց մասնակցել [[ԽՍՀՄ]] առաջնություններին: [[Երևան]]ի «Արարատի» հետ [[Հայաստան]]ը տարբեր տարիների ներկայացրել են նաև [[Գյումրի]]ի «[[Շիրակ]]ը», [[Վանաձոր]]ի «[[Լոռի]]ն», [[Կապան]]ի «Լեռնագործը», [[Երևան]]ի «[[Նաիրի]]ն», «ՖԻՄԱ»-ն, [[Էջմիածին|Էջմիածն]]ի, [[Արմավիր]]ի, [[Արտաշատ]]ի թիմերը: [[Հայաստան]]ի առաջատար թիմը՝ «Արարատը», դարձել է ԽՍՀՄ չեմպիոն (1973), երկու անգամ փոխչեմպիոն (1971, 1976) և երկու անգամ ([[1973]], [[1975]]) նվաճել է [[ԽՍՀՄ]] գավաթը:
[[Հայ]] հանրահայտ ֆուտբոլիստներից են Հովիվյանը, Մարգարովը, Իշտոյանը, Զանազանյանը, Անդրեասյանը, Ղազարյանը, Հովհաննիսյանը և ուրիշներ, լավագույն մարզիչներից՝ Սիմոնյանը, Ֆալյանը և ուրիշներ:
[[1991]] թվականին [[ՀՀ]] ֆուտբոլի ֆեդերացիան դարձել է [[ՖԻՖԱ]]-ի և [[ՈՒԵՖԱ]]-ի լիիրավ անդամ, իսկ [[1992]] թվականից անցկացվում են երկրի առաջնություններ և գավաթի խաղարկություններ: [[Հայաստան]]ի լավագույն թիմերը («Արարատ», «[[Փյունիկ]]», «[[Շիրակ]]», «Երևան», «[[Կոտայք]]», «[[Բանանց]]», «Միկա») մասնակցում են եվրոպական գավաթների խաղարկություններին, իսկ ազգային հավաքականը՝ աշխարհի և [[Եվրոպա]]յի առաջնությունների ընտրական խաղերին:
== Ռեգբի ==
[[Պատկեր:Titans Texans.jpg|մինի|ձախից|Ռեգբի]]
Այս խաղն իր անունն ստացել է [[անգլիա]]կան Ռեգբի [[քաղաք]]ի անվանումից, որտեղ [[1823]] թվականին կազմակերպվել է ժամանակակից ռեգբիի առաջին մրցումը: Ռեգբին ձվաձև գնդակով թիմային մարզախաղ է՝ H-աձև դարպասներով, [[100]]x[[70]] մ չափերով հատուկ խոտածածկ խաղահրապարակում: [[Խաղ]]ի նպատակն է գնդակը ձեռքով միմյանց փոխանցելով (միայն դեպի հետ) կամ ոտքով հարվածելով (ցանկացած ուղղությամբ) հասցնել հակառակորդի հաշվարկային դաշտ՝ դարպասային գծից այն կողմ, և այն հպել գետնին կամ ոտքի հարվածով անցկացնել H-աձև դարպասի հորիզոնական դարպասաձողի վրայով: Առավել տարածված է Ռեգբիի միության (սիրողական ռեգբի խաղացողների միություն) [[կանոն]]ներով խաղը (յուրաքանչյուր թիմում խաղում է [[15]] մարզիկ), որը խաղում են [[Մեծ Բրիտանիա]]յում, [[Ֆրանսիա]]յում, [[Հարավաֆրիկյան Հանրապետություն]]ում, [[Նոր Զելանդիա]]յում, [[Ավստրալիա]]յում:
Ռեգբիի միության [[կանոն]]ներով խաղացող երկու թիմերի հարձակվողները պայքարում են գնդակի համար, որն այնուհետև փոխանցում են կա'մ «պայքարող», կա'մ «թափառող» կիսապաշտպաններին: Այդ երկուսը զարգացնում են գրոհը և որոշում խաղի հետագա ընթացքը. կա՜մ գնդակը վայր դնել հակառակորդի հաշվարկային դաշտում` դարպասային գծից այն կողմ (ներսբերում), կա՜մ գետնից հետ թռչող գնդակը ոտքով հարվածել դարպասին (դրոփ գոլ), կա՜մ գնդակը փոխանցել «երեք քառորդային» պաշտպաններին, որոնք կավարտեն գրոհը: Յուրաքանչյուր տարբերակի համար տրվում են որոշակի միավորներ: Հաղթում է ավելի շատ միավոր հավաքած թիմը:
Ռեգբիի լիգայի (պրոֆեսիոնալ ռեգբի խաղացողների միություն) կանոններով խաղը (յուրաքանչյուր թիմում խաղում է 13 մարզիկ) հիմնականում տարածված է [[Ավստրալիա]]յում և [[Անգլիա]]յի [[հյուսիս]]ում, որտեղ առաջացել է այդ խաղը:
Ռեգբիի լիգայի կանոններով թույլատրվում է ուժով խլել գնդակը, բայց [[5]] անգամից ոչ ավելի:
Ե՜վ մեկ, և՜ մյուս դեպքում խաղը բաղկացած է [[40]]-րոպեանոց [[2]] խաղակեսից՝ [[10]] րոպե ընդմիջումով:
<gallery>
Rugbyball2.jpg|Նկարագրություն1
Rugby_Union_blank_line_ups.svg|Դաշտը դիագրամը պաշտոններով
Twickenham rfu.jpg|մարզադաշտ Լոնդոնում
</gallery>
== Ամերիկյան ֆուտբոլ ==
[[Պատկեր:Tech SMU 2008.jpg|մինի|աջից|Ամերիկյան ֆուտբոլ]]
[[Ամերիկա|Ամերիկ]]յան [[ֆուտբոլ]]ն [[ԱՄՆ]]-ի ազգային մարզաձևերից է: Այն ուժային հնարքներով կոշտ խաղ է, ուստի վնասվածքներ չստանալու համար խաղացողները դնում են պաշտպանական դիմակով սաղավարտներ, իսկ մարզահագուստի տակ կրում են վահանակներ: Խաղադաշտն ունի [[91]]x[[48]],[[53]] մ չափեր: [[Ամերիկա|Ամերիկ]]յան [[ֆուտբոլ]]ի պրոֆեսիոնալ թիմը կազմված է [[45]] մարզիկից, սակայն դաշտում միաժամանակ կարող է գտնվել միայն 11 խաղացող: Թեև խաղը բաղկացած է [[15]] րոպե մաքուր ժամանակով [[4]] խաղափուլից, բայց բազմաթիվ դադարների պատճառով այն տևում է մոտ [[3]] ժամ: Գնդակը կարելի է առաջ տանել ձեռքով պահած կամ առաջ մղել ոտքի հարվածներով:
Գնդակի խաղարկումն սկսվում է դաշտի կենտրոնից, որից հետո հարձակվող թիմին թույլատրվում է կատարել միայն մեկ փոխանցում՝ դեպի առաջ: Փոխանցված գնդակն ստացած հարձակվողը ձգտում է գնդակով հատել հակառակորդի դարպասային (դիմային) գիծը, որի համար թիմն ստանում է [[6]] միավոր: Գրոհը բաղկացած է [[4]] խաղարկումից, որից յուրաքանչյուրի ժամանակ հարձակվող թիմի խաղացողները պարտավոր են գնդակն առաջ տանել [[10]] յարդից ([[9]] մետր) ոչ պակաս, հակառակ դեպքում գնդակն անցնում է մրցակից թիմին: Գրոհել կարելի է միայն գնդակով խաղացողի վրա: Թիմակիցներն իրավունք ունեն ճանապարհ բացել գնդակով խաղընկերոջ համար և պաշտպանել նրան հակառակորդի հարձակումներից, որը կոչվում է շրջափակող խաղացողների մարտավարություն:
== Ավստրալական ֆուտբոլ ==
[[Պատկեր:Sc v buch 2001gf 2.jpg|մինի|ձախից|Ավստրալական ֆուտբոլ]]
Ավստրալիական ֆուտբոլ խաղում են [[18]]-ական մարզիկ ունեցող թիմերով, ձվաձև դաշտում և ձվաձև գնդակով: Խաղացողներին թույլատրվում է [[Գնդակ|գնդա]]կին հարվածել ձեռքով՝ ափով և բռունցքով, սակայն արգելվում է գնդակը միմյանց նետել: Թույլատրվում է նաև գնդակը ձեռքերով բռնած վազել դաշտում, սակայն յուրաքանչյուր 10 մետրը մեկ` խաղացողը գնդակով ամպայման պետք է հարվածի գետնին: Ավստրալական ֆուտբոլին բնորոշ են ձեռքերով գնդակին հասցվող հեռահար հարվածները և բարձր թռչող գնդակի տպավորիչ որսումները: Դարպասը կազմված է ուղղահայաց կանգնեցված [[6]] մ բարձրության [[4]] ձողերից: Եթե գնդակը դարպասից ներս է մտնում երկու ներքին ձողերի միջով, թիմն ստանում է 6 միավոր: Մյուս բոլոր դեպքերում թիմը միավոր չի վաստակում: Խաղը բաղկացած է [[25]]-րոպեանոց [[4]] խաղափուլից:
[[Պատկեր:Tom wills statue.jpg|մինի|աջից|Թոմ Վիլսի արձանը առաջին արձանագրված ռեգբի խաղը օգոստոսի 7 ին, 1858]]
<gallery>
Sherrin.png|Տղամարդկանց պաշտոնական գնդակ
Footy.JPG|Կանանց պաշտոնական գնդակ
Footyground.svg|Գծանկար գետնին` խաղի կանոնները
</gallery>
{{ՀՍՀ}}
[[Կատեգորիա:Ֆուտբոլ]]
[[Կատեգորիա:Ռեգբի]]
| |||