|
<div style="background-color:PaleGoldenrod; border-top: 1px solid #7f9178; border-left: 1px solid #7f9178; border-right: 1px solid #7f9178; border-bottom: 1px solid #7f9178; padding-left:5px; padding-right:5px; padding-bottom:0; padding-top:10px">
{{վիքիֆիկացում}} == '''<big>1929-33 թթ. ԱՄՆ-ի գերարտադրության ճգնաժամը</big>''' ==
{{Պորտալ:Տնտեսագիտություն/Աղյուսակ}}
[[Պատկեր:100,000 Armenian dram - 2009 (obverse).jpg |Պորտալ:Տնտեսագիտություն|600px|center|link=Տնտեսագիտություն]]</div>
</div>
{{Պորտալներ|border=#7f9178|background-color=#7f9178}}
<div style="margin:0; border:1px solid green; background-color:PaleGoldenrod;">
{{Պորտալի բլոկ2
|անվանում = Ներածություն
|հղում = Պորտալ:Տնտեսագիտություն/Ներածություն
|պատկեր =Asue1.jpg
|բովանդակություն = {{{{FULLPAGENAME}}/Ներածություն}}
}}
</div>
<div style="float:left; width:60%;">
{{Պորտալի բլոկ1
|անվանում=Ընտրված հոդված
|հղում=Պորտալ:Տնտեսագիտություն/Ընտրված_հոդված
|պատկեր=Featured article star.svg
|բովանդակություն={{{{FULLPAGENAME}}/Ընտրված_հոդված}}
}}
{{Պորտալի բլոկ1
|անվանում=Ընտրված անձ
|հղում=Պորտալ:Տնտեսագիտություն/Ընտրված_անձ
|պատկեր=P vip.svg
|բովանդակություն={{{{FULLPAGENAME}}/Ընտրված_անձ}}
}}
</div>
<div style="float:right; width:39%">
{{Պորտալի բլոկ1
|անվանում=Գիտե՞ք դուք արդյոք
|հղում=Պորտալ:Տնտեսագիտություն/Գիտե՞ք_դուք_արդյոք
|պատկեր=P question.svg
|բովանդակություն={{{{FULLPAGENAME}}/Գիտե՞ք_դուք_արդյոք}}
}}
{{Պորտալի բլոկ1
|անվանում=Ընտրված պատկեր
|հղում=Պորտալ:Տնտեսագիտություն/Ընտրված_պատկեր
|պատկեր=Bra.svg
|բովանդակություն={{{{FULLPAGENAME}}/Ընտրված_պատկեր}}
}}
{{Պորտալի բլոկ2
|անվանում=Կատեգորիաներ
|հղում=Պորտալ:Տնտեսագիտություն/Կատեգորիաներ
|պատկեր=Botany P icon.png
|բովանդակություն={{{{FULLPAGENAME}}/Կատեգորիաներ}}
}}
</div>
<div style="margin:0; border:1px solid green; background-color:PaleGoldenrod;">
{{Պորտալի բլոկ1
|անվանում=Դրամական միավորներ
|հղում=Պորտալ:Տնտեսագիտություն/Դրամական_միավորներ
|պատկեր=Accessories-text-editor.svg
|բովանդակություն={{{{FULLPAGENAME}}/Դրամական_միավորներ}}
}}
{{Պորտալի բլոկ2
|անվանում = Օգնություն
|հղում = Պորտալ:Տնտեսագիտություն/Օգնություն
|պատկեր = HSSamarbetecolor.svg
|բովանդակություն = {{{{FULLPAGENAME}}/Օգնություն}}
}}
</div>
[[Կատեգորիա:Պորտալներ|Տնտեսագիտություն]]
1929-1933 թվականների իրադարձությունները լավ հայտնի են, դրանց հաճախ են անդրադառնում, դրա համար մենք քիչ տեղ կտանք փաստերին և ժամանակագրությանը և 1920-ականների օրինակով կզբաղվենք մեզ հետաքրքրող տեսական հարցերով.
[[Կատեգորիա:Պորտալներ այբբենական կարգով]]
1.Արդյոք գերագնահատված էր շուկան 1929 թվի փլուզման ժամանակ:
2.Ինչ միջոցներով կարելի էր չափել 1929-ի գերագնահատումը:
3.Ինչը նպաստեց փուչիկի փչվելուն (եթե, իհակե, կարծում եք որ այն եղել է), կամ էլ ինչ փաստարկներ են խոսում այն բանի օգտին, որ 1929-ին շուկայում փուչիկ չի եղել:
4.Կար արդյոք անպատեհ լավատեսություն ներդրողների կողմից:
5.Ինչով էին արտահայտվում վերահաս փլուզման նշանները:
6.Արդյոք 1929-ի հոկտեմբերի փլուզումը փուչիկի թսկելու արդյունք էր:
7.Որոնք են «Մեծ դեպրեսսիայի» պատճառները:
Եկեք հիմա խոսենք չոր թվերի մասին: Դուք գիտե՞ք, թե որքան են ընկել ֆոնդային շուկաների ցուցանիշները և որոնք են ամենաարմատական ենթադրությունները դրա մասին:
1921-ին Դոու Ջոնսի ցուցանիշը ցածր էր 80-ից, 1928-ի վերջին հասավ 300-ի, իսկ գագաթնակետին`1929-ի սեպտեմբերի 3-ին կազմում էր 381: Ամենացածր ցուցանիշը գրանցվելէ «Մեծ դեպրեսսիայի» ժամանակ 1932 թվականի հուլիսին` 41:Այսինքն ցուցանիշը գագաթնակետից ընկավ մոտ 10 անգամ (89%): Իսկ S&P-ի ցուցանիշի ամենամեծ անկումը կազմելէ 68%:
Այսպիսով սկսենք առաջին հարցից. «Արդյոք շուկան գերագնահատված էր 1929-ի աշնանը»: Հաշվված է, որ շուկայի փլուզման պահին` 1929-ի հոկտեմբերին, ընդհանուր շուկայական կապիտալիզացիան մոտավորապես հավասար էր ընկերությունների 19-21 տարվա եկամուտներին և մոտ 1,67-1,9 անգամ գերազանցում էր ՀՆԱ-ն: Դոու Ջոնսի ինդեքսի մեջ մտնող ընկերություւնների բաժնետոմսերի վարկանիշը փոքր-ինչ բարձր էր, այս ընկերությունների համար P/E միջին մակարդակը 20,4 էր: Եթե մենք նույնիսկ ոչինչ չիմանայինք 1929 թվականի աշնան իրադարձությունների մասին, և բացառապես այս տվյալներով պետք է պատասխանեինք հարցին, թե գերագնահատված էր արդյոք շուկան, ապա իմ կարծիքով անհրաժեշտ էր տալ դրական պատասխան: Բանը նրանում է, որ P/E միջին մակարդակը ԱՄՆ ֆոնդային շուկայի ամբողջ պատմության ընթացքում կազմել և կազմում է 14: Եթե հաշվի առնենք, որ 1920-ականներին տնտեսությունը բուռն ծաղկում էր, որ 1929 թվականի եկամուտները շատ բարձր էին, ապա դա ավելի է ամրապնդում մեր կարծիքը: Համաձայն հայտնի ֆինանսական վերլուծաբան Ռասել Նապիերի` 1881-1921 թվականներին P/E միջին ճշգրտված պարբերականությունը կազմում էր 15,3, իսկ նմանատիպ S&P-ի ցուցանիշը 1921-ի օգոստոսից մինչև 1929-ի սեպտեմբեր բարձրացել էր 7,4-ից մինչև 31,6: Այլ խոսքերով, հաշվի առնելով բաժնետոմսերի գների պարբերականությունը, գները երևում են երկակի ուռճացված:
Գոյություն ունեն շատ աշխատություններ` նվիրված 1929-ի շուկայի մակարդակի ուսումնասիրմանը: Ժամանակակից գիտնականների կարծիքները բաժանվել են գերագնահատման վերաբերյալ, ինչպես «Մեծ դեպրեսսիայի» ժամանակվա գիտնականների կարծիքները: Դեպրեսսիայի ժամանակակիցներից ամենազդեցիկ կողմնակիցը այն գաղափարի, որ արժեթղթերի շուկան գերագնահատված չէր, Իրվինգ Ֆիշերն էր: Նրա մեղքը ամենաշատն էր, քանի որ նա իր ժամանակի ամենահայտնի տնտեսագետներից էր և փլուզումից երկու օր առաջ հայտարարել էր, որ բաժնետոմսերը դեռ էժան են: Ավելին նրա հոդվածը հայտնվել էր նաև New York Times-ի հոկտեմբերի 22-ին լույս տեսած համարի շապիկին, որը ամբողջ ԱՄՆ-ն էր կարդացել, սակայն հոկտեմբերի 24-ին(«Սև չորեքշաբթի») շուկան փլուզվեց, հոկտեմբերի 29-ին(«Սև երկուշաբթի») ավելի ընկավ, և արդեն նոյեմբերի վերջին այն կորցրել էր իր արժեքի 30%-ը:
Ժամանակակից վերլուծաբաններից ամենահայտնին և ամենավիճարկելին իմ կարծիքով Էլեն Մակգրատանի և Էդուարդ Պրեսկոտի աշխատանքն է, ըստ որի շուկան գերագնահատված չէր, այսինքն Ֆիշերը ճիշտ էր: Մակգրատանը և Պրեսկոտը ենթադրում էին, որ ոչ թե շուկան էր գերագնահատված, այլ կապիտալը, որին տիրապետում էին ԱՄՆ-ի ձեռնարկությունները, ոչ նյութական ակտիվների հաշվարկները ներառելու ճանապարհով: Մակգրատանը և Պրեսկոտը պնդում են, որ ոչ նյութական ակտիվների արժեքը կազմում էր նյութական ակտիվների արժեքի 60%-ը: Եթե ուշադրության չարժանացնենք ոչ նյութական ակտիվները, ապա կապիտալի շահույթները 1920-ականների վերջին անբնական բարձր էին: Եթե հաշվենք ոչ նյութական ակտիվները, ապա կապիտալի շահույթները նորմալից բարձր չէին, պնդում են Մակգրատանը ու Պրեսկոտը: Նրանք հետևություն են անում, որ բաժնետոմսերի գների մակարդակը համապատասխանում էր ընկերության կապիտալի չափերին: Իմ կարծիքով որքան էլ մեծ լինեին ոչ նյութական ակտիվները, նրանք չեն տալիս լրացուցիչ եկամուտ նրա նկատմամբ, ինչը արդեն ցույց է տրված հաշվապահական հաշվետվության մեջ: Եկամուտը եկամուտ է, այն նյութական է, ոչ նյութական եկամուտ չի լինում: Իսկ P/E ցուցանիշի վրա հիմնվելով` բաժնետոմսերի փաստացի եկամուտները թվում են գերագնահատված: Միակ փաստը` բաժնետոմսերի գերագնահատման բացակայության մասին, ապագայում եկամուտների արագ աճի հաստատումը կլիներ:
Ռոբերտ Բարսկիի և Բրեդֆորդ դե Լոնգի հոդվածում բերվում է նաև այլ փաստարկ: Ենթադրենք ներդրողները գնահատում են արժեթղթերը` զեղչելով ապագա շահաբաժինները: Ընդ որում նրանք կանխատեսում են ապագա շահաբաժինները, անցածներից ելնելով, ավելի մեծ նշանակություն տալով մոտ, քան հեռավոր տարիներին: Քանի որ 1920-ական թվականները ծաղկման տարիներ էին, շահաբաժինները համապատասխանաբար բարձր էին, վճարվում էին ավելի կայուն, և ներդրողները սպասում էին բարձր շահաբաժիններ նաև ապագայում: Բացառված չէ, որ ներդրողները սկսեցին զեղչել ավելի կայուն դրամական հոսքերը ավելի ցածր տոկոսադրույքով (ինչը բարձրացնում է ակտիվների գները): Բարսկին և դե Լոնգը առաջարկում են այսպիսի մոդել, որ եթե հաշվենք շուկայի արդարացի մակարդակը, ապա այն համընկնում է փաստացի մակարդակի հետ: Սակայն նրանք իրենց մոդելից չեն անում կոշտ եզրակացություններ: Նրանք եզրակացնում են միայն, որ 1929 թվականին բաժնետոմսերի գների բարձր մակարդակի հիմնավոր բացատրությունը պետք չէ բացառել, ընդ որում նկատի առնելով որոշ նշաններ, որոնք կարող էին վկայել փուչիկի մասին:
Բարսկիի և դե Լոնգի հոդվածը տանում է դեպի շատ հետաքրքիր մեթոդոլոգիական դատողությունների: Մի կողմից այն կարծես թե հաստատում է, որ շուկան թեկուզ պաշտոնապես, իր ընդհանուր մակարդակի տեսանկյունից ռացիոնալ էր: Սակայն մյուս կողմից, սահմանման համաձայն, ռացիոնալ է այն շուկան, որը «բնակեցված է» ռացիոնալ ներդրողներով, որոնք էլ ռացիոնալ են գնահատում արժեթղթերը, այսինքն ճշգրիտ կանխատեսում են դրանց ապագա գինը` ելնելով ամբողջ հասանելի ինֆորմացիայից, այսինքն ռացիոնալ ներդրողները բնորոշվում են ռացիոնալ սպասումներով: Այսինքն գործընթացի ռացիոնալությունը նույնքան կարևոր է, որքան արդյունքի ռացիոնալությունը: Իսկ սա այդ դեպքը չէ: Ներդրողների սպասումները նկատելիորեն հեշտացված էին: Սա ինքնին ժխտում է շուկայի ռացիոնալության մասին միտքը:
Բարսկիի և դե Լոնգի հոդվածը հիմնականում քննադատվում է նրա համար, որ նժարները վերցվել են առանձին տարիներից և դրանց սուբյեկտիվության համար: Սակայն մեկ այլ հոդվածում են ցույց էր տրված, որ եթե անցնենք մոտավորապես նույն ճանապարհով, բայց օգտագործենք ապագա չափաբաժինների զեղչման Գորդոնի պարզ մոդելը, տեղադրելով այնտեղ իրական շահաբաժինները և դրանց իրական աճի տեմպերը, ստացվում է, որ շուկան ընդհանրապես գերագնահատված չէր: Այս հաշվարկները թվում են ավելի օբյեկտիվ:
Բարսկիի և դե Լոնգի հոդվածի լույս տեսնելուց մեկ տարի անց` 1991 թվականին հայտնվում է Անդրեյ Շլեյֆերի հոդվածը, նույն դե Լոնգի համահեղինակությամբ, որում, հակառակը, խոսվում է նրա մասին, որ եթե փոքր-ինչ շարժենք նժարները (որը կատարվում է այս կամ այն տարիներին կատարված ներդրումների միջոցով) ի օգուտ հեռավոր տարիների մեծ նժարի, ապա ստացվում է լրիվ ուրիշ արդյունք. բաժնետոմսերը գերագնահատված են 45-80%: Դա կապված է նրա հետ, որ 1910-ականները ավելի աղքատ տարիներ էին քան 1920-ականները: Քանզի առաջին համաշխարհային պատերազմը ազդել էր նաև ԱՄՆ-ի տնտեսության վրա, կրճատելով Եվրոպա արտահանման ծավալները: Դե Լոնգը և Շլեյֆերը առաջ են քաշում ևս մեկ փաստ ի օգուտ նրա, որ շուկան գերագնահատված էր: Նրանք վերլուծում էին 1920-ականների վերջին ստեղծված ներդրումային հիմնադրամների գնանշումները: Այդ միտման վրա ուշադրություն է դարձրել նաև Քեննեթ Գելբրեյտը իր «Մեծ փլուզում» գրքի մեջ, որը առաջին անգամ լույս է տեսել 1954 թվականին: Գելբրեյտը ներկայացնում է այսպիսի վիճակագրություն` 1928 թվականին ստեղծվել էր 186 ներդրումային հիմնադրամ, 1929 թվականի առաջին ամիսներին հիմնադրամները ստեղծվում էին 1 օրում 1 հիմնադրամ արագությամբ, և տարվա վերջին հրապարակվեց ևս 265 հիմնադրամի ստեղծման մասին: Եթե 1927-ին նրանք հավաքեցին 400 մլն դոլլար, ապա 1929-ին 3 մլրդ դոլլար, որը կազմում էր տարեկան ներգրավվող բաժնետիրական կապիտալի 1/3-ը, ներառյալ ընկերությունների կողմից ներգրավված կապիտալը: 1929-ի աշնանը նրանց ակտիվները գերազանցեց 8 մլրդ դոլլարը, իսկ 1927 թվականի ակտիվները աճել էին 11 անգամ: Համաձայն այլ աղբյուրի, հիմնադրամների թիվը աճել էր 1921-ի 40-ից մինչև 1929-ի 750:
Նյու Յորքի ֆոնդային բորսան այդ հիմնադրամներին վերաբերվում էր անվստահությամբ և նրանց ցուցակագրումը թույլատրվեց միայն 1929 թվականին, ընդ որում հիմնադրամը, որը տեղաբաշխվում էր այդ բորսայում , պարտավոր էր բացել «գիրքը», այսինքն բաժնետոմսերի ցուցակը, որոնց նա տիրապետում էր, և նրանց շուկայական գները, ինչպես նաև տարեկան մեկ անգամ թարմացնել տվյալները: Այն ժամանակ այդ կանոնները թվում էին շատ խիստ և հիմնադրամների մեծամասնությունը տեղաբաշխվում էր Բոստոնի, Չիկագոյի, Նյու Յորքի Curb բորսաներում և այլուր, որտեղ այդպիսի պահանջներ չկային: Համարվում էր, որ ցուցակի հրապարակումը, առևտրական գաղտնիքի բացահայտում էր: Հավատում էին նաև նրան, որ ցուցակի կառուցվածքի բացահայտումը կարող էր ծնել վտանգավոր մրցակացություն այն արժեթղթերի համար, որոնց մեջ այդ հիմնադրամները ներդրումներ էին կատարել: Վստահությունը կառավարող հիմնադրամների նկատմամբ շատ բարձր էր: Այն փաստը, որ հիմնադրամների փայերը վաճառվում էին շատ լավ, ինքնին ցույց է տալիս ներդրողների չափազանց լավատեսությունը:Հիմնադրամների փայերը այնպիսի արժեթղթեր են, որոնց վերաբերյալ կարելի է շատ հեշտ ասել, արդյոք թերագնահատված են դրանք, թե գերագնահատված: Կարճ ասած հիմնադրամի փայերի միասնական արժեքը, պետք է լինի հիմնադրամի տիրապետած արժեթղթերի արժեքին հավասար, կամ պետք է լինի փոքր-ինչ ցածր, եթե հիմնադրամը փակ է (այսինքն փայերը կարելի է մարել միայն նշանակված ժամկետից հետո), մինչ նրա փայերը անիրացվելի են: Հետպատերազմյան (Երկրորդ համաշխարհայինի մասին է խոսքը) վիճակագրությունը վկայում է,որ հիմնադրամները տեղաբաշխվում են ակտիվների արժեքի համեմատ ոչ մեծ պարգևավճարով, բայց հետո գնանշվում են զեղչատոկոսով: Տիպիկ հիմնադրամի գնանշումը տեղաշարժվում է 5% պարգևավճարից մինչև 25% զեղչատոկոսի միջակայքում: Այնինչ դե Լոնգը և Շլեյֆերը բացահայտում են, որ հիմնադրամների փայերը նկատելիորեն թանկ էին իրացվելի ակտիվներից, որոնցով նրանք ապահովված էին: 1929-ի առաջին եռամսյակում պարգևավճարները կազմում էին մոտ 37%, իսկ երրորդ եռամսյակում արդեն 47%: Մինչդեռ դեկտեմբերին պարգևավճարը փոխվեց 9% զեղչատոկոսի:
Եթե հիմնադրամների փայերը այդքան գերագնահատված էին, ապա դա վկայում է ներդրողների չափազանց լավատեսության մասին: Կարո՞ղ է պատահել, որ բաժնետոմսերի գները նույնպես այդքան ուռճացված էին: Դե Լոնգի և Շլեյֆերի կարծիքով 1929-ի աշնանը գերագնահատումը կազմում էր 30-80%: Նրանք նաև նկատում են, որ Ռոբերտ Շիլլերը այդ ժամանակաշրջանում բաժնետոմսերի արժեքի գերագնահատումը գնահատել էր 50%:
Համաձայնուրիշների` Պիտեր Ռապպոպորտի և Յուջինա Ուայտի գնահատականի, շուկան դառնում է գերագնահատված 1927-ի չորրորդ եռամսյակում, այդ ժամանակաշրջանում շուկայի շուրջ 1/4 –ը հայտնվում է փուչիկի մեջ, իսկ 1929-ի հոկտեմբերին փուչիկի չափերը շուկայում հասնում է 63%-ի: Նրանց կարծիքով շուկան գերագնահատված էր 2 անգամից փոքր-ինչ ավել: Ռապպոպորտը և Ուայտը օգտագործել են գերագնահատման չափման ամբողջովին այլ եղանակ: Նրանք օգտագործում են այն փաստը, որ 1929 թվականին բրոքերների և սպեկուլյանտների փոխառությունները շատ թանկ էին, մինչդեռ սովորական վարկերի դրույքները մնացել էին անփոփոխ, և բացի այդ փոխառությունների օգտագործման սահմանափակումները ավելացել էին:
Այդ լոգիկան շահագործել սկսելը հնարավոր է նրանից, որ նկատենք, որ հենց գործընթացների վարկավորման ծավալները ֆոնդային շուկաներում 1928-1929 թվականներին շատ բարձրացան: 1928 թվականի հունվարի 1-ին բրոքերական փոխառությունները կազմում էին 4,4 մլրդ դոլլար, իսկ 1929 թվականի հունվարի 1-ին արդեն 8,5 մլրդ դոլլար էր: Գելբրեյտի կարծիքով դա ցույց էր տալիս շուկայի սպեկուլյատիվությունը:
Երկրորդ, աճել էին նաև պարտքով փող վերցնելու տոկոսադրույքները: Պետական պարտատոմսերի տոկոսադրույքները 1928-ի 3%-ից աճեցին մինչև 4% բումի ամենաբարձր կետում, ընկերությունների բաժնետոմսերը աճեցին 4-ից մինչև 6%, իսկ տոկոսադրույքները, որոնցով բանկերը վարկավորում էին բրոքերներին ուժգին տատանվում էին, 1928-ի 4-5%-ից մինչև 12-15% մաքսիմումում:
Տոկոսները, որոնց դիմաց բրոքերները իրենց հաճախորդներին գումար էին տալիս արժեթղթերի գրավադրմամբ, շատ անիմաստ և բարձր էին. 1929-ի աշնանը դրանք հասան տարեկան 40-50%: Եվ դա այն դեպքում, երբ արժեթղթերի գրավով տրվող վարկերը հանդիսանում էին ամենացածր ռիսկայինները. գրավի արժեքը բարձրացնում է վարկի արժեքը և նման փոխառությունը կարելի էր հեշտությամբ վերադարձնել ուղղակի արժեթուղթը վաճառելով:
Ահա թե ինչ է գրում Գելբրեյտը տոկոսադրույքների բարձրացման մասին. «Այդ տոկոսադրույքները հաջողություն գտան Մոնրեալում, Շանհայում և Հոնկոնգում: Եվ ոսկու անհավանական գետ էր հոսում Ուոլ Սթրիթով, որպեսզի օգնի ամերիկացիներին գնել եզրավճարով բաժնետոմսեր: Այդ տոկոսադրույքները գերազանց էին համարվում կազմակերպությունների համար: Ուոլ Սթրիթում 12%-ը դրամական միջոցների օգտագործման ավելի շահավետ ձև էր, քան դրանք գործի ընդլայնման համար ներդնելը: Եվ որոշ ընկերություններ գնացին դրան. ապրանք թողարկելու փոխարեն նրանք սկսեցին զբաղվել ֆինանսական սպեկուլյացիաներով: Շատ ընկերություններ սկսեցին իրենց դրամային ավելցուկները Ուոլ Սթրիթում տրամադրել որպես փոխառություններ: 1929-ի ամռանը բրոքերական փոխառությունների տոկոսադրույքները 7-12% -ից դարձան 15%: Որոշ մարդկանց թվում էր, թե Ուոլ Սթրիթը կուլ է տալիս ամբողջ աշխարհի փողերը»:
1920-ականների կեսերին վարկ կարելի էր վերցնել մոտավորապես 3:1 հարաբերությամբ, ըստ սպեկուլյանտի անձնական միջոցների (որոշ բրոքերներ պահանջում էին 10%, ոմանք էլ 30% կանխավճար): Բումի գագաթնակետին եզրավճարների պահանջը 40-50% էր, ավելի ռիսկային բաժնետոմսերում 60-75%, իսկ ամենառիսկայիններում` 100%: Հատկանշական է որ, 1929-ի հոկտեմբերի փլուզումից հետո շատ բանկեր մասնավորապես JP Morgan-ը, վերադարձել էին եզրավճարների հին պահանջին` 25%: Այս վիճակագրությունը ցույց է տալիս, որ շուկայի պրոֆեսիոնալ մասնագետները սպասում էին ցուցանիշների անկմանը: Նրանց հասկանալի էր, որ փլուզումը մոտենում է:Նշենք նաև փլուզման ևս մեկ նախանշան, ինչպիսին էր ցուցանիշների փոփոխականության կտրուկ աճը:
Այսպիսով, բերենք հանրագումարի: Գերագնահատման չափերը գնահատվում է 0-2 շրջակայքում, ավելի մեծ տվյալների մենք չենք հանդիպել: Դա քիչ էր այնպիսի փլուզման համար ինչպիսին պատահեց 1929-1933 թվականներին, երբ բաժնետոմսերի գները ընկան 10 անգամ: Ստացվում է, որ համենայն դեպս անկման միայն մի մասն է բացատրվում փուչիկի պայթյունով:
Հիմա կփորձենք պատասխանել այն հարցին, թե այն մարդիկ, ովքեր հավատում էին 1929 թվականի բաժնետոմսերի գների ադեկվատությանը, ինչպես էին բացատրում դա: Այդ առումով ամենախելամիտ բացատրությունը տվել է Իրվինգ Ֆիշերը: Նրա փաստարկները կապված էին առաջին հերթին աշխատանքի արտադրողականության աճի բարձրացման հետ: Ֆիշերը դրա համար տեսնում էր մի քանի պատճառ.
•Մասշտաբների խնայում միաձուլման և կլանման պատճառով:
•<<Ինժեներական մենեջմենթի>>-ի արմատավորում, ներառյալ սերտ կապը արտադրության ծավալի, վաճառքի և աշխատանքի կազմակերպման գիտական մեթոդների մեջ, ինչպիսիք են արտադրամասերի օպտիմալ կազմակերպումը և այլն:
•Բարձր ներդրումները ՆԻՕԿՐ-ում:
•Մենեջերների և աշխատողների հակամարտությունից անցումը փոխգործակցության :
•Ֆեդերալ ռեզերվային համակարգի միջոցով գների կայունացումը:
•Եվ անգամ <<Չոր օրենքի>> ընդունումը, համարվում էր որ սթափ աշխատողները ավելի լավ կաշխատեն:
Ֆիշերը նշում էր նաև շահույթի ընթացիկ բարձր մակարդակը և պատերազմների բացակայությունը ամերիկյան կազմակերպությունների մեջ:
Առաջացել էր կարծիք, որ երկիրը թևակոխել էր մշտական բարձր աճի նոր դարաշրջան: 1925-1929 թվականներին տնտեսությունը աճում էր միջինը 8,9% տարեկան. դա փոքր-ինչ բարձր էր 2000-2008 թվականների Ռուսաստանի տարեկան աճից: Գելբրեյտը իր <<Մեծ փլուզում>> գրքում այսպիսի տվյալներ է բերում: Արդյունաբերական արտադրանքների քանակը 1925-1929- ընթացքում 183900-ից դարձավ 206700: Իսկ դրանց թողարկմանընդհանուր արժեքը 600 մլրդ դոլլարից հասավ մինչև 680 մլրդ դոլլար: Ֆեդերալ ռեզերվային համակարգի արդյունաբերական արտադրության ցուցանիշը, որը կազմում էր 671921-ին, հասավ 110-ի 1928-ին և 126-ի 1929- հունիսին: 1926-ին արտադրվել էր 4,3 մլն ավտոմեքենա, իսկ երեք տարուց`1929-ին, արդեն 5,4 մլն ավտոմեքենա: Եկամուտները արագ աճում էին, 1920-ականները բիզնեսի համար լավ տարիներ էին:
1920-ականներին հասարակական ընկերությունների շահույթը կրկնապատկվեց: Այդ տարիները գիտատեխնիկական առաջընթացի տարիներ էին և կարող էին համեմատվել 1990-ականների հետ, երբ հայտնագործվեց համացանցը: Իսկ 1920-ականներին հայտնվեցին ռադիոն, հեռախոսային կապը, ավարտվեց երկրի էլեկտրականացումը, առաջացան էլեկտրասպառողական կազմակերպություններ: 1907-ին էլեկտրացանցին միացած էին շինությունների 8%-ը, 1921-ին` 37,8%-ը, 1929-ին` 67,9%-ը: Էլեկտրաֆիկացիայի հետևանքով կտրուկ ավելացավ էլեկտրական սարքերի պահանջարկը: 1921-1929 թվականներին էլեկտրական սարքերի վաճառքը ավելացավ 189%-ով, ռադիոյի վաճառքը` 30 անգամ: Համարվում էր, որ սպառողական պահանջարկը կշարունակի աճել:
Այդ ժամանակաշրջանի ամենալավ բաժնետոմսերը քիմիական կոնցեռնների, էլեկտրասպառողական, էներգամատակարարող ընկերությունների բաժնետոմսերն էին: Վերջիններս ակտիվորեն զբաղվում էին ֆինանսական ինժեներությամբ: Սակայն այդպիսի ընկերությունները ճգնաժամի ժամանակ սնանկացան, իսկ երկու ընկերությունների գլխավոր տնօրեններին մեղադրանք ներկայացվեց: Այնպես որ, Enro-ի պատմությունը նորություն չէ: Այդ տարիներին նորաձև էին նաև ավիացիաների բաժնետոմսերը, հետաքրքրության բարձրացումը դրա հանդեպ կապված է 1927 թվականի մայիսին Չարլզ Լինդբերգի դեպի Փարիզ կատարած թռիչքի հետ: Դա առաջին միայնակ, անվայրէջք թռիչքն էր Ատլանտյան օվկիանոսի վրայով: Նախկին տասներկու դեպքերն ավարտվել էին անհաջողությամբ, որոնցից վեցը մահվան ելքով: Լինդբերգի փառքը մոտավորապես այնքան էր, որքան Յուրի Գագարինի փառքը դեպի տիեզերք առաջին թռիչքից հետո:
Այսպիսով Ֆիշերը և ուրիշները ենթադրում էին, որ վերը նշված պատճառներով տնտեսությունը անցել էր շարունակական արագ աճի նոր ռեժիմի: Բարսկիի և դե Լոնգի կարծիքով Ֆիշերի փաստերը խելամիտ էին, P/DIV ցուցանիշը ավելի բարձր էր քան 1900-ականներին կամ 1910-ականներին, բայց նաև տնտեսության աճի տամպերը նույնպես բարձր էին: Ֆիշերը կարող էր ճիշտ լինել, չէ որ, օրինակ, այն ներդրողները, ովքեր վաճառում էին բաժնետոմսերը 1956 թվականին, համոզված էին նրանում, որ հետպատերազմյան բումը շուտով կդադարի, բայց սխալվեցին:
Եվս մեկ ժամանակակից հետազոտող` Ջերարդ Սիրկինը, հակառակը, համաձայն չէ Ֆիշերի հետ: Օգտագործելով բաժնետոմսերի գնահատման շատ պարզ բանաձև` Սիրկին հաշվեց, թե ապագա աճի ինչպիսի տեմպերն են արդարացնում գագաթնակետային գնանշումը: Նրա մոտ ստացվեց հետևյալը, որպեսզի արդարացնենք Դոու Ջոնսի ինդեքսի P/E ցուցանիշը, անհրաժեշտ է, որ տարեկան 8,9% աճը պահպանվեր առաջիկա 10 տարիների ընթացքում: Սիրկինի կարծիքով 5 տարվա բարձր աճը բավական չէ նրա համար, որ հետևություն անենք, որ աճի այդպիսի տեմպերը դարձել են մշտական:
Ինչպես համացանցի դարաշրջանում, այստեղ էլ տեխնոլոգիական նորամուծությունները նպաստեցին աշխատանքի արտադրողականության բարձրացմանը և բաժնետոմսերը հասանելի դարձրեցին լայն հանրության համար 1920-ականներին տարածվեցին <<ձախ>> բրոքերային խմբերը, որոնք բաժնետոմսերը վաճառում էին հեռախոսով:
Տարածում էր ստացել ոչ պրոֆեսիոնալների մասնակցությունը շուկայում, որը հանդիսանում է ամենակարևոր նշանը նրա, որ շուկան տաքանում է: Դրա մասին գրել է նորարարությունների երևելի ներդմուծող` Պիտեր Լինչը, իր ներդրումների մասին գրքերում: Նա հաստատում էր, որ բաժնետոմսերի վաճառքի ժամանակը եկել է, երբ ատամնաբույժը երեկույթում խոսում է ոչ թե իր հաճախորդների, այլ բաժնետոմսերի մասին, չի լսում է Լինչի խորհուրդները, դա բավական չէ, ինքն է նրան խորհուրդներ տալիս:
Դրա նման պատմություն պատմում էր նաև Ջո Քենեդին` Ջոն Քենեդու հայրը: Քենեդին ասում էր. <<Երբ բանը հասնում է նրան, որ կոշիկ մաքրողը գիտի այն մասին, թե ինչ է կատարվում ֆոնդային շուկայում, այնքան, որքան ես, ժամանակն է վաճառելու>>: Ճիշտ է Քենեդին չէր խոսում սովորական կոշիկ մաքրողի, այլ ոմն Պատրիկ Բոլոնյեի մասին, որը ուներ կետ Մանհետնում, որի հաճախորդներից էին միանգամից մի քանի հայտնի սպեկուլյանտներ, որոնց թվում էր նաև Ջեսսի Լիվերմորը:
Նմանատիպ պատմություններ իր գրքում զետեղել է նաև Գելբրեյտը: Մասնավորապես պատմվում է վարորդի մասին ով ուներ Betlehem Steel ընկերության հիսուն բաժնետոմս և վարում էր <<ականջները սրած>>, որ տեղեկություն ստանա գների փոփոխություններից: Կամ բրոքերային գործակալության պատուհան լվացողի մասին, որը ընդմիջում էր իր աշխատանքը, որ հետևի գործընթացին: Պատմվում է բրոքերի սպասավորի մասին, ով վաստակեց 1/4 մլն դոլլար, կամ բուժքրոջ մասին, ով վաստակեց 30000 դոլլար` հետևելով իր հաճախորդների հուշումներին:
Պատմություններից անցնենք փաստերին: Գելբրեյտը բերում է հետաքրքիր վիճակագրություն ֆոնդային շուկայի մասսայականության մեծացման մասին: Ամերիկացիների մեծ մասի համար ֆոնդային շուկան մնում էր հեռավոր և վտանգի հետ կապված ինչ-որ բան: Այն ժամանակ, ինչպես և հիմա, քչերը գիտեին, թե ինչպես գնել բաժնետոմս եզրավճարով, և եզրավճարային գնումները չունեին ոչ մի ընդհանուր բան կյանքի տիպիկ ռիթմի հետ:
Երկրում գործում էր ընդամենը 29 բորսա, և բրոքերային գործակալությունները լինելով դրանց մի մասը, ընդհանուր ունեին 1548707 հաճախորդ, որոնցից 1371920 Նյու Յորքի ֆոնդային բորսայի հաճախորդներն էին: Ստացվում է, որ 120 մլն բնակչությունից ընդամենը 1,5 մլնը ուներ ինչ-որ կապ ֆոնդային բորսաների հետ:Եվ ոչ բոլորն էին սպեկուլյանտ: Այդ մարդկանցից միայն 600000-ն էր առևտուր անում եզրավճարով, իսկ 950000-ը առևտուր էր անում իր ունեցածով: Բացի այդ, 600000-ի մեջ կային նաև կրկնվողներ, քանի որ խոշոր օպերատորները պահում էին հաշիվներ մի քանի գործակալություններում: Այսպիսով կարելի էր գնահատել, որ ակտիվ սպեկուլյանտների թիվը չէր գերազանցում միլիոնը: 1928-ի վերջից մինչև 1929-ի հուլիս, երբ ամերիկացիները ձգտում էին դեպի ֆոնդային շուկա, եզրավճարային հաշիվների քանակը ավելացավ ընդամենը 50000-ով: Ապշեցուցիչ փաստ է համարվում, ոչ թե 1929 թվականին մասսայական մասնակցությունը սպեկուլյացիաներում, այլ այն, որ սպեկուլյացիան դարձավ մշակույթի կենտրոնական մասը:
Ռոբերտ Շիլլերի կարծիքով, ինչն էլ իր հերթին հիմնված էր Իրվինգ Ֆիշերի կարծիքի վրա, շուկայում ներդրողների հայտնվելուն խթանեց 1924 թվականին Էդգար Լոուրենս Սմիթի <<Հասարակ բաժնետոմսերը, որպես երկարաժամկետ ներդրումներ>> գիրքը, որը դարձավ բեսթսելլեր: Այս գրքում ներկայացված էին հետազոտություններ այն մասին, որ արժեթղթերի շուկան իր շահութաբերությամբ գերազանցում է մյուս շուկաներին: Իրվրնգ Ֆիշերի կարծիքով. << Այդ աշխատությունը դարձավ պայթուցիկ ներդրումային համագործակցության համար>>:
Աճում է ներդրողների թիվը, աճում են նաև հենց իրենք` բորսաները: 1929 թվականի ամռանը բում եղավ նույնիսկ Բոստոնի և Ցինցինատիի սովորաբար քնած շուկաներում: Այնտեղ վաճառում էին արժեթղթեր, որոնք չէր կարելի վաճառել Նյու Յորքում, և նրանցից շատերը ապրեցին իսկական սպեկուլյատիվ վերելք: 1929 թվականին աղքատիկ քաղաքը, որը չուներ որևէ քաղաքացիական ոգի, մտածում էր ֆոնդային բորսա ունենալու մասին:
Համաձայն տարածված կարծիքի, 1929 թվականի աշնանը շուկայի անկման անմիջական պատճառը դարձավ Ֆեդերալ ռեզերվային համակարգի եզրավճարների պահանջների բարձրացումը 40-100%-ով: Բացի այդ, մտցվել էր պահանջ, համաձայն որի այն ներդրողները, որոնք ունեին պարտքեր, արժեթղթերի վաճառքից ստացված եկամուտները կարող էին ծախսել միայն այդ պարտքերի կրճատման վրա: Դա հանգեցրեց Դոու Ջոնսի ինդեքսի 3 ամսում 25%-ով անկմանը:
Նոբելյան մրցանակակիրներ Միլտոն Ֆրիդմանը և Աննա Շվարցը` <<1867-1960 թվականներին ԱՄՆ-ի դրամական պատմությունը>> գրքի հեղինակները, կարծում են, որ փլուզման պատճառը չափից ավելի բարձր տոկոսադրույքներն էին:
Ավելի հիմնական պատճառներց էին տնտեսության կրճատումը, ամերիկյան ընկերությունների շահույթների անկումը: Այսպիսով ՀՆԱ-ն 1932-ին դարձավ անվանապես 1917-ի մակարդակին հավասար, իսկ իրականում 1923-ի մակարդակին, այսինքն անկումը կազմում էր համապատասխանորեն 43 և 26 %: S&P ինդեքսի մեջ մտնող ընկերությունների շահույթները իրականում իջել էին 1873-ի մակարդակին, իսկ անվանապես 1880-ի մակարդակին: Մեծածախ առևտրի գները ընկել էին 40%-ով:
Մարկ Ֆաբերը ճգնաժամի պատճառների վերլուծության ժամանակ հղում է կատարում 1930 թվականի կեսերին կատարված մի քանի հետազոտություններին, որոնցում նշվում է, որ չնայած 1920-ականներին ընկերությունների շահույթների կտրուկ աճին, այդ աճը չէր ուղղորդվում աշխատավարձերի համապատասխան աճով:Արդյունաբերության մեջ ստեղծված աշխատավարձերի բաժինը ավելացված արժեքում ընկավ1929-ի 53,4%-ից մինչև 1932-ի 47,7%, այն ժամանակ երբ եկամուտները աճեցին 83%-ով: Արդյունքում սպառողական պահանջարկի աճը ետ էր մնում առաջարկի աճից: Տնտեսությունում ստեղծվել էր երկարատև սպառման ապրանքների արտադրության ավելցուկ:
Այդ ժամանակ ԱՄՆ-ի գործող նախագահ Հերբերտ Հուվերը նշում է, որ նաև Եվրոպայում է նկատվում աստիճանական ետընթաց(հիանալի է. նրան չեն մեղադրի իր իսկ վարած քաղաքականության համար): Հուվերը հավաստիացնում էր, որ Եվրոպական բոլոր երկրներում տեղի ունեցող ռեցեսսիան և դեվալվացիան հանգեցրին ԱՄՆ-ի արտահանման և առևտրական եկամուտի կրճատմանը: 1931-ին ԱՄՆ-ի առևտրային եկամուտները նախորդ տարվա համեմատ կրկնակի կրճատվեցին: Այն սպառնում էր ոսկու և կապիտալի երկրից արտահոսելուն: Հուվերը մասամբ իրավացի էր, սակայն նրա տրամաբանությունը չէր բացատրում այն փաստը, որ Եվրոպան մուտք գործեց ռեցեսսիա մեկ տարի ուշ և դուրս եկավ մեկ տարի շուտ:
1932-ին նախագահ ընտրված Ռուզվելտը սկսեց վարել աշխատողների հետ <<խաղալու>> քաղաքականություն: 1932-ի մայիսին, մինչ նրա թեկնածու առաջադրվելը, նա հայտարարեց, որ կապիտալը պետք է ավելի քիչ եկամտաբեր լինի, և պետք է տեղի ունենա վերաբաշխում ի օգուտ աշխատանքի:
Դեպրեսսիան տևեց մինչև Երկրորդ համաշխարհային պատերազմը: Համաձայն տվայլների` ռեցեսսիայի գագաթնակետը 1933-ի մարտն է եղել: Իսկ ֆոնդային բորսայում ամենացածր կետը եղել է 1932-ի հուլիսին: 1932-ին բաժնետոմսերը կարելի էր գնել գրեթե անվճար: Այդ տարում ընկերությունների շահույթները իջել էին 1880 թվականի մակարդակին:
--[[Մասնակից:Տիգրան Սարգսյան|Տիգրան Սարգսյան]] ([[Մասնակցի քննարկում:Տիգրան Սարգսյան|քննարկում]]) 18:07, 23 Մայիսի 2014 (UTC)
| 