|
Երբ ձիերը հայտնվեցին մոտ 50 միլիոն տարի առաջ,նրանք շատ փոքրիկ էին:Հիրոքոթերիումը սմբակների փոխարենոտքի մատներ ուներ և կատվի չափ էր` մոտ 20սմ բարձրության:
{{Տաքսոտուփ
Երբ մարդիկ խոսում են ձիու մասին,նրանք նկատի ունեն ձիու մարմնի տարբեր մասերը,ինչպես օրինակ` դունչը կամ պոչը:Ձիու ողջ մարմնի ձևն ու ընդ-
| name = Ընտանի ձի
հանուր կազմվածքն անվանում են արտակազմվածք:Ձիու կազմվածքն է` դունչ,ռունգ,այտ,վիզ,կուրծք,ուս,արմունկ,էրի,ծունկ,մեծ սրունքոսկր,սմբակ,սմբակի հետնամաս,փոր,կող,ազդր,ծնկափոս,կոճամազեր,վերսմբակային ոսկոր,կոճ,պոչ,պոչարմատ,գավակ,գոտկատեղ,մեջք,բաշատակ,վզակոթ,բաշ,ծոծրակ և ձարափունջ:
| status = DOM
Հին հունարենում ձի բառը hippos-ն է և լեզուներում hippopotamus(գետաձի)բառը կազմված է հունարեն երկու բառից,որոնց իմաստն է գետ և ձի:Էգ ձին կոչվում է`զամբիկ,իսկ արուն`հովատակ:
| image file = Nokota Horses cropped.jpg
Երաժշտական գործիքների,օրինակ`թավջութակի աղեղի լարերը հաճախ ձիու պոչի մազից են լինում:
| image_width = 250px
http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/03/Etalon_race_ardennaise_1.jpg/220px-Etalon_race_ardennaise_1.jpg
| image descr = Ձիեր
| regnum = Կենդանիներ
| phylum = [[Քորդավորներ]]
| subclassis = [[Գազաններ]]
| infraclassis = Eutheria
| classis = [[Կաթնասուններ]]
| ordo = Perissodactyla
| familia = Equidae
| genus = ''Equus''
| species = ''Վայրի ձի''
| latin = Equus ferus caballus
| author = ([[Linnaeus]], [[1758]])
| syn =
| typus =
| children name =
| children =
| range map =
| range map caption =
| range map width =
| range legend =
| iucnstatus = LC
| wikispecies = Equus ferus caballus
| commons = Equus ferus caballus
| iucn =
| itis = 180691
| ncbi = 9796
| eol = 328648
}}
'''Ձի''' ({{lang-la|Equus ferus caballus}}), ընտելացված [[կենդանիներ|կենդանի]] և բառացությամբ Պրժևալսկու ձիու, վայրի ձիու միակ պահպանված ենթատեսակը։ Ձիերի ընտալացումը մարդու կողմից սկսվել է մոտավորապես [[մ.թ.ա. 4000]] թ-ին, իսկ արդեն [[մ.թ.ա. 3000]] թ-ին ձին [[մարդ]]ու օգնությամբ տարածվեց աշխարհով մեկ։ Ներկայումս գոյություն ունեն ձիերի բազմաթիվ ցեղատեսակներ, որոնք հարմարված են այս կամ այն աշխատանքի համար։ Ձիաբուծության հնագույն կենտրոններից է նաև [[Հայկական լեռնաշխարհ]]ը։ [[2008]] թ-ի տվյալներով աշխարհում կա մոտ 59 միլլիոն ձի, որոնցից 33,500,000 առանձնյակը [[Ամերիկա]]յում, 13,800,000՝ [[Ասիա]]յում, 6,300,000՝ [[Եվրոպա]]յում և մնացածը [[Աֆրիկա]]յում ու [[Ավստրալիա]]յում։ Ձիերը ձիազգիների ընտանիքի միասմբակավոր կենդանիներ են։ Խոշոր են (իրանի երկարությունը մինչև 2,5 մ է, մնդավի բարձրությունը՝ մինչև 1,6 մ), վերջույթները՝ երկար, զարգացած է միայն միջին մատը (սմբակ)։ Մազածածկը խիտ է, մազերը՝ կարճ (երկար են միայն պարանոցի վերին և պոչի հատվածներում)։
Վայրի ձիերը հանդիպում են Ասիայի և Աֆրիկայի տափաստաններում, կիսաանապատներում և անապատներում (Եվրոպայում բնաջնջվել են)։ Ապրում են երամակներով։ Հայտնի է 8 տեսակ՝ խմբավորված 4 ենթասեռի մեջ. իսկական ձիեր (Պրժևալսկու ձի, ընտանի ձիեր, անհետացած տարպան), էշեր, կիսաէշեր (կուլաններ) և վագերաձիեր։ Պահպանված վայրի տեսակների գլխաքանակը խիստ սահմանափակ է և վերցված է պահպանության տակ։ Ձին ընտելացվել է 5–6 հզ. տարի առաջ Ասիայում։
Ընտանի ձիերը տարածված են գրեթե բոլոր երկրներում։ Մարդը հնագույն ժամանակներից կատարելագործել է ձիերի որակական հատկանիշները և ստեղծել է 200 տարբեր ցեղեր՝ միավորված 3 հիմնական տիպերում (հեծկաններ, լծկաններ և ծանրաքարշներ)։ Առավել հայտնի են անգլիական զտարյուն արագավազները, նորֆոլկյան վարգունները, շայրի, սուֆոլկի, կլեյդեսդալյան ծանրաքարշները, ամերիկյան վարգունները, արաբական ձին, տարբեր երկրներում տարածված բրաբանսոնները, արդենները, Ռուսաստանի օռլովյան վարգունները, Դոնի հեծկանները, ԽՍՀՄ բուդյոնովյանը, թերեքյանը, կաբարդինյանը, լիտվական ու լատվիական լծկանները, խորհրդային ծանրաքարշները և այլն։
Այդ ձիերի մնդավի բարձրությունը 50–185 սմ է։ Սեռահասուն են դառնում 1,5 տարեկանում։ Հղիությունը տևում է մոտ 11 ամիս։ Կաթնատվությունը 11–15 լ է։ Ապրում են 25–30 տարի։
Ընտելացած ձին երկար ժամանակ եղել է մարդու մշտական օգնականը երկրագործական ու փոխադրական աշխատանքներում և կարևոր դեր է խաղացել բանակում։ XX դարի 1-ին կեսին գյուղատնտեսական արտադրության մեքենայացման և փոխադրամիջոցների զարգացման հետևանքով աշխարհում (հատկապես՝ բարձր զարգացած երկրներում) ձիերի գլխաքանակը կրճատվել է գրեթե կրկնակի անգամ։ Սակայն շատ երկրներում բանող ձիեր դեռևս օգտագործվում են։ Մեծ քանակությամբ ձիեր բուծվում են նաև ձիասպորտի և զբոսաշրջության զարգացման, միս ու կումիս ստանալու, բժշկության և անասնաբուժության մեջ գործածվող շիճուկներ ու պատրաստուկներ արտադրելու նպատակով։
Հայաստանում հայտնի է Ղարաբաղյան ձին. լեռնային հեծկան ձիերի ցեղ է, որն ստեղծվել է հնագույն ժամանակներում՝ ժողովրդական ընտրասերմամբ (պարսկական, թուրքմենական հնագույն, հետագայում՝ նաև արաբական ձիերի ցեղերի ներազդմամբ)` Կուր և Արաքս գետերի միջև ընկած տարածքում։ Հայոց այրուձիի կազմում հայտնի էր որպես լավագույն հեծկան։ Արտահանվել է Իրան, Ֆրանսիա, Լեհաստան և այլ երկրներ։ Աչքի է ընկնում գեղեցիկ մարմնակազմվածքով, իսկ հեզ վարքագծով նման է արաբական ձիերին։ Գլխի շարժումը թեթև է, իրանը՝ ուղիղ։ Մնդավի բարձրությունը 145–150 սմ է, իրանի թեք երկարությունը՝ 145–150 սմ։ Օգտագործվել է Դոնի, այսրկովկասյան հանրապետությունների, Արևմտյան Եվրոպայի մի շարք երկրների տարբեր ձիերի ցեղերի բուծման և բարելավման նպատակով։ Սահմանափակ քանակով բուծվում է ԼՂՀ տարբեր շրջաններում։
{{Link FA|hr}}
{{Link GA|en}}
|
