«Արցախի ֆիզիկաաշխարհագրական շրջան»–ի խմբագրումների տարբերություն

'''Արցախի ֆիզիկաաշխարհագրական շրջան''', [[Հայկական լեռնաշխարհ]]ի արևելքում՝ [[Կուր]]ի և [[Արաքս]]ի հովիտների միջև։ Հյուսիս-արևմուտքում ընդգրկում է [[Քարվաճառ]]ի, հարավ-արևմուտքում՝ [[Քաշաթաղ]]ի ենթաշրջանները։ Մակերևույթն արևմուտքում լեռնային է, ձգվում են [[Փոքր Կովկաս]]ի արտաքին շարի հարավ-արևելյան հատվածի լեռնաշղթաները, հյուսիսում [[Մռավի լեռնաշղթա]]ն է, որը, աստիճանաբար ցածրանալով, արևելքում ձուլվում է Դարաբաղյան հարթավայրին (բարձր.՝ 200-400 մ), վերջինս ձևավորվել է [[Թարթառ]], [[Խաչեն]], [[Կարկառ]] գետերի և [[Արաքս]]ի մի շարք վտակների արտաբերման նյութերի կուտակումներից։

Լեռնաշղթայի լանջերը զառիթափ են՝ մասնատված խոր հովիտներով, գերիշխում են ժայռոտ լերկ կատարները, քարացրոնները, սողանքները։ Միջին բարձրություններն անտառապատ են։ Շրջանի կենտրոնով, գրեթե միջօրեականի ուղղությամբ, ձգվում է [[Արցախի լեռնաշղթա]]ն, որի ամենաբարձր տեղամասը [[Կուսանաց լեռնաշղթա]]ն է՝ համանուն գագաթով (2832 մ)։ Արցախի լեռնաշղթան ունի անհամաչափ կառուցվածք, արևելյան լանջերը մեղմաթեք են և երկար, դեպի արևելք տարածվում են մի շարք անտառապատ լեռնաճյուղեր։ Այստեղ է [[Շուշիի սարավանդ]]ը, որն ունի նեղ լեզվակի տեսք և գահավեժ իջնում է հարևան հովիտները։ Արցախի ամենացածր կետը [[Սև ջուր|Սև ջրի]] հովիտն է (112 մ, Մարտունու շրջան), ամենաբարձրը՝ [[Արիության լեռ]]ը (3724 մ)։ Ռելիեֆի բնորոշ ձևերից են նաև լճային, գետային հեղեղաբերուկային նստվածքներով լցված միջլեռնային գոգավորությունները (Քարվաճառի, Հաթերքի, Խաչենի, Ստեփանակերտի, Խոնաշենի, Վարանդայի և այլն)։ Արևմուտքում [[Սյունիքի բարձրավանդակ|Սյունիքի բարձրավանդակ]]ն է ([[Դալի]], 3616 մ)։ Կան մատչելի լեռնանցքներ՝ Բադարայի, Լիսագորի (Ճաղատսարի, 2080 մ), վերջինով անցնում է Գորիս-Ստեփանակերտ ավտոխճուղին։ Լեռներին հատուկ է միաթեք կառուցվածքը (հյուսիս-արևմուտքից հարավ-արևելք), միջին բարձրության գոտիներին՝ հարթեցված մակերևույթները, որոնք ռելիեֆին տալիս են աստիճանաձև տեսք։

Երկրաբանական կառուցվածքի ձևավորումը սկսվել է վերին կավճից։ Բնորոշ են հրաբխածին, նստվածքահրաբխածին, նստվածք ապարները։ Լայն տարածում ունեն յուրայի հրաբխածին ապարները, որոնք ներկայացված են պորֆիրիտներով, տուֆիտներով, տուֆափշրաքարերով և ավազի, թերթաքարերի ու կավերի շերտերով։ [[Թարթառ]]ի վերին և Հագարիի աջափնյա ավազանում հիմնականում նեոգենի և անթրուկոգենի հրաբխային ապարներն են՝ բազալտներ, անդեգիտաբազալտներ, իսկ [[Փոքր Կովկաս]]ի նախալեռների երկայնքով տարածված են անթրոպոգենի ցամաք, նստվածքները։ Զարգացած են սողանքային, կարստային երևույթները, հայտնի է հնադարյան [[Ազոխի քարայր]]ը։ Օգտակար հանածոներից կան պղինձ, ոսկի, բազմամետաղներ, մարմար, պեմզա, գիպս, ասբեստ, բարիտ, կրաքար, կավ և այլն։ Ստեփանակերտի և Շուշիի շրջակայքում տարածված են հիդրոկարբոնատային, քլոր-սուլֆատային հանք, աղբյուրները՝ 20-40°C ջերմաստիճանով (Թթուջուր, Չարեքտար, Տումի և այլն)։

Կլիման բարեխառն է, մեղմ, լավ արտահայտված վերընթաց գոտիականությամբ։ Արևափայլքի տարեկան միջին տևողությունը 1700-ից (գոգավորություններ) 2300 ժ (նախալեռներ) է։ Ձմեռը խիստ չէ, ցածրադիր մասերում ձնածածկույթ գրեթե չի ձևավորվում, սակայն ըստ բարձրության, ձմռան տևողությունը երկարում է։ Հարթավայրերում և նախալեռներում տարեկան միջին ջերմաստիճանը 12-16°C է, միջին լեռնային շրջաններում՝ 6-8°C, լեռնային շրջաններում՝ 2-4°C, 3000 մ-ից բարձր.՝ 0°C-ից ցածր։ Նվազագույն ջերմաստիճանը -27°C է. առավելագույնը՝ 40, 2°C։ Տարեկան տեղումները ցածրադիր մասերում 250-300 մմ են, բարձրադիրում՝ 800-1000 մմ առավելագույնը՝ գարնանը, նվազագույնը՝ ձմռանը։

Գետային ցանցը պատկանում է [[Կուր]] (75 %) և [[Արաքս]] գետերի ավազաններին։ Այստեղ հաշվվում է 2639 գետ ու գետակ, որոնց ընդհանուր երկարությունը 8395  կմ է։ Գետերը հիմնականում սկիզբ են առնում բարձր լեռնաշղթաներից, ունեն մեծ անկում։ Կուրի ավազանի խոշոր վտակներից են Թարթառը, Հևջան, [[Խաչեն]]ը, [[Կարկառ]]ը, [[Խոնաշեն]]ը, [[Արաքսի ավազան]]ի վտակներից՝ [[Հագարի]]ն, [[Վարանդա]]ն, [[Իշխանագետ]]ը։ [[Արցախ]]ի տնտեսական զարգացման համար ջրային պաշարների դերն անգնահատելի է, սեփական վառելիքաէներգետիկ պաշարների բացակայության պայմաններում ջուրը միակ էներգետիկ պաշարն է։ Տարածքը գտնվում է չորային շրջանում, մշակաբույսերի ոռոգումը խիստ անհրաժեշտություն է։ Թարթառ գետի ռեժիմը կարգավորելու և ջրերն արդյունավետ օգտագործելու համար կառուցվել է [[Սարսանգի ջրամբար]]ը, որի ջրերն օգտագործվում են ոռոգման և ջրաէներգետիկ նպատակներով։

Լանդշաֆտային գոտիները նույնպես կախված են բացարձակ բարձրությունների տատանումներից։ Մինչև 400-500  մ բարձրները տիրապետում են կիսաանապատային գորշ և մոխրահողերը՝ ծածկված օշինդրային բուսականությամբ (Դարաբաղյան և Միլի հարթավայրեր), շատ են նաև ճահճային տարածքները։ Կիսաանապատային տարածքները ոռոգվում են [[Վերին Դարաբաղյան ջրանցք]]ի ջրերով։

Կիսաանապատներից վեր՝ շագանակագույն հողերի վրա, տարածվում են չոր տափաստանները՝ ծածկված չորասեր հացազգիներով, թփուտային ֆրիգանոիդ բուսականությամբ, ավելի վեր (1500-2300 մ) անտառն է՝ ստորին հատվածում՝ դարչնագույն, վերինում՝ գորշ հողերի վրա։ Հողերը ճմապատված են, ունեն բարձր ներծծանցման հատկություն, տիրապետող են [[կաղնի]]ն, [[բոխի]]ն, [[հաճարենի]]ն, [[թխկի]]ն, [[լորենի]]ն, [[հացենի]]ն և բազմաթիվ պտղատուներ՝ ընկուզենի, հոնենի, զկեռենի և այլն։ Անտառային գոտուց վեր լեռնամարգագետնային լանդշաֆտն է։