«Գեոցենտրիզմ»–ի խմբագրումների տարբերություն
Content deleted Content added
No edit summary |
չ clean up, փոխարինվեց: : → ։, → (16) oգտվելով ԱՎԲ |
||
Տող 1.
[[Պատկեր:Bartolomeu Velho 1568.jpg|մինի|աջից|Երկնային մարմինների պատկեր,նկարազարդումը պորտուգալացի Բարտոլոմեու Վեհոյի, 1568 թվական]]
[[Աստղագիտություն|Աստղագիտության]] մեջ '''երկրակենտրոն մոդելը''' (ինչպես նաև '''գեոցենտրիզմ''' կամ '''Պտոլեմյան համակարգ''') [[
Երկու լայնածավալ ուսումնասիրությունների արդյունքում պարզ դարձավ, որ երկիրը տիեզերքի կենտրոնն է։ Համաձայն առաջին ուսումնասիրության աստղերը, արեգակը և մոլորակները պտտվում են երկրի շուրջը ամեն օր՝ այն դարձնելով այս համակարգի կենտրոնը։ Այնուհետև, յուրաքանչյուր աստղ գտնվում է աստղային կամ երկնային ոլորտում, որտեղ երկիրը կենտրոնն է, որը ամեն օր պտտվում է՝ գծելով հյուսիսային և հարավային բևեռները՝ որպես առանցքներ։
[[Հասարակած
Հնադարյան հռոմեացիները և միջին դարերի [[Փիլիսոփաների ցանկ|փիլիսոփաները]] սովորաբար կապակցում էին երկրակենտրոն մոդելը գնդաձև երկրի հետ։ Այն նույնը չէ, ինչ որ հին ժամանակների հարթ երկրի մոդելն էր, որը ենթադրվում էր որոշ առասպելաբանությունների մեջ, այլ այն նման է [[Աստվածաշունչ|աստվածաշնչյան]] և ետաստվածաշնչյան լատինական աստղագիտության մոդելին։ Հին հրեական ուրանոգրաֆիական նկարներում հարթ երկրի վրա նկարված է գմբեթաձև կոշտ [[հովանոց]], որը կոչվում է երկնակամար։
Այնուամենայնիվ, հին հույները հավատում էին, որ մոլորակների ընթացքը շրջանաձև է և ոչ ձվաձև, մի տեսակետ, որը չվիճարկվեց մինչև [[17-րդ դար]]ը՝ Կոպերնիկուսի և [[Կեպլեր
Պտոլեմի երկրակենտրոն մոդելի աստղագիտական կանխատեսումները կիրառվեցին մոտ 1500 տարի՝ ստեղծելու համար աստղագիտական [[Քարտեզագրություն|քարտեզներ]]։ Վաղ շրջանում իշխում էր երկրակենտրոն մոդելի գաղափարը, սակայն [[16-րդ դար]]ից սկսած աստիճանաբար փոխարինվեց Կոպերնիկուսի, [[Գալիլեո Գալիլեյ|Գալիլեոյի]] և Կեպլերի արևակենտրոն մոդելով։ Այնքան էլ հեշտ չէր այս երկու տեսությունների անցումը։ Քրիստոնյա աստվածաբանները պատրաստ էին հերքել այն տեսությունը, որը համապատասխանում է Աստվածաշնչյան հատվածներին։ Մյուսները կարծում էին, որ նոր, անհայտ տեսությունը չի կարող վտանգել գեոցենտրիզմի ընդունված կոնսենսուսը։
== Հին Հունաստան ==
[[Պատկեր:Persectives of Anaximander's universe.png|մինի|աջից|Անաքսիմանդերի տիեզերքի մոդելի պատկերը, ձախից՝ ցերեկային ժամերն են ամառվա ընթացքում, իսկ աջից՝ գիշերն է ձմեռվա ընթացքում]]
Երկրակենտրոն մոդելը մտավ հունական աստղագիտության և [[Փիլիսոփայություն|փիլիսոփայության]] մեջ վաղ շրջանում. այն կարելի է հանդիպել նախասոկրատեսյան փիլիսոփայության մեջ։ Ք.Ա. 6-րդ դարում Անաքսիմանդերը տիեզերաբանության մոդել առաջարկեց, համաձայն որի երկիրը սյուների տեսք ունի և բարձր գտնվում է ամենի կենտրոնում։ Արեգակը, լուսինը և մոլորակները անտեսանելի սկավառակների մեջ գտնվող անցքեր են, որոնք շրջապատում են երկիրը։ Անցքերի միջով մարդկությունը կարող է տեսնել
Ք.Ա. 4-րդ դարում հույն երկու նշանավոր փիլիսոփաներ [[Պլատոն
Արիստոտելյան լիովին մշակած համակարգում գնդաձև երկիրը գտնվում է տիեզերքի կենտրոնում, իսկ մյուս բոլոր երկնային մարմինները միացված էն 47-56 թափանցիկ համակենտրոնային ոլորտների, որոնք պտտվում են երկրի շուրջը (թիվը մեծ է, քանի որ յուրաքանչյուր մոլորակի համար մի քանի ոլորտ է հատկացված)։ Այս ոլորտները հայտնի են որպես բյուրեղային ոլորտներ, բոլորը շարժվում են տարբեր արագությամբ՝ երկրի շուրջ մարմինների ռոտացիա ստեղծելու համար։ Նրանք ստեղծված են անապականելի նյութից՝ եթերից։ Արիստոտելի կարծիքով լուսինը գտնվում է ամենախորը ոլորտում և այդպիսով դիպչում է երկրի ոլորտին՝ պատճառելով մուգ կետեր և կարողանալով անցնել լուսնային փուլերով։ Ավելի ուշ նա իր համակարգը նկարագրել է որպես երկրային տարրերի բնական տենդենցներ. [[հող]], [[ջուր]], [[կրակ]], [[օդ]], ինչպես նաև երկնային եթեր։
Երկրակենտրոն մոդելին կցումները սերում են մեծապես մի շարք կարևոր ուսումնասիրություններից։ Առաջին հերթին, եթե երկիրը իրոք շարժվեր, ապա կարելի կլիներ տեսնել հաստատուն աստղերի տեղափոխությունը՝ ի շնորհիվ աստղային պարալաքսի։ Կարճ ասած, եթե երկիրը շարժվում էր, ապա [[
Դիտարկելի պարալաքսի բացակայությունը յուրաքանչյուր ոչ երկրակենտրոն տեսության մեջ համարվում է ճակատագրական սխալ։ Մյուս զննումը, որը այդ ժամանակ կիրառվել է ի նպաստ երկրակենտրոն մոդելի, եղել է Վեներայի [[
Գերադասելի են մի շարք երևույթների մթնոլորտային բացատրությունը, քանի որ Էուդոքսյան-արիստոտելյան մոդելը,որը
== Պտոլեմիկ մոդել ==
Չնայած որ հունական գեոցենտրիզմի հիմնական դրույթները հիմնվել են Արստոտելյան ժամանակաշրջանում, սակայն նրա համակարգի մանրամասները չեն դարձել նորմա։ Պտոլեմիկ համակարգը, որը ստեղծել է հելենիստական աստղագետ Կլաուդիուս Պտոլեմաեուսը [[2-րդ դար]]ում, ի վերջո ստանդարտացրեց գեոցենտրիզմը։ Նրա հիմնական աստղագիտական աշխատանքը "Ալմագեստը" համարվում է հունական, հելենիստական և բաբելոնյան աստղագետների աշխատանքների գագաթնակետը։ Մեկ հազարամյակ եվրոպական և իսլամական աստղագետները ենթադրում էին, որ այն տիեզերական մոդելի ճիշտ ձևն է։ Իր ազդեցության պատճառով մարդիկ այն նույնականացնում են երկրակենտրոն մոդելին։
Պտոլեմին պնդում էր, որ երկիրը տիեզերքի կենտրոնն է՝ ելնելով այն պարզ դիտարկումից, որ միշտ աստղերի կեսը [[
=== Պտոլեմիկ մոդել ===
Տող 33.
Պտոլեմիկ համակարգում յուրաքանչյուր մոլորակ շարժվում է երկու կամ ավելի ոլորտների համակարգով. մեկը կոչվում է դրա բացատարը, իսկ մյուսները՝ դրա մակաշրջանները։ Բացատարը շրջան է, որի կենտրոնական կետը գտնվում է հավասարի և երկրի կես ճամփին(աջ կողմում պատկերված նկարի վրա այն նշված է X-ով)։ Մյուս ոլորտը, մակաշրջանը, տեղակայված է բացատարի մեջ (աջ կողմի նկարում պատկերված է ավելի փոքր կետագծերով)։ Մոլորակը պտտվում է մակաշրջանի շուրջը, միևնույն ժամանակ մակաշրջանը պտտվում է բացատարով նշված շավիղով։
Այս համախմբված շարժումները տվյալ մոլորակը մոտեցնում և հեռացնում են երկիր մոլորակին իր ուղեծրի տարբեր կետերում, իսկ դիտորդին ստիպում են հավատալ, որ մոլորակը նույնիսկ դանդաղել, կանգնել և հակառակ է շարժվել։ Այս տեսանելի ռետրոգրադ ընթացքը հունական աստղագիտության համակարգի անհամապատասխանություններից ամենամեծն է, իսկ Պտոլեմի դեպքում բացատարը և մակաշրջանը ստեղծելու համար հիմնական պատճառն է։
Իրականում մակաշրջանով մոդելը ձվագիծ ուղեծրի լավ օրինակ է, որը ունի ցածր արտակենտրոնություն, որտեղ հիմնական առանձնահատկությունը չեզոքացված կիզակենտրոնն է։ Հայտնի էլիպսի ձևը չի երևում նշմարելի չափով, երբ արտակենտրոնությունը ավելի քիչ է, քան 5%-ը, սակայն կենտրոնի չեզոք հեռավորությունը շատ նշմարելի է նույնիսկ ցածր արտակենտրոնության դեպքում։
Գեոցենտրիզմը ի վերջո փոխարինվում է հելիոցենտրիզմով։ Սակայն վաղ հելիոցենտրիկ մոդել՝ կոպերնիկյան հելիոցենտրիզմում պահպանվել է բացատարը և մակաշրջանը, քանի որ հիմնավորապես ճիշտ է դարձնում կանխատեսումները, որոնք դիտարկումների հետ ավելի համաձայն են, քան նախկին [[
Երկրից դուրս ոլորտների Պտոլեմիկ կարգը՝ <ref>Goldstein, Bernard R. (1967). "The Arabic version of Ptolemy's planetary hypothesis". Transactions of the American Philosophical Society 57 (pt. 4): 6. JSTOR 1006040.</ref>
# Լուսին
Տող 48.
# "Առաջին շարժվողը"
Պտոլեմին չի ստեղծել կամ հորինել այս կարգը, այն նման է հին Յոթ Երկինքներ կրոնական աստղագիտությանը, որը տարածված էր հիմնական Եվրասիական կրոնական [[
Բացատար-մակաշրջան մոդելը կիրառվել է հույն աստղագետների կողմից հազարամյակներ շարունակ, քանի որ պարունակել է արտակենտրոնի գաղափարը։ Նկարում, բացատարի կենտրոնը ոչ թե [[
Հավասարաչափը գտնվում է մոլորակի ուղեծրի կենտրոնին մոտ. եթե կանգնեք և դիտեք այդտեղից, ապա ձեզ կթվա, որ մոլորակի մակաշրջանի կենտրոնը միշտ նույն [[Արագություն|արագությամբ]] է շարժվում։ Այդ իսկ պատճառով, մոլորակը իրականում շարժվում է տարբեր արագություններով, երբ մակաշրջանը իր բացատարում գտնվում է տարբեր կետերում։ Կիրառելով հավասարաչափը, Պտոլեմին ցանկանում էր պահպանել շարժումը, որը անփոփոխ և շրջաբերական է։ Հետևանքային համակարգը, որը ի վերջո լայնորեն ընդունվեց [[
=== Գեոցենտրիզմ և իսլամական աստղագիտություն ===
Իսլամական աստղագիտությունում ի շնորհիվ պտոլեմիկ համակարգի գիտական գերիշխանության, [[
12-րդ դարում Արզաչելը հրաժարվեց հին հունական մշտական շրջանաձև շարժման գաղափարից վարկած առաջ քաշելով, համաձայն որի Մերկուրի մոլորակը շարժվում է էլիպսաձև ուղեծրով, մինչդեռ Ալպետրագուսը առաջարկեց թափառող մոդելը, որը հրաժարվեց հավասարաչափի, մակաշրջանի և արտակենտրոն մեխանիզմների մոդելներից, չնայած որ սա ծագեց մի մեխանիզմում, որը պակաս ճշգրիտ էր։ <ref>Rufus, W. C. (May 1939). "The influence of Islamic astronomy in Europe and the far east". Popular Astronomy 47 (5): 233–8.</ref>
"Մարաղայի հեղափոխությունը" [[Մարաղայի աստղադիտարան (Իրան)|Մարաղայի]] դպրոցի հեղափոխությունն է ընդդեմ Պտոլեմիկ աստղագիտության։ "Մարաղա դպրոցը" համարվում է աստղագիտական ավանդույթ, որը սկիզբ է առել Մարաղայի դիտարանում և շարունակվել է [[Դամասկոս
Ոչ Պտոլեմիկ ձևակերպությունների հարցում նրանք ավելի հաջողակ դուրս եկան, քան իրենց անդալուզիացի նախորդները, որոնք հրաժարվել էին հավասարաչափի և արտակենտրոնի մոդելներից. ավելի ճշգրիտ էին, քան Պտոլեմիկ մոդելը թվականորեն կանխատեսվող մոլորակային դիրքերում և ավելի լավ էին էմպիրիկ դիտարկումների մեջ։ <ref>Saliba, George (1994). A History of Arabic Astronomy: Planetary Theories During the Golden Age of Islam. New York University Press. pp. 233–234, 240. ISBN 0814780237.</ref> Մարաղայի աստղագետներից ամենանշանավորներն են Մո՝այյեդուդդին Ուրդին, Նասիր ալ-Դին ալ-Թուսին(1201–1274), Քութբ ալ-Դին ալ Շիրազին (1236–1311), Իբն ալ-Շատիրը (1304–1375),, Ալի Քուշջին, Ալ-Բիրջանդին և Շամս ալ-Դին ալ-Խաֆրին։ <ref>Dallal, Ahmad (1999). "Science, Medicine and Technology". In Esposito, John. The Oxford History of Islam. New York: Oxford University Press. p. 171.</ref> Իբն ալ-Շատիրը(1304–1375), ով Դամասկոսի աստղագետներից էր, գրել է "Մոլորակային տեսության բարելավմանը ուղղված վերջնական հետազոտություն" (Kitab Nihayat al-Sul fi Tashih al-Usul ) լայնածավալ գիրքը, որտեղ առկա էր թեորիա, որը շատ է հեռանում այդ ժամանակվա Պտոլեմիկ համակարգից։
Սակայն Մարաղայի դպրոցը երբեք չի ունեցել պարադիգմ անցում դեպի հելիոցենտրիզմ։ <ref>
== Գեոցենտրիզմ և նրա "մրցակից" համակարգը ==
Ոչ բոլոր հույներն են համաձայնել գեոցենտրիզմի հետ։[[Պյութագորաս
Հերակլիդուս Պոնտիկուսը ևս մեկ անգամ առաջարկել է, որ և Վեներան և Մերկուրին ավելի շուտ պտտվում են արեգակի շուրջը, քան երկրի, սակայն այս տեսանկյունը այլևս ընդունելի չէ։ <ref
=== Կոպերնիկյան համակարգ ===
[[1543]] թվականին, գեոցենտրիզմը առաջին անգամ ստացավ լուրջ մարտահրավեր, երբ հրատարակվեց Կոպերնիկուսի "Երկնային ոլորտների հեղափոխության մասին" (De revolutionibus orbium coelestium)գիրքը։ Այն փաստում էր, որ երկիրը և մոլորակները պտտվում են արեգակի շուրջը։ Հետագայում երկար տարիներ դեռ կիրառվում էր գեոցենտրիզմի համակարգը, քանի որ Կոպերնիկյան համակարգը ավելի լավ կանխատեսումներ
[[1609]] թվականին [[
[[1610]] թվականի [[
Այնուամենայնիվ, Պտոլեմին Վեներայի բացատարը և մակաշրջանը տեղաադրեց արեգակի ոլորտի ներսում(արեգակի և Մերկուրիի միջև), սակայն սա կամայական էր. նա հեշտորեն կարող էր փոխել Վեներային և Մերկուրիին և տեղադրել դրանք արեգակի մյուս կողմում, կամ Վեներայի և Մերկուրիի հետ կապված այլ փոփոխություններ անել, քանի որ նրանք միշտ գտնվում էին երկրից արեգակ անցնող գծին
Եթե Վեներան գտնվում է արեգակի և երկրի միջև, ապա Վեներային փուլը միշտ պետք է լինի կիսախավար կամ ամբողջովին խավար։
Եթե Վեներան արեգակի ներքևում է գտնվում, ապա նրա փուլը պետք է լինի կիսատ կամ ամբողջական։
Իսկ Գալիլեոն սկզբում Վեներան տեսավ փոքր և ամբողջական, այնուհետև մեծ և կիսախավարած։
Համաձայն այս վարկածների, Պտոլեմիկ համակարգում Վեներայի մակաշրջանը արեգակի ուղեծրի ոչ ներսում և ոչ էլ դրսում է գտնվում։ Արդյունքում Պտոլեմիկ համակարգի հետևորդները հրաժարվեցին այն գաղափարից, որ Վեներայի մակաշրջանը ամբողջովին արեգակի ներսում է գտնվում, իսկ ավելի ուշ 17-րդ դարում աստղագիտական կոսմոլոգիաների միջև եղած մրցակցությունը շեշտը դրեց Տիկո Բրահեյի Տիկոնիկ համակարգի
[[Պատկեր:Phases-of-Venus.svg|մինի|աջից|Վեներայի փուլերը]]
== Ձգողականություն ==
Կեպլերը վերլուծեց Տիկո Բրահեյի հայտնի ճշգրիտ դիտարկումները և այնուհետև
[[1687]] թվականին [[Իսահակ Նյուտոն]]ը հնարեց տիեզերական ձգողականության օրենքը։ Ձգողականությունը ներկայացվում էր որպես մի ուժ, որը պահում էր և երկիրը և մոլորակները, ինչպես նաև պահում էր օդը։ Ջգողականության օրենքը թույլ տվեց գիտնականներին կազմել հավանական հելիոցենտրիկ մոդել արեգակնային համակարգի համար։ Իր "Սկզբունքներ" (Principia) աշխատությունում բացատրում էր իր ձգողականության նոր համակարգը, որը ուղղորդում էր երկնային մարմինների շարժումը և մեր արեգակնային համակարգը պահում էր իր աշխատանքային կանոնավոր կարգում։ Կենտրոնաձիգ ուժի նկարագրությունը բեկումնային էր գիտական մտքի համար։ Սակայն գործընթացը աստիճանաբար էր տեղի ունենում։
[[1838]] թվականին աստղագետ Ֆրիդրիխ Վիլհելմ Բեսսելը հաջող կերպով չափեց 61 Կարապի համաստեղության (61 Cygni) պարալաքսը և հերքեց Պտոլեմի այն պնդումը, որ պարալաքսային շարժում գոյություն չունի։ Սա ի վերջո հաստատեց Կոպերնիկուսի ենթադրությունները՝ տրամադրելով ճշգրիտ, հուսալի գիտական դիտարկումներ և ցույց տվեց
Գեոցենտրիկ համակարգը օգտակար է ամենօրյա գործողությունների համար և հատկապես լաբորատոր փորձարկումների համար, սակայն հարմար տարբերակ չէ արեգակնային համակարգի մեխանիկայի և տարածական ճանապարհորդության համար։ Եթե հելիոցենտրիկ համակարգը օգտակար է այս դեպքերում, ապա գալակտիկական և արտագալակտիկական աստղագիտությունները ավելի դյուրին են, եթե արեգակը համարվում է անշարժ կամ տիեզերքի կենտրոն, սակայն մեր գալակտիկայի կենտրոնի շուրջը պտտվելով։
== Կրոնական և ժամանակակից կապը գեոցենտրիզմին ==
[[Արեգակնային համակարգ]]ի Պտոլեմիկ մոդելը հայտնի կիրառություն ստացավ միջին դարերում. ուշ 16-րդ դարից մինչև այժմ այն մեծապես փոխարինվել է որպես կոնսենսուս նկարագրություն հելիոցենտրիկ մոդելի կողմից։ Գեոցենտրիզմը որպես առանձին կրոնական հավատ, երբեք ամբողջապես չի վերացել։ 1870-1920 թվականներին [[ԱՄՆ]]-ում Լյութերական եկեղեցու-[[Միսսուրի
Այնուամենայնիվ, [[1902]] թվականի "Թեոլոջիքալ Քուորթերլիում" (Theological Quarterly)Գրաեբները պնդում էր, որ
սինոդը ոչ մի վարդապետական դիրք չունի գեոցենտրիզմում, հելիոցենտրիզմում կամ յուրաքանչյուր գիտական մոդելում, եթե իհարկե չի հակասում Աստվածաշնչին։ Նա պնդում էր, որ գեոցենտրիզմի յուրաքանչյուր հնարավոր դեկլարացիա սինոդի շրջանակներում եկեղեցական մարմինը չի համարում ամբողջական։
Գեոցենտրիզմը որպես աստվածաշնչյան հեռանկարի վերաբերյալ հակասական հոդվածներ հայտնվեցին ստեղծարար գիտական թերթերում, որը կապված էր "Ստեղծարար հետազոտական հասարակության" հետ՝ շեշտելով աստվածաշնչյան որոշ հատվածներ, որոնք, եթե բառացիորեն վերցնենք, ապա ցույց են տալիս, որ արեգակի և լուսնի ամենօրյա ակնհայտ շարժումները կատարվում են նրանց երկրի շուրջը կատարած ընթացիկ շարժման շնորհիվ։ Այս կրոնական հավատի ժամանակակից կողմնակիցներից է Ռոբերտ Սունջենիսը։ <ref>Sefton, Dru (2006-03-30). "In this world view, the sun revolves around the earth". Times-News (Hendersonville, NC). p. 5A.</ref>
Մորիս Բերմանը մեջբերում է անում հետազոտության արդյունքներից, որոնք ցույց են տալիս, որ Միացյալ Նահանգների բնակչության 20%-ը կարծում է, որ արեգակը պտտվում է երկրի շուրջը(գեոցենտրիզմ),իսկ 9%-ը պնդում է, որ չգիտի։ <ref>
== Պլանետարիում ==
Արեգակնային համակարգի գեոցենտրիկ մոդելը դեռևս մնում է պլանետարիում ստեղծողների ուշադրության կենտրոնում, քանի որ տեխնիկական պատճառներով Պտոլեմիկ տեսակի շարժումը մոլորակի լույսի մեքենայի համար դարձել է առավելություն կոպերնիկյան տեսակի շարժման մեջ։ <ref>
== Ծանոթագրություններ ==
Տող 116.
* [http://galileo.rice.edu/sci/theories/ptolemaic_system.html Գալիլեո ծրագիր, Պտոլեմիկ համակարգ]
[[Կատեգորիա:
[[Կատեգորիա:
[[Կատեգորիա:
[[Կատեգորիա:
|