«Սպիտակի շրջան»–ի խմբագրումների տարբերություն

'''Սպիտակի շրջան''' (մինչև [[1949]] թվականը՝ Համամլուի շրջան), վարչական շրջան ՀԽՍՀ հյուսային մասում։ Կազմավորվել է [[1937]] թվականի դեկտեմբերի 31-ին։ Սահմանակից է [[Ստեփանավան]]ի, [[Գուգարք]]ի, [[Արագած]]ի, [[Ախուրյան]]ի և Ղուկասյանի շրջաններին։ Տարածությունը 544 կմ² է, բնակչություն՝ 42,8 հազար ([[Սպիտակ]] քաղաքի հետ, [[1983]])։ Վարչական կենտրոնը՝ Սպիտակ։

Սպիտակի շրջանի Նալբանդ (Շիրակամուտ) գյուղի մոտակայքից հայտնաբերված հնագույն կենդանիների ([[մամոնտ]], հնադարյան [[ձի]] և այլն) մնացորդները վկայում են մինչսառցադաշտային ժամանակներում այդ տարածքի բնակլիմայական նպաստավոր պայմանների մասին։ Սպիտակում, Մեծ Պարնի, Ջրաշեն, Գոգարան, [[Արևաշող]] գյուղերում հայտնաբերված [[նեոլիթ]]յան գործիքներն ու կենցաղային իրերը (քարե հատիչներ, կացիններ, դանակներ, նետասլաքներ, աղորիքներ, արձանիկներ և այլն) վկայում են այդ տարածքում բնակված երկրագործ և անասնապահ ցեղերի հասարակական զարգացման բարձր աստիճանը մ․թ․ա․ 4—3 հազարամյակներում։ Սպիտակում (Սարդարի կոնդ բլուր), Շիրակամուտում (Դպրոցի բլուր), Գեղասարում, Արևաշողում հայտնաբերվել են բրոնզի դարաշրջանին (մ․թ․ա․ 3—2 հազարամյակներ) բնորոշ առարկաներ (պղնձե և բրոնզե նետասլաքներ, դաշույններ, սև փայլեցրած կավախեցե ամաններ և այլն)։ Սպիտակի շրջան տարածքի բնակիչների կյանքը վերընթաց զարգացում է ապրել նաև մ․թ․ա․ 1 հազարամյակում, երբ այդ տարածքը մտել է [[Ուրարտու]] պետության կազմի մեջ (մ․թ․ա․ VII դար)։ Այնուհետև Սպիտակի շրջան տարածքը եղել է Հայաստանի կազմում Երվանդունիների (մ․թ․ա․ IV—II դարեր) և [[Արտաշեսյաններ]]ի (մ․թ․ա․ II—I դդ․) թագավորության ժամանակ, որի մասին է վկայում Արևաշողում հայտնաբերված արտաշեսյան արամեատառ [[Սահմանաքարեր|սահմանաքարը]]։ Ավելի ուշ Սպիտակի շրջանի տարածքը կազմել է [[Մեծ Հայք]]ի [[Գուգարք]] նահանգի [[Տաշիր (գավառ)|Տաշիր գավառ]]ի հարավ-արևմտյան մասը։ [[387 թվական]]ին, Տաշիրը Վրաց [[մարզպանություն|մարզպանության]]ը միացնելուց հետո, [[Բամբակաձոր]]ի հովիտը (որը կոչվում Էր Տաշիր Վերին) մնաց մարզպանական Հայաստանի կազմում։ [[IX դար]]ի վերջից շրջանի տարածքը մտել է [[Բագրատունյաց թագավորություն|Բագրատունյաց թագավորության]], [[972]]—[[1118]] թվականը՝ [[Կյուրիկյան թագավորություն|Կյուրիկյան թագավորության]], իսկ [[XII12 դար]]ի վերջից՝ [[սելջուկ-թուրքեր]]ից ազատագրված հայկական հողերի հետ՝ [[Զաքարյաններ|Զաքարյանների]] իշխանապետության մեջ։ XIV—XVIII14-18 դարերում [[Արևելյան Հայաստան|Արևելյան Հայաստանի]] կազմում ընկել է [[թաթար-մոնղոլներ]]ի, [[թուրքմեններ]]ի և [[պարսիկներ]]ի տիրապետության տակ։ [[1801]] թվականից [[Վրաստան]]ի և Հայաստանի հյուսիսարևելյան մի քանի գավառների հետ միացվել է [[Ռուսաստան]]ին, Սպիտակի շրջանի տարածքը կոչվել է Համամլուի գավառակ և մտել է նախ Լոռի-Փամբակի, ապա՝ [[Ալեքսանդրապոլի գավառ|Ալեքսանդրապոլ]]ի գավառի մեջ։ [[1918]] թվականի [[մայիս]]-[[սեպտեմբեր|սեպտեմբերին]] և [[1920]] թվականի նոյեմբերից մինչև [[1921-ի]] թվականի ապրիլը (մասամբ) թուրք, զորքերը օկուպացրել են գավառակը, կոտորել և կողոպտել բնակչությանը։ Համամլուի շրջանի հեղկոմը [[1921]] թվականին [[Աղբուլաղ]] (Լուսաղբյուր), Ղալթաղչի (Հարթագյուղ) և Ղարաբոյա (Խնկոյան) գյուղերում բացեց գերեզմանափոսեր, որտեղ թաղված Էր 11886 դիակ (80%ը [[սառը զենք]]ով գազանաբար խոշտանգված կանայք ու երեխաներ)։ [[Հայաստան]]ում խորհրդային կարգերի հաստատումից հետո Համամլուի գավառակը մտավ Լոռի—Փամբակի գավառի մեջ։ Մարքս-լենինյան գաղափարները Սպիտակի շրջանում տարածվել են դեռևս [[1905]]-[[1907]] թվականի ռուս, առաջին [[հեղափոխություն|հեղափոխության]] ժամանակ, երբ Համամլուի գավառամասի գյուղերից [[Ալեքսանդրապոլ]], [[Թիֆլիս]], [[Շամլուղ]] վաստակի գնացած գյուղացիները ս-դ․ խմբակների կազմակերպած հավաքույթներում, ցույցերի և միտինգների ժամանակ ծանոթանում Էին երկրի քաղ իրադրությանը և բանվոր դասակարգի քաղ․ պայքարին։ Հայրենի գյուղերը վերադառնալով՝ նրանք իրենց հետ բերած քաղաքական գիտելիքները տարածում Էին համագյուղացիների շրջանում։ Այդ գործում շոշափելի ավանդ ունեն հին [[բոլշևիկ]]ներ [[Դրաստամատ Տեր-Սիմոնյան]]ը, [[Վախթանգ Չոբանյան]]ը, [[Ղարաքիլիսա]]յի և Ալեքսանդրապոլի շատ բոլշևիկներ, որոնք ագիտացիոն աշխատանք Էին տանում Համամլու կայարանի և գծամասի բանվորների շրջանում։ 1917-1920 թվականին քաղաքական որոշակի ակտիվություն դրսևորեցին Համամլու (Սպիտակ), Որդնավ (Ջրաշեն), [[Գյուլլիջա]] (Սարահարթ), [[Բեքյանդ]] (Սեծ Պարնի), Ղալթաղչի (Հարթագյուղ) գյուղերի գյուղացիները և Ղալթաղչի, Նալբանդ, Համամլու երկաթուղային կայարանների բանվոր-ծառայողները՝ կազմակերպելով գաղտնի հավաքներ, բողոքի ցույցեր ընդդեմ դաշնակցական կառավարության։ Շրջանի առաջին կոմբջիջը ստեղծվել է [[1919 թվական|1919 թվականի]] [[հոկտեմբեր]]ին, Համամլու կայարանում։ Այն ընդհատակյա աշխատանք է տարել աշխատավորության շրջանում, սերտ կապեր հաստատել Ալեքսանդրապոլի և Ղարաքիլիսայի գավառային կազմակերպությունների հետ։ Սպիտակի շրջանում խորհրդային իշխանություն է հաստատվել [[1920 թվական]]ի [[դեկտեմբեր]]ին (Համամլուում՝ դեկտեմբերի 5-ին), երբ 11-րդ կարմիր բանակի ջոկատները Ղարաքիլիսայի կողմից մտել են շրջանի տարածքը։ Շրջանի աշխատավորներն ակտիվ մասնակցություն են ունեցել դաշնակցության [[1921]] թվականի [[փետրվար]]յան խռովության ջախջախմանը, որը ղեկավարել է Համամլուի հեղկոմը (նախագահ Ա․ Տեր-Սիմոնյան)։ [[1921]]-[[1930]] թվականին Սպիտակի շրջանի տարածքը բաժանված էր Ալեքսանդրապոլի U Ղարաքիլիսայի գավառների միջև, և կուս․կուսակցական աշխատանքը այնտեղ տարվում էր համանուն գավկոմների, իսկ 1930—37-ին՝[[1930]]—[[1937]] թվականներին՝ Լենինականի և Կիրովականի կուսշրջկոմների ղեկավարությամբ։ 1938-ից սկսած շրջանի կուս․ կյանքը ղեկավարում է ՀԿԿ Սպիտակի շրջկոմը։ Անցած տարիներին (1938—84[[1938]]—1984) տեղի է ունեցել Սպիտակի շրջանի կուսկազմակերպության 17 կոնֆերանս։ 1985-ի հունվ․ 1-ի դրությամբ 92 սկզբնական կուսկազմակերպություններում հաշվվում էր 1981 անդամ և 97 անդամության թեկնածու։ 1921-ին ստեղծված Ս․ շ-ի ԼԿԵՄ կազմակերպությունը 1985-ի հունվարին ուներ 113 սկզբնական կազմակերպություն՝ 10547 կոմերիտականով։ Սպիտակի շրջանի հնագիտական և ճարտարապետական հուշարձաններից առավել արժեքավոր են քարեդարյան կացարանները (Սպիտակ, Մեծ Պարնի, Գոգարան, Ջրաշեն), բրոնզեդարյան բնակատեղիները, բերդապարիսպները, դամբարանները (Շիրակամուտ, Արևաշող, [[Գեղասար]]), [[Շենավան]]ի միանավ բազիլիկը (VI —VII դարեր) միջնադարյան վանքերը (Շիրակամուտում, Չիչխանավանք, VII դ․, Ղուրսալիում՝ վանք, VII դ․)։ Ուշագրավ պատմ․ հուշարձան է 1977-ին Գեղասաբի տարածքում հայտնաբերված XII — XIII դդ․ ժայռափոր բնակավայրը, որը վկայում է տեղի բնակչության մոտ արհեստների, հատկապես մետաղի մշակման բավական բարձր մակարդակի մասին (տես Սպիտակի վիմափոր բնակավայր)։ Ռուսաստանի հետ Արլ․ Հայաստանի միավորման 150-ամյակի առթիվ Աարալ գյուղի մոտ, ռուս, բանակի մայոր Մոնտրեզորի ջոկատի և պարսկ․ գերազանց ուժերի միջև 1804-ի օգոստոսին տեղի ունեցած ճակատամարտի վայրում կառուցված է հուշարձան֊կոթող (1978)։ Հայրենական մեծ պատերազմում զոհված մարտիկների հուշարձաններ են կանգնեցվել շրջկենտրոնում և շրջանի գյուղերում։ Տնտեսությունը։tՄինչև սովետական կարգերի հաստատումը Մ․ շ-ի տարածքի տնտեսությունը գյուղատնտ․ բնույթ ուներ, կային մի քանի դարբնոցներ, ձիթհանքեր, կրահորեր, ջրաղացներ։ Սովետական իշխանության տարիներին Մ․ շ․ դարձավ արդ-գյուղատնտ․ շրջան։ Շրջանի տնտեսության մեջ արդ․ արտադրանքի ծավալը կազմում է 95,1%։ 1984-ին Ս․ շ-ի տնտեսության համախառն արտադրանքի ընդհանուր գումարը կազմել է 169,6 մլն ռ․։ Առաջատար են արդյունաբերության թեթև, սննդի և մեքենաշինական ճյուղերը։ Արդյունաբերության համախառն արտադրանքի 54,8%֊ը տալիս է թեթև, 35%֊ը՝ սննդի արդյունաբերությունը, 7,3%֊ը՝ մեքենաշինությունը և այլն։ Շրջանի արտադրական առաջին ձեռնարկությունը Սպիտակի պանրի գործարանն է (կառուցվել է 1937-ին), ապա շարք են մտել շաքարի գործարանը (տես Շաքարի գործարան Սպիտակի), վերելակաշինական, կաշվի փոխարինիչների գործարանները, հացամթերքների և սննդի կոմբինատները, կարի արտադրական միավորումը, տրիՇuipարի գործարանի ջէկը Քարաձորի միջտնաեսային արտադրական համալիրը կոտաժի ֆաբրիկան, հացի գործարանը (բոլորը՝ Սպիտակում)։ 1978-ին գործարկվել են «Հայապակի» միավորման Արզնիի բյուրեղապակու գործարանի Սեծ Պարնիի մասնաճյուղը և «Հայվերելակմեքենա» արտադրական միավորումը։tՇրջկենտրոնի կարի արտադրական միավորումը մասնաճյուղեր ունի շրջանի Արևաշող, Զրաշեն, Սեծ Պարնի, Կաթնաջուր, Լեռնավան, Սարամեջ, Գոգարան, Հարթագյուղ, Սարալ, Ծաղկաբեր, Քարաձոր գյուղերում և Շիրակամուտ ավանում։ Գործում են «Հայգյուղտեխնիկայի» շրջանային բաժանմունքը, Հայկոոպի առևտր․ բազան, ՇՍՇ (շարժական մեքենայացված շարասյուն)։ Ս․ շ-ում կա 12 կոլեկտիվ, 8 սովետական տնտեսություն (1-ը՝ Սպիտակ քաղաքում), 3 միջտնտեսային ձեռնարկություն։ Գրանցում աշխատում են բարձրագույն կրթությամբ 93 մասնագետ։ Գյուղատնտեսությունը բազմաճյուղ է։ Առաջատար ճյուղը կաթնամսատու անասնապահությունն է (գլխավորապես տավարաբուծությունը), որը տալիս է գյուղատնտ․ արտադրանքի 58,7% ֊ը։ 1984-ին շրջանում կար 23099 խոշոր, 73678 մանր եղջերավոր անասուն, ավելի քան 4000 խոզ, 160325 հզ․ թռչուն, 1244 մեղվաընտանիք։tՍիջտնտեսայինtձեռնարկությունները մասնագիտացել են արու մատղաշների ինտենսիվ գիրացման (Սպիտակ), երինջների աճեցման (Քարաձոր) և խոզերի աճեցման ու բտման (Լուսաղբյուր) ուղղությամբ։ Անասնապահության զարգացմանը մեծապես նպաստում են շաքարի գործարանը և հացամթերքների կոմբինատը, որոնք տալիս են ճակնդեղի մզուկ և խտացրած կերեր։ Գյուղատնտ․ արտադրանքի 41,3%֊ը տալիս է դաշտավարությունը, որի գլխավոր ճյուղերն են ճակնդեղագործությունը, հացահատիկի մշակությունը և այգեգործությունը։ Շրջանի հողային ֆոնդը 54350 հա է, որից 34322 հա օգտագործվում է գյուղատնտ․ արտադրության համար (13471 հա վարելահող, 759 հա այգիներ և այլն)։ Ցանքատարածության 35,3%֊ը զբաղեցնում են հացահատիկային, 9,4% ֊ը՝ տեխ․, 34,5%֊ը՝ կերային, 1%-ը՝ բանջարանոցային կուլտուրաները։tՇրջանիtկոլեկտիվ և սովետական տնտեսություններում զբաղվում են պտղաբուծությամբ (խնձոր, տանձ, կեռաս, սալոր, ընկույզ)։ Շրջանն ունի ջերմոցային տնտեսություն (3000 մ2)։ Ս․ շ-ով է անցնում Երևան-Թբիլիսի երկաթուղու 45 կմ հատվածը։ Խճուղային ճանապարհների ընդհանուր երկարությունը 166 կմ է, որից 91 կմ-ը՝ ասֆալտապատ։ Շրջանն ավտոմոբիլային հաղորդակցությամբ կապված է Երևանի[[Երևան]]ի, [[Թբիլիսի|Թբիլիսիի]], Լենինականի և Կիրովականի հետ։ Շրջկենտրոնի և գյուղերի միջև հաստատված է ավտոբուսային մշտական երթևեկություն։ Շրջանում գործում են կապի 16 բաժանմունք, 5 ավտոմատ հեռախոսակայան (6 հզ․ համարով), ռադիոհանգույց։ Բոլոր գյուղերը ռադիոֆիկացված են, վերահաղորդման կայանների միջոցով ընդունում են կենտր․ և հանրապետական հեռուստահաղորդումները։ Ս․ շ․ բարձրավոլտ գծերով միացած է Անդրկովկասյան միասնական էլեկտրահամակարգին։ Սպիտակ քաղաքը և մյուս բնակավայրերը օգտվում են Ղազախ—Երևան գազամուՈից։ Առողջապահությունը։ Նախասովետական շրջանում Ս․ շ-ի տարածքում բուժ, հիմնարկներ չկային, սպասարկում էր 1 բուժակ։tՍովետական իշխանության տարիներին շրջանում ստեղծվել է բժշկ․ հիմնարկների ցանց։ 1983-ին Ս․ շ-ում գործում էր 1 շրջանային, 3 գյուղական (Շիրակամուտ, Սեծ Պարնի, Զրաշեն) հիվանդանոց՝ 260 մահճակալով, բուժմանկաբարձական 17 կայան, 4 դեղատուն,շրջանային և ստոմատոլոգիական պոլիկլինիկաներ, մանկական և կանանց կոնսուլտացիաներ, բուժական 8 և շտապ օգնության 2 կայան։ Բուժաշխատողների թիվր 509 է, որից 66-ը՝ բժիշկ։ Մշակույթը։ Նախասովետական շրջանում Համամլուում (Սպիտակ) և գավառակի մի քանի այլ գյուղերում գործել են ծխական դպրոցներ։ 1983—84 ուս․ տարում կար 26 հանրակրթական դպրոց՝ (21-ը՝ միջնակարգ, 5-ը՝ ութամյա) 8433 աշակերտով։tԴպրոցներում աշխատում էին 744 ուսուցիչ (492-ը՝ բարձրագույն կրթությամբ)։ Դործում են նաև Երևանի էլեկտրամեխանիկական տեխնիկումի մասնաճյուղը, պրոֆտեխ․ ուսումնարան, գեղարվեստի, 2 երաժշտ․, 3 մարզական, հեռակա և երեկոյան միջնակարգ, օժանդակ դպրոցներ, 27 մսուր-մանկապարտեգ։ Շրջանն ունի գրադարանների կենտրոնացված համակարգ՝ 23 գրադարան-մասնաճյուղով (188 հզ․ կտոր գիրք), 21 մշակույթի տուն և ակումբ, ժող․ թատրոն, 1 կինոթատրոն և 20 ստացիոնար կինոսարք։tԼույս է տեսնում <Լուսարձակ> շրջանային թերթը։ Հ․Մկրաչյան, Ջ․ Թորոսյան Պատկերազարդումը տես 10֊րդ հատորի 720—721-րդ էջերի միջև՝ ներդիրում, աղյուսակ XXIX, և 11-րդ հատորի 80-րդ էջից հետո՝ ներդիրում։