«Պրիմատներ»–ի խմբագրումների տարբերություն

* Վերջույթներն ունեն հինգ մատ, թաթաքայլ են:են։

Շուրջ 90 տեսակի մանր և միջին չափի [[կաթնասուններ]] են:են։ Մատների ծայրերին կան ճանկեր, հազվադեպ` եղունգներ:եղունգներ։ Ներառում է երեք ընտանիք`

''Տուպայներ'' ''(Tupaiidae)'', մի շարք հատկանիշներով նման են [[միջատակերներ]]ին:ին։ Արտաքին տեսքով նման են սկյուռներին, բայց դունչը երկարացված է:է։ Գլխուղեղը փոքր է, վերջույթների առաջին մատը հակադրված չէ մյուս մատներին:մատներին։ Պոչը երկար է, նրա ծայրին կա վրձին:վրձին։ Անտառի բնակիչներ են, լավ մագլցում են ծառերի վրայով:վրայով։ Սնվում են պտուղներով, միջատներով:միջատներով։ Տարածված են [[Հնդկաստան]]ում, [[Հնդկաչին]]ում, [[Չինաստան]]ում, Մալայան և Զոնդյան արշիպելագներում:արշիպելագներում։ Ներկայացուցիչներից են սովորական տուպայը (Tupaia glis), Փետրապոչ տուպայը (Ptilocercus lowii), Դաշտային տուպայը (Tupaia javanica) և այլն:այլն։

''Լեմուրներ'' ''(Lemuridae)'', մանր և միջին չափի կաթնասուններ են, մարմնի երկարությունը հասնում է 12-46 սմ:սմ։ Գլխի դիմային մասը կարճ է, ուղեղատուփը` մեծ:մեծ։ Վերին ծնոտի կտրիչները բաժանված են 2 մասի, որոնց միջև կա տարածք:տարածք։ Պոչը երկար է, փոփուլավոր:փոփուլավոր։ Ունեն գիշերային կենսակերպ, ծառաբնակ ձևեր են:են։ Մանր տեսակները չորային սեզոնին ընկնում են քնափության մեջ:մեջ։ Սնվում են բույսերով, միջատներով:միջատներով։ Կան ամենակերներ:ամենակերներ։ Տարածված են Մադագասկար և Կոմորյան կղզիներում:կղզիներում։ Ներկայացուցիչներից են` բարակ լորին (Loris tardigradus), կատվային լեմուրը (Lemur catta), լեմուր վարին(Lemur varis) և այլն:այլն։

Հայտնի է շուրջ 100 տեսակ, որոնց մարմնի երկարությունը կազմում է 15-200սմ:200սմ։ Գլխուղեղը համեմատաբար մեծ է, ունի գալարներ:գալարներ։ Պոչը կամ զարգացած է տարբեր աստիճանի կամ բացակայում է:է։ Հարավամերիկյան տեսակները լայնաքիթ են և ունեն կառչող պոչ:պոչ։ Առաջին մատը հակադրված է մյուս մատներին:մատներին։ Բոլոր մատների ծայրերին կան եղունգներ:եղունգներ։ Ակտիվ են ցերեկը:ցերեկը։ Այս ենթակարգին պատկանում են հետևյալ ընտանիքները.

''Բարձրակարգ նեղքիթ'' կամ ''մարդանման կապիկներ'' (Pongidae Anthropomorphidae) , ընդգրկում է մարդուն մոտ 11 տեսակի կաթնասուններ:կաթնասուններ։ Այս կապիկներն ունեն կլոր գլուխ, բարդ կառուցված գլխուղեղ իր գալարներով ու ակոսներով:ակոսներով։ Երկար հետին և համեմատաբար կարճ առջևի վերջույթներ:վերջույթներ։ Դեմքի վրա կան քիչ քանակությամբ մազեր:մազեր։ Դաստակի ափը և ոտների հատակը մերկ են:են։ Ընդգրկում է հետևյալ ցեղերը`

ա. '''Գիբոններ''' (Hylobatidae), ընդգրկում է 7 տեսակ:տեսակ։ Առջևի վերջույթները հետինների հետ համեմատած շատ երկար են, նրանք չեն ծառայում որպես հենարան մարմնի համար:համար։ Նրանց օգնությամբ գիբոնները բռնում են ճյուղերը և տեղաշարժվում ծառից ծառ:ծառ։ Ներկայացուցիչներից է Գիբոն Խուլոկը (Hylobates hoolock), թզուկ գիբոնը (Hylobates klossii), արծաթագույն գիբոնը (Hylobates moloch) և այլն:այլն։

բ. '''Օրանգուտաններ''' (Pondo), խոշոր, մինչև 1,5մ երկարությամբ կապիկներ են, ունեն խիտ մազածածկույթ, կարմրաշեկ գույն, ծնոտները ցցված են դեպի առաջ:առաջ։ Առջևի վերջույթները նույնպես երկար են:են։ Ականջախեցիները փոքր են:են։ Ծառաբնակ, մենակյաց կյանք վարող կենդանիներ են:են։ Ներկայացուցիչներից են Բորնեյան օրանգուտանը (Pongo pygmaeus), Սումատրայի օրանգուտանը (Pongo abelii):։

գ. '''Գորիլաներ''' (Gorilla), ամենախոշոր մարդանման կապիկներն են, մարմնի երկարությունը հասնում է 2 մետրի:մետրի։ Առջևի վերջույթները, հետինների հետ համեմատած, շատ երկար են, գետնի վրա քայլում են կորացած, հենվում են բոլոր վերջույթների վրա:վրա։ Ապրում են ծառերի և գետնի վրա:վրա։ Սնվում են պտուղներով, ընկույզով, արմատապտուղով:Տարածվածարմատապտուղով։Տարածված են Աֆրիկայի արևադարձային գոտու անտառներում:անտառներում։ Ներկայացուցիչներից է սովորական գորիլլան (Gorilla- gorilla):։

դ. '''Շիմպանզեներ''' (Pan troglodytes), մինչև 1,5մ երկարությամբ սև գույնի կապիկներ են, դեմքը չունի մազածածկույթ, ակնջախեցիները մեծ են, նման են մարդու ականջախեցիներին:ականջախեցիներին։ Առջևի վերջույթները, օրանգուտանների վերջույթների հետ համեմատած, կարճ են:են։ Բուսակեր են, ապրում են ծառերի և գետնի վրա:վրա։ Կազմում են ընտանիքներ, երբեմն ոչ մեծ խմբեր:խմբեր։ Ներկայացուցիչն է սովորական շիմպանզեն (Anthropopithecus troglodytes):։

ե. '''Մարդու ցեղը''' (Homo) ներկայացված է մեկ` բանական մարդու (Homo sapiens) տեսակով:տեսակով։ Ունեն հսկա գլխուղեղ, լավ զարգացած կիսագնդերի կեղև:կեղև։ Մարդու գլխուղեղն ավելի քան երեք անգամ մեծ է մարդանման կապիկների գլխուղեղից:գլխուղեղից։ Առջևի վերջույթները կարճ են, մազածածկույթը խիստ կրճատվել է:է։ Մարմնի ուղղահայաց դիրքի անցնելու կապակցությամբ կատարվել են մի շարք փոփոխություններ` առջևի վերջույթները` ձեռքերը, լրիվ ազատվել են հենարանային ֆունկցիա կատարելուց, լայնացել է կոնքը, որը դարձել է ներքին օրգանների հենարան, ուղղվել են ստորին վերջույթների` ոտքերի ծնկային հոդերը:հոդերը։ Մարդու ձեռքերը դարձել են աշխատանք կատարող օրգաններ:օրգաններ։ Զարգացել է բաժանահնչյուն խոսքը, հոտայնությունը, որը փոխարկվել է նոր որակի երևույթի` հասարակայնության:հասարակայնության։ [1]

Պրիմատների չափերը խիստ տարբեր են. հայտնի են ինչպես շատ փոքր (մինչև 10սմ` թզուկ լեմուրներ, քաշը` 30գ.), այնպես էլ խոշոր տեսակներ (օր` գորիլաները` մինչև 180սմ երկարությամբ և 200կգ քաշով):։

Սրանց բնորոշ է լավ զարգացած, հնգամատ վերջույթների առկայությունը, որոնք ծառայում են ծառերից կառչելու, ծառից ծառ թռչելու, իսկ ավելի զարգացած տեսակների մոտ` աշխատանքային գործիքներ բռնելու համար:համար։ Ցածրակարգ տեսակների միայն ֆալանգների ներքին մակերևույթի և բարձրակարգ տեսակների ամբողջ ափի վրա առկա են մաշկային բարձիկներ, որոնք ունեն անհատական նախշեր (մատնահետքեր) ինչպես նաև ապահովում են շոշափական զգայունությունը:զգայունությունը։

Պրիմատների գլուխը տարբերվում է աչքերի` շատ կամ քիչ դեպի առաջ տեղադրվածությամբ` վերևում վերհոնքային աղեղներով, ինչ-որ չափով ուղղված դնչով, հոտառական զգայարանի թերզարգացվածությամբ, ատամների քիչ քանակով:քանակով։

Սրանց մի մասն ունի բավականին երկար պոչ (երբեմն` փաթաթվող), իսկ մյուսների մոտ պոչը բացակայում է:է։ Ունեն խիտ մազածածկույթ, տարբեր աստիճանի զարգացած ենթամաշկային շերտ:շերտ։ Մեծ թվով տեսակների մաշկը և մորթին վառ գունավորված են:են։ Աչքերը սովորաբար շագանակագույն կամ դեղին են:են։ Շատ տեսակներ ունեն բաշ, թիկնոց, մորուք, վրձիններ ականջի կամ պոչի ծայրին:ծայրին։ Սեռական դիմորֆիզմը լավ է արտահայտված:արտահայտված։

''Կմախքը'' - Պրիմատների գանգը բնորոշվում է մեծացած ուղեղային բաժնով, հատկապես բարձրակարգ տեսակների մոտ, որոնց ուղեղի ծավալն ավելի մեծ է:է։ Դիմային գանգը ինչ-որ չափով տափակած է:է։ Ատամների (կտրիչների և աղորիքների) թվաքանակը կրճատվել է, իսկ ժանիքները լավ են զարգացած:զարգացած։

Ուսագոտու կմախքը առանձնանում է լավ զարգացած անրակով, որը, նախաբազկի երկու ոսկրերի` արմունկոսկրի և ճաճանչոսկրի հետ ապահովում է վերին վերջույթի բարձր շարժունակությունը:շարժունակությունը։

Ստորին վերջույթների գոտու կամ կոնքագոտու կառուցվածքը որոշ տեսակների մոտ փոխվել է` երկու ոտքով քայլելուն անցնելու հետ կապված:կապված։

Բոլոր պրիմատները, առանց բացառության, թաթաքայլ են, սակայն քայլելու ձևերը տարբեր տեսակների մոտ տարբեր են. Որոշ տեսակներ քայլելիս օգտագործում են բոլոր 4 ոտքերը, սարդանման կապիկները մագլցելու համար օգտագործում են նաև պոչը, լեմուրները տեղաշարժվում են հետին ոտքերով` ցատկելու եղանակով, գիբոնների շարժման ձևը կոչվում է բրախիացիա, որի ժամանակ նրանք հաջորդաբար շրջանցում են ծառի ճյուղերը, լիանաները` առջևի վերջույթներով դրանցից կառչելու եղանակով:եղանակով։ Նման եղանակով են շարժվում նաև օրանգուտանները, սակայն նրանք օգտագործում են բոլոր 4 ոտքերը:ոտքերը։ Շիմպանզեները և գորիլաներն ունակ են որոշ ժամանակ քայլել երկու ոտքով` մարդու նման, սակայն նրանք շատ հաճախ հենվում են ձեռքերի վրա, ընդ որում ձեռքերը հենում են հակառակ կողմով:կողմով։[3]

''Սննդառություն և մարսողություն'' - Պրիմատները սնվում են տարբեր տեսակի սննդով:սննդով։ Նրանց մեծ մասը սնվում է բազմատեսակ պտուղներով, ինչպես նաև տերևներով, անողնաշարավոր և մանր ողնաշարավոր կենդանիներով:կենդանիներով։ Մարսողական համակարգի առանձնահատկությունները կախված են սննդի տեսակից:տեսակից։ Ընդհանուր առմամբ բոլոր պրիմատներին բնորոշ է պարզ, միախցիկ ստամոքսի, կույր աղիքի, որտեղ ճեղքվում է բուսական սնունդը, և համեմատաբար կարճ բարակ աղիքի առկայությունը:առկայությունը։ Ատամների ձևը ևս կախված է սնման եղանակից:եղանակից։ Ժանիքները հաճախ լավ արտահայտված չեն, մեծ և փոքր աղորիքներն ունեն կաթնասուններին բնորոշ բրգային մակերևույթ, հարմարված են միջատներին ու փափուկ մրգերը մշակելուն և ունակ չեն ճյուղեր, խոտ կամ այլ կոշտ բուսական զանգվածներ ծամելու:ծամելու։ Որոշ տերևակեր լեմուրների բարակ աղիքը բավականին երկար է, քանի որ այն անհրաժեշտ է նման տեսակի սննդի նորմալ մարսման, մանրացված մասնիկների ներծծման համար:համար։ Մանգոբեյների ատամների էմալը բավականին հաստ շերտ է կազմում և դա նրանց տալիս է կոշտ պտուղները, օրինակ` պնդուկը, կրծելու հնարավորություն:հնարավորություն։ Երկարակրունկներ անցել են գիշատիչ կենսակերպի և սնվում են միայն միջատներով, խեցգետնակերպերով, ինչպես նաև մանր ողնաշարավորներով:ողնաշարավորներով։ Կապուցիններն ամենակեր են, սնվում են պտուղներով, տերևներով, նեկտարով, անողնաշարավորներով, թռչունների ձվերով, ինչպես նաև թռչուններով, մողեսներով, չղջիկներով:չղջիկներով։ Շիմպանզեների սննդաբաժնի մասն են կազմում նաև այլ պրիմատները:պրիմատները։[3]

''Նյարդային համակարգի և զգայարանների առանձնահատկությունները'' – Պրիմատների նյարդային համակարգը բնորոշվում է լավ զարգացած կիսագնդերի կեղևով, մեծ թվով ակոսների և գալարների առկայությամբ:առկայությամբ։ Այս ամենը բնորոշ է հատկապես բարձրագույն պրիմատներին, մասնավորապես` մարդանման կապիկներին:կապիկներին։ Օրանգուտանների ուղեղի ծավալը կազմում է 397սմ³, շիմպանզեինը` 400սմ³, գորիլայինը` 469սմ³, մարդունը` 1200սմ³:։ Քիչ կազմավորված տեսակների գլխուղեղը համեմատաբար հարթ է, փոքր, պարունակում է քիչ քանակությամբ ակոսներ և գալարներ:գալարներ։ Հատկապես լավ է զարգացած նոր կեղևը, որը ապահովում է շրջակա միջավայրի ընկալումը, նուրբ և ճշգրիտ շարժումները և հաղորդակցության տարբեր եղանակները, այդ թվում նաև մարդու խոսքը:խոսքը։

Զգայարաններից հատկապես լավ է զարգացած տեսողությունը:տեսողությունը։ Նրանք կարողանում են տարբերել 3 հիմնական գույները (կարմիր, կանաչ, կապույտ), ի տարբերություն մյուս բոլոր ընկերավոր կաթնասունների, որոնք տարբերում են միայն երկու գույն, կամ ընդհանրապես չեն տարբերում գույները:գույները։ Այդպիսին են նաև որոշ գիշերային կենսակերպ վարող պրիմատներ:պրիմատներ։ Դիտվում են տարբերություններ նաև սեռերի միջև. Որոշ տեսակների էգերը տարբերում են 2 կամ 3, իսկ արուները` միայն երկու գույն:գույն։ Դա պայմանավորված է համապատասխան գեներով, որոնք տեղակայված են

X քրոմոսոմում, որը արուների մոտ միշտ ներկայացված է մեկ օրինակով:օրինակով։ Տարբեր գույներ տեսնելու կարողության զարգացումը ինչ-որ չափով պայմանավորված է սննդի բնույթով:բնույթով։ Գունավոր պտուղներով սնվող տեսակների համար պտղի գույները տարբերելու անհրաժեշտություն է առաջանում, իսկ այն տեսակները, որոնք սնվում են միայն տերևներով, այլ գույներ տարբերելու անհրաժեշտություն չունեն, նրանք տարբերում են հիմնականում կանաչ գույնը:գույնը։ Մյուս գործոնը օրվա այն ժամանակահատվածն է, որի ընթացքում կենդանին ակտիվ է:է։ Գիշերային կենսակերպ վարող տեսակները չեն կարող մթության մեջ տեսնել գույները, այդ իսկ պատճառով նրանք լուսազգայուն չեն:չեն։ Նրանց աչքը, ինչպես կատուներինը, ունի հայելային թաղանթ;

Պրիմատների շոշափելիքի զգայությունը ևս լավ է զարգացած:զարգացած։ Ցածրակարգ տեսակների մոտ այն ապահովում են զգայական մազիկները (վիբրիս), որոնք որոշ տեսակների մոտ տեղադրված են դնչի վրա, բերանի և աչքերի շուրջը:շուրջը։ Բարձրակարգ պրիմատների մոտ վիբրիսների թիվը զգալի կրճատվելէ, իսկ որոշ տեսակների մոտ դրանք բացակայում են:են։ Նրանց մոտ շոշափական ֆունկցիան կատարում է մաշկը, հատկապես մատների վրա գտնվող բարձիկները:բարձիկները։

Ի տարբերություն մյուս կաթնասունների, որոնց համար հոտառությունն ունի առաջնային նշանակություն և լավ է զարգացած, պրիմատների մոտ այն դարձել է երկրորդային:երկրորդային։ Սա ևս վերաբերվում է զարգացած պրիմատներին, իսկ ցածրակարգ տեսակների մոտ այն զարգացած է, այդ պատճառով էլ սրանք ունեն երկարացած դունչ և խոնավ, ինչպես շների և կատուների մոտ, քիթ, ինչպես նաև նրանց գլխուղեղի համապատասխան բաժինը ավելի մեծ է:է։[3]

''Շնչառությունը և արյան շրջանառությունը'' – Ունեն լավ զարգացած թոքեր, շնչափող, բրոնխներ, որոնք թոքերում ճյուղավորվում են:են։ Այդ ճյուղավորումներն ավարտվում են թոքաբշտերով, որտեղ տեղի է ունենում գազափոխանակություն թոքերի և արյան միջև:միջև։

Արյունատար համակարգը բաղկացած է սրտից և արյունատար անոթներից:անոթներից։ Սիրտը քառախորշ է, ունեն աորտայի միայն ձախ աղեղ, որը դուրս է գալիս ձախ փորոքից:փորոքից։ Արյունը շրջանառություն է կատարում երկու շրջանով:շրջանով։[3]

''Արտաթորության համակարգը'' – կազմված է երկու երիկամներից, որոնք տեղադրված են ողնաշարի գոտկային բաժնի երկու կողմերում:կողմերում։ Այստեղ զտվում են նյութափոխանակության ավելորդ արգասիքները, միզատարներով լցվում միզափամփուշտի մեջ և հեռանում օրգանիզմից:օրգանիզմից։ Արտաթորությանը մասնակցում են նաև քրտնագեղձերը:քրտնագեղձերը։ [3]

''Բազմացում'' - Արուի սերմնարաններն օվալաձև են, զույգ սերմնատարները բացվում են միզասեռական խողովակի մեջ:մեջ։ Էգի ձվարանները գտնվում են որովայնի խոռոչում:խոռոչում։ Ունեն արգանդ, որը բացվում է հեշտոցով:հեշտոցով։ Բեղմնավորումը կատարվում է ձվատարներում:ձվատարներում։ Սաղմի զարգացման ժամանակ նրանց արգանդու ձևավորվում է ընկերք, որի միջոցով կապ է հաստատվում սաղմի և մոր արյան միջև:միջև։ [5] Սրանք հիմնականում ծնում են մեկ ձագ, որին սնում են մեկ զույգ կաթնագեղձերի միջոցով:միջոցով։ Հղիության տևողությունը կախված է կենդանու չափերից և տևում է 4-10 ամիս:ամիս։ Ձագերը ծնվում են անօգնական և երկար ժամանակ սնվում են մայրական կաթով:կաթով։ Մանկությունը բավականին երկար է տևում, դրա հետ կապված երկար է նաև նրանց կյանքի տևողությունը:տևողությունը։ Խոշոր պրիմատներն ապրում են 30-35 տարի, ընդ որում էգերի կյանքի տևողությունն ավելի մեծ է քան արուներինը:արուներինը։ [3]

Պրիմատները կարող են ապրել մենակ, զույգերով կամ ընտանիքներով` կազմված տարբեր սեռերի և սերունդներ բազմաթիվ առանձնյակներից:առանձնյակներից։ Միայնակ կենսակերպի դեպքում մեկ արուին պատկանում է որոշակի տարածք, որտեղ կարող են լինել տարբեր քանակությամբ էգ առանձնյակներ:առանձնյակներ։ Այսպիսի կենսակերպ են վարում մանր պրիմատները, ինչպես նաև օրանգուտանը, որը իր տարածքը չի նշում ոչ մի ձևով և չի պահպանում այլ արուներից:արուներից։ Զույգերով ապրում են գիբոնները, որոնք իրենց ձագերին խնամում են մինչև սեռահասուն դառնալը, որից հետո վերջիններս հեռանում են և ստեղծում իրենց ընտանիքները:ընտանիքները։ Շիմպանզեն, սարդանման կապիկները, ինչպես նաև մի քանի այլ տեսակներ ապրում են բազմանդամ ընտանիքներով, որտեղ արուները միջև առկա են ազգակցական կապեր, իսկ էգերը գալիս են այլ ընտանիքներից:ընտանիքներից։ Որոշ լեմուրների և կապուցինների ընտանիքը կազմվում է հակառակ սկզբունքով` էգերը մնում են այնտեղ, որտեղ ծնվել են, իսկ արուները հեռանում են այլ ընտանիք:ընտանիք։ Ընտանիքներում դիտվում է պոլիգինիայի, պոլիանդրիայի, ինչպես նաև պոլիգինանդրիայի երևույթները: երևույթները։

Ընտանիքներում հաճախ առաջանում է հիերարխիա գլխավոր արուի կամ էգի, ենթակա առանձնյակների և երեխաների ձևավորման ժամանակ:ժամանակ։ Ընդ որում դոմինանտության հասնելու համար շատ հաճախ դիտվում է ագրեսիվ պահվածք:պահվածք։ Ընտանիքի ներսում բոլոր առանձնյակները մշտապես հաղորդակցվում են:են։ Նրանք իրականացնում են համատեղ գործողություններ երեխաներին դաստիարակելիս, սնունդ փնտրելիս կամ թշնամիներից պաշտպանվելիս, ինչպես նաև տարածքը այլ ընտանիքներից կամ առանձնյակներից պաշտպանելիս:պաշտպանելիս։ Որոշ ընտանիքներ կարող են ներառել նաև այլ տեսակի առանձնյակների:առանձնյակների։ Կարգի ցածրակարգ ներկայացուցիչները միմյանց հետ կապ են հաստատում հոտառության միջոցով:միջոցով։ Նրանք իրենց տարածքը նշում են հատուկ նյութերի` ֆերոմոնների միջոցով, որոնք ընկալվում են Յակոբսոնի օրգանի կողմից:կողմից։ Բարձրակարգ պրիմատների մոտ հաղորդակցման գործում հիմնական դերը խաղում են զանազան ձայները, դիրքերը, ժեստերը, դնչի արտահայտությունները և այլն:այլն։ Հաղորդակցման յուրահատուկ եղանակ է համարվում գրումինգը, որի դեպքում ընտանիքի անդամները միմյանց վրա մակաբույծներ են փնտրում և հետո ուտում դրանց:դրանց։ [3]

Պրիմատների ամենամոտ ազգականներն են հանդիսանում տուպայանմանները (Scandentia) և մաշկաթևայինները (Dermoptera):։ Չնայած տուպայներին դասում են պրիմատների մեջ, գենետիկական հետազոտությունները ցույց են տալիս, որ այս կենդանիները ավելի քիչ նմանություն ունեն պրիմատների հետ, քան մաշկաթևայինները:մաշկաթևայինները։ Ամենահին բրածո պրիմատանման արարածները պլեզիադապիսներն են (Plesiadapiformes), որոնք տարածված են եղել հյուսիսային Ամերիկայում և Եվրոպայում պալեոգենի սկզբում (55-58մլն տարի առաջ):։ Այս կենդանիները արտաքին տեսքով և ատամների կառուցվածքով նման են եղել սկյուռներին, նրանց աչքերը տեղադրված են եղել գլխի կողքերին, այլ ոչ թե առջևում, ինչպես ժամանակակից պրիմատների մոտ է:է։ Սրանք ապրում էին ծառերի վրա և կարողանում էին մագլցել կոճղերի, ճյուղերի վրայով: վրայով։

Գենետիկական հետազոտությունների համաձայն պրիմատների առանձնացումը պլեզիադապիսներից տեղի է ունեցել կավճի ժամանակաշրջանում` մոտ 80 մլն տարի առաջ, իսկ դրանից 10-15 մլն տարի հետո տեղի է ունեցել պրիմատների դիվերգենցիան, որի հետևանքով առաջացել են Խոնավաքիթ (Strepsirhini) և չորաքիթ (Haplorhini) պրիմատների ենթակարգերը:ենթակարգերը։ Խոնավաքիթ պրիմատների հնագույն ներկայացուցիչներն են հանդիսանում Ադապիանմանները (Adapiformes), որոնք առանձնացել են են մեզոզոյի և կայնոզոյի սահմանում ու ներկայացված են եղել 3` Adapidae, Sivaladapidae, Notharctidae ընտանիքներով:ընտանիքներով։ Այս կենդանիները բնակվել են Եվրասիայում, հս. Ամերիկայում, ինչպես նաև Աֆրիկայի հյուսիսում:հյուսիսում։ Վերջին ընտանիքին են պատկանում Notharctus և Darwinius ցեղերը, որոնք հիշեցնում են ժամանակակից լեմուրներին, ունեին ճկուն մեջք, երկար, մագլցելուն հարմարված ձեռքեր և ոտքեր:ոտքեր։ Սրանք հավանաբար սնվում էին պտուղներով և անողնաշարավորներով:անողնաշարավորներով։ Միևնույն ժամանակահատվածում է տեղի ունեցել նաև ներկայիս լեմուրների (Lemuriformes) և լորիների (Lorisiformes) բաժանումը:բաժանումը։ Սրանք պահպանել են գիշերային կենսակերպը և շրջակա աշխարհի ընկալման հոտառական եղանակը:եղանակը։ Աֆրիկայում և Ասիայիում բնակվող Լորիների (Loridae) և գալագոների (Galagidae) ընտանիքների բրածո տեսակները հայտնի են եղել միոգենի ժամանակ:ժամանակ։ Վաղ միոցենի ընթացքում Լեմուրանմաններից առաջացել են դաուպոբենտոնիդները (Daupobentoniidae), իսկ ուշ միոգենում նաև մկնային լեմուրները (Cheirogaleidae), լեպիլեմուրները (Lepilemuridae), պատմության ընթացքում ոչնչացած մեգալոպոդները (Megalapadidae), որոնք արտաքինից նման էին կոալաներին և լեմուրները (Lemuridae), իսկ սրանցից ավելի ուշ ձևավորվել են Ինդրիները (Indriidae):։ Լեմուրների գենոմի ուսումնասիրությունը ցույց է տալիս նրանց մեծ տարբերությունը մյուս խոնավաքիթներից, որը պայմանավորված է Մադագասկար կղզու մեկուսացման հետ:հետ։ Հավանաբար կղզին բնակեցվել է միայն մեկ միգրացիայի ժամանակ, որից հետո այստեղ տարածված տեսակները լրիվ մեկուսացել են մայրցամաքից:մայրցամաքից։

Պրիմատների երկրորդ ճյուղը` Չորաքիթները, ևս սկզբնական շրջանում տարածված է եղել Լավրազիայում:Լավրազիայում։ Գրեթե 60 մլն տարի առաջ` Պալեոգենի սկզբում, առաջացել են Երկարակրունկանմանները (Tarsiiformes), որոնք այժմ ներկայացված են մեկ` երկարակրունկների (Tarsiidae) ընտանիքով:ընտանիքով։

Նույն ժամանակում են առաջացել նաև չորաքիթների երկրորդ ճյուղի` կապիկների (Simiiformes) առաջին ներկայացուցիչները:ներկայացուցիչները։ Սրանք դեռևս վարում էին գիշերային կենսակերպ, սակայն հետզհետե անցնում էին ցերեկայինի:ցերեկայինի։ Այս անցումը ուղեկցվում էր նախնիների կորցրած եռագույն տեսողության վերականգնմամբ, որը հնարավորություն էր տալիս հեռավորության վրա գնահատել պտուղների ուտելիությունը:ուտելիությունը։ Շփման եղանակների (ժեստեր, միմիկա, դիրքեր և այլն) զարգացման հետևանքով սրանց մոտ թուլացել է հոտառությունը, հետևաբար փոքրացել է նաև ուղեղի համապատասխան բաժինը, իսկ տեսողության համար պատասխանատու ծոծրակային բիլթը` հակառակը, մեծացել է:է։ Բնակության միջավայրը աստիճանաբար տեղափոխվել է դեպի հարավ` ընգրկելով [[հարավարևելյան Ասիա]]ն և [[Աֆրիկա]]ն:ն։

Հնագույն կապիկները Էոսիմայիններն են (Eosimiidae), որոնց բրածո մնացորդները հայտնաբերվել են Հնդկաստանում և Չինաստանում և գնահատվում են 35-55մլն տարեկան:տարեկան։ Ավելի ուշ` մոտ 40մլն տարի առաջ, տեղի է ունեցել կապիկների մի մասի վերաբնակեցում Հարավային Ամերիկայում:Ամերիկայում։ Տեղափոխությունը հավանաբար կատարվել է Ատլանտյան օվկիանոսով:օվկիանոսով։ Ինչպես լեմուրները, սրանք նույնպես տեղափոխվել են ընդամենը մեկ անգամ և փոխադրված առանձնյակները կորցրել են իրենց կապը Հին Աշխարհի իրենց հարազատների հետ:հետ։ Նրանք սկիզբ են տվել Լայնաքիթ կապիկների (Plathyrhini) մի քանի ընտանիքների:ընտանիքների։ Այս խմբի ամենահին բրածոն հանդիսանում է Բրանիզելլան (Branisella, մոտ 26մլն տարեկան), այնուհետև տեղի է ունեցել ներկայումս հայտնի ընտանիքների դիվերգենցիան:դիվերգենցիան։ Հին աշխարհում մնացած տեսակները հիմք տվեցին Նեղքիթ կապիկներին (Catarhini):։ Այս խմբի առաջին ընտանիքը Օլիգոպիթեկներն էին, որոնք բնակվում էին ներկայիս Եգիպտոսի տարածքում` մոտ 37մլն տարի առաջ:առաջ։ Նեղքիթների հետագա տարամիտումը տեղի է ունեցել Աֆրիկայի և Հարավ-արևելյան Ասիայի տարածքում:տարածքում։ Անհետացած ընտանիքներից են Պրոկոնսուլները (Proconsulidae, 23-17մլն տարի առաջ), Դենդրոպիթեկները (Dendropithecidae, 20-17մլն տարի առաջ) և այլն:այլն։ Օլիգոցենում տեղ է ունեցել Կզակապիկանմանների (Cercopithecoidea) առանձնացումը:առանձնացումը։ Նրանք այժմ ներկայացված են մեկ` Կզակապիկների (Cercopithecidae) ընտանիքով:ընտանիքով։ Ավելի ուշ առաջացել են նաև Մարդանմանները (Hominoidea):։ Մոտ 18մլն տարի առաջ տեղի է ունեցել Գիբոնների (Hylobatidae) և Հոմինիդների (Hominidae) բաժանումը:բաժանումը։ Վերջիններիս բրածո մնացորդների տարիքը գնահատվում է 7մլն տարի:տարի։ Սրանց զարգացումը տեղի է ունեցել աստիճանաբար, պոչը կորցնելու, մազածածկույթի կրճատման, գլխուղեղի կառուցվածքի և պահվածքի բարդացման, միայն հետին ոտքերով քայլելուն անցնելու ուղղությամբ:ուղղությամբ։ Վերջինը հնարավորություն է տվել ձեռքերը` որպես աշխատանքային օրգան օգտագործելու համար:համար։ Այս փոփոխություններն ի վերջո բերել են մարդու առաջացմանը:առաջացմանը։ Միևնույն ժամանակ տեղի է ունեցել նաև նեղքիթ կապիկների տեղաշարժը դեպի հյուսսային Աֆրիկա, ապա` Եվրոպա, որտեղ, սակայն, նրանք անհետացել են. Վերջին եվրոպական կզակապիկների տարիքը գնահատվում է 1,8-2մլն տարի, որից հետո, մինչև մարդու ի հայտ գալը, Եվրոպան չի իմացել պրիմատներին:պրիմատներին։ [3]

*Մ.Ե. Համբարյան, «Ողնաշարավորների կենդանաբանություն», հատոր 4, Երևան, 2002թ:2002թ։