«Բեռն»–ի խմբագրումների տարբերություն
Content deleted Content added
չ clean up, փոխարինվեց: մարդ։ → մարդ։ oգտվելով ԱՎԲ |
No edit summary |
||
Տող 72.
'''Բեռնը''' ({{lang-de|Bern}}, {{lang-fr|Berne}}, {{lang-it|Berna}}, {{lang-rm|Berna}}) [[Շվեյցարիա]]յի մայրաքաղաքն է, Բեռն կանտոնի վարչական կենտրոնը։ Բեռնը բնակչությամբ [[Շվեյցարիա]]յի չորրորդ քաղաքն է, [[Ցյուրիխ]]ից,[[Ժնև]]ից և [[Բազել]]ից հետո։ Բնակչության մեծամասնությունը խոսում է [[գերմաներեն]]։ Բեռնի [[քաղաքային ագլոմերացիա]]ն կազմում է 300 հազար մարդ։
== Անվանում ==
Բեռնի անվանման ստուգաբանությունը անորոշ է։ Ըստ տեղական լեգենդի, հիմնված ժողովրդական ստուգաբանության վրա, Berchtold(Բերչթոլդ) V -ը՝ Zähringen-ի դուքսը, Բեռնի հիմնադիրը, խոստացել էր անվանել քաղաքը որսի ժամանակ իրեն հադիպած առաջին կենդանու անունով, որը և արջն էր։ Երկար ժամանակ քննարկվում էր, որ քաղաքը անվանվել էր Իտալական Վերոնա քաղաքի անունով, որը ժամանակին հայտնի էր որպես Բեռն միջնադարյան գերմաներենով։ Որպես 1980թ․-ին Բեռնի ցինկի սալիկի հայտնաբերման արդյունք, հիմա ավելի տարածված է մտածել , որ քաղաքի անվանումը ծագում է արդեն գոյություն ունեցող Կելտական տեղանվան անունից՝ berna «ճեղքվածք»: Արջը Բեռնի զինանշանի և զինվորական համազգեստի խորհրդանիշ կենդանին է 1920-ականներից։
== Պատմություն ==
=== Վաղ պատմություն ===
[[Պատկեր:Untertorbrücke Tschachtlanchronik.jpg|thumb]]
[[File:MerianBern.jpg|thumb]]
Չկա հնագիտական ապացույց, որը կմատնանշի քաղաքի կենտրոնում բնակեցման մասին դեռևս 12րդ-դարից: Հին ժամանակներում կելտական քաղաք-ամրոց կար Բեռնի հյուսիսում կանգնած դեռ մթա 2րդ դարից, որը 12 քաղաք-ամրոցներից էր Կեսարի կողմից նշված։ Հռոմեական դարաշրջանի ընթացքում այնտեղ էր գտնվում նայև Գալա-Հռոմեական դաշինքը։ Բեռնի ցինկե սալիկի անունը Brenodor(Բրենոյի կացարան) է։ Միջնադարում կար կացարան Bümpliz-ում, որը հիմա Բեռնի մի թաղամաս է, 4 կմ հեռավորության վրա միջնադարյան քաղաքից։
Միջնադարյան քաղաքը հիմնադրել է Zähringer իշխանական ընտանիքը, որը եկավ իշխանության Վերին Բուրգունդիում 12րդ դարում։ Հենվելով 14րդ դարի պատմագրության վրա Բեռնը հիմնադրվել է 1191թ-ին Berchtold(Բերչթոլդ) V -ի՝ Zähringen-ի դուքսի կողմից։
Երբ 1218թ-ին Բերչթոլդը մահացավ, չթողնելով ժառանգորդ, Բեռնը դարձավ ազատ կայսերական քաղաք։
=== Հին Շվեցարական համադաշնություն ===
1353-ին Բեռնը մտավ շվեցարական համադաշնություն, դառնալով «ութ կանտոններից» մեկը 1353 - ից մինչև 1481-ը ձևավորման շրջանում ։ Բեռնը նվաճվել է Արգուի(1415 թ) և Վոյի (1536) կողմից։ Բեռնը դառնում է ամենամեծ քաղաքը Ալպերի հյուսիսում 18 - րդ դարում, հիմնականում բաղկացած Բեռնի կանտոնից և Վոյի կանտոնից.
Քաղաքը աճել է Արե գետի կողմից ստեղծված թերակղզու արևմուտքի ուղղությամբ։ Սկզբում Zytglogge աշտարակը խորհրդանշում էր քաղաքի արևմտյան սահմանը 1191-1256թթ-ին։ Երեսնամյա պատերազմի ժամանակ ստեղծվեցին 2 ամրություններ, այսպես կոչված մեծ և փոքր Schanze(խրամատ), կառուցվել էին պաշտպանելու համար թերակղզու ամբողջ տարածքը։
1405ի մեծ հրդեհից հետո ֆայտե շինությունները աստիճանաբար փոխարինվեցին կիսափայտե իսկ ավելի ուշ նաև ավազաքար շենքերի, որոնք էլ պետք ա բնութագրեինք Հին Քաղաքը։ Չնայաց ժանտախտի համաճարակի ալիքին , որը տարածվեց Եվրոպայում 14րդ դարում, քաղաքը շարունակում էր աճել պայմանավորված հարևան տարածքներից ներգաղթով։
=== Ժամանակակից պատմություն ===
Բեռնը գրավվել է ֆրանսիական զորէերի կողմից 1798թ-ին ֆրանսիական հեղափոխական պատերազմների ժամանակ, երբ այն զրկված էր իր տարածքների մի մասից։ 1814թ-ին Վիաննայի կոնգրեսից հետո հետ վերադարձվեցին Բեռնական Յուրան ր Բեռնը կրկին դարձավ համադաշնության մեծագույն կանտոնը մինչև Յուրայի կանտոնի անջատումը 1979թ-ին։ 1848թ-ին Բեռնը դարձավ նոր Շվեցարական դաշնային պետության դաշանյին քաղաք։ Մի շարք Սոցիալիստական առաջին և երկրորդ միջազգային կառույցների համագումարներ են կայացել Բեռնում, հատկապես Առաջին համաշխարհային պատերազմի տարիներին, երբ Շվեյցարիան եղել է չեզոք։
== Աշխարհագրություն ==
Բեռնը գտնվում է Շվեյցարիայի սարահարթի Բեռնի կանտոնում, Շվեյցարիայի կենտրոնից քիչ արևմուտք և Բեռնյան Ալպերից 20 կմ դեպի հյուսիս. Բեռնի շրջակայքը ստեղծվել է Սառցե շրջանի սառցե բեկորներից. Բեռնին ամենամոտ 2 լեռներն են Gurten-ը, որի բարձրությունը 864մ է և Bantiger-ը, որի բարձրությունը 947մ է։
Քաղաքը ի սկզբանե կառուցվել է լեռնոտ թերակղզում շրջապատված Արե գետով, բայց դուրս եկավ բնական սահմաններից մոտ 19 - րդ դարում. Մի շարք կամուրջներեն կառուցվել թույլ տալու համար քաղաքի ընդլայնումը Արեի սահմաններից դեպի դուրս։
Բեռնը կառուցվել է շատ անհարթ հատվածում. Կա մի քանի տասնյակ մետր բարձրությունների տարբերություն քաղաքի ստորին շրջանների և բարձրագույն նորերի միջև։
Բեռնը 2009 թ - ին ուներ 51,62 քառակուսի կիլոմետր տարածք։ Այս տարածքում 9,79 քառակուսի կիլոմետրը կամ 19.0% - ը օգտագործվում է գյուղատնտեսական նպատակներով, իսկ 17.33 քառակուսի կիլոմետրը կամ 33.6% - ը անտառածածկ է։ Մնացած տարածքի 23,25 քառակուսի կիլոմետրը կամ 45.0% - ը բնակեցված է(շենքեր կամ ճանապարհներ), 1.06 քառակուսի կիլոմետր կամ 2,1% - ը գետեր կամ լճեր և 0.16 քառակուսի կիլոմետր կամ 0.3% - ը անարդյունավետ հող։
Կառուցապատված տարածքում, 3.6% բաղկացած է արդյունաբերական շենքերից, 21.7%, բնակարաններից և այլ շենքերից և 12,6% - ը հատկացված է տրանսպորտային ենթակառուցվածքին։ Էլեկտրաէներգիայի եւ ջրամատակարարման ենթակառուցվածքները, ինչպես նաև այլ հատուկ օգտագործված տարածքները կազմում է քաղաքի 1.1% - ը , իսկ մյուսը 6.0% բաղկացած է այգիներից, կանաչ գոտիներից և սպորտային դաշտերից։ Ընդհանուր տարածքի . 32.8% - ը անտառ է։ Գյուղատնտեսական հողերի 14.3% - ը օգտագործվում է աճող մշակաբույսերի և 4.0% - ը նախատեսված է օգտագործվել որպես արոտավայր. Գետերն ու վտակները մատակարարում են քաղաքի ողջ ջուրը։
=== Կլիմա ===
{{Weather box
|location = Bern (1981–2010)
|metric first = Y
|single line = Y
|Jan high C = 2.8
|Feb high C = 4.7
|Mar high C = 9.5
|Apr high C = 13.4
|May high C = 18.2
|Jun high C = 21.6
|Jul high C = 24.3
|Aug high C = 23.7
|Sep high C = 19.1
|Oct high C = 13.8
|Nov high C = 7.3
|Dec high C = 3.5
|year high C = 13.5
|Jan mean C = -0.4
|Feb mean C = 0.7
|Mar mean C = 4.7
|Apr mean C = 8.1
|May mean C = 12.7
|Jun mean C = 16.0
|Jul mean C = 18.3
|Aug mean C = 17.7
|Sep mean C = 13.7
|Oct mean C = 9.3
|Nov mean C = 3.7
|Dec mean C = 0.6
|year mean C = 8.8
|Jan low C = -3.6
|Feb low C = -3.1
|Mar low C = 0.2
|Apr low C = 3.0
|May low C = 7.4
|Jun low C = 10.5
|Jul low C = 12.5
|Aug low C = 12.3
|Sep low C = 8.9
|Oct low C = 5.4
|Nov low C = 0.4
|Dec low C = -2.3
|year low C = 4.3
|precipitation colour = green
|Jan precipitation mm = 60
|Feb precipitation mm = 55
|Mar precipitation mm = 73
|Apr precipitation mm = 82
|May precipitation mm = 119
|Jun precipitation mm = 111
|Jul precipitation mm = 106
|Aug precipitation mm = 116
|Sep precipitation mm = 99
|Oct precipitation mm = 88
|Nov precipitation mm = 76
|Dec precipitation mm = 74
|year precipitation mm = 1059
|Jan snow cm = 12.8
|Feb snow cm = 13.1
|Mar snow cm = 7.0
|Apr snow cm = 0.8
|May snow cm = 0.0
|Jun snow cm = 0.0
|Jul snow cm = 0.0
|Aug snow cm = 0.0
|Sep snow cm = 0.0
|Oct snow cm = 0.1
|Nov snow cm = 5.5
|Dec snow cm = 13.3
|year snow cm = 52.6
|unit precipitation days = 1.0 mm
|Jan precipitation days = 9.6
|Feb precipitation days = 9.0
|Mar precipitation days = 10.6
|Apr precipitation days = 10.4
|May precipitation days = 12.6
|Jun precipitation days = 11.1
|Jul precipitation days = 10.8
|Aug precipitation days = 10.7
|Sep precipitation days = 8.9
|Oct precipitation days = 10.4
|Nov precipitation days = 10.2
|Dec precipitation days = 9.9
|year precipitation days = 124.2
|unit snow days = 1.0 cm
|Jan snow days = 4.1
|Feb snow days = 3.5
|Mar snow days = 2.0
|Apr snow days = 0.3
|May snow days = 0.0
|Jun snow days = 0.0
|Jul snow days = 0.0
|Aug snow days = 0.0
|Sep snow days = 0.0
|Oct snow days = 0.0
|Nov snow days = 1.1
|Dec snow days = 3.1
|year snow days = 14.1
|Jan humidity = 84
|Feb humidity = 79
|Mar humidity = 73
|Apr humidity = 71
|May humidity = 73
|Jun humidity = 71
|Jul humidity = 71
|Aug humidity = 73
|Sep humidity = 79
|Oct humidity = 84
|Nov humidity = 85
|Dec humidity = 85
|year humidity = 77
|Jan sun = 64
|Feb sun = 87
|Mar sun = 137
|Apr sun = 159
|May sun = 182
|Jun sun = 205
|Jul sun = 236
|Aug sun = 217
|Sep sun = 165
|Oct sun = 113
|Nov sun = 68
|Dec sun = 49
|year sun = 1682
|source 1 = MeteoSwiss<nowiki><ref name=MeteoSwiss>{{</nowiki>cite web
| url = http://www.meteoswiss.admin.ch/files/kd/climsheet/en/BER_norm8110.pdf
| title = Climate Normals Bern/Zollikofen 1981–2010
| work = Climate diagrams and normals from Swiss measuring stations
| publisher = Federal Office of Meteorology and Climatology (MeteoSwiss)
| accessdate = 21 January 2013<nowiki>}}</ref></nowiki>
|date=August 2010
}}
{{Շվեյցարիա-անավարտ}}
| |||