'''Անիի Սուրբ Աստվածածին եկեղեցի''' կամ '''Անիի Մայր Տաճար''', [[Անի]] քաղաքի գլխավոր եկեղեցին, կառուցվել է 989-1001 թթ [[Տրդատ ճարտարապետ]]ի կողմից Հայոց թագավոր [[Սմբատ Բ Տիեզերակալ]]ի նախաձեռնությամբ։ Դասվում է հայ և համաշխարհային ճարտարապետական լավագույն նմուշների շարքին։ Քառամույթ գմբեթավոր հորինվածքով կառույց է՝ կոթողային ձևով և հարուստ հարդարանքով։ Ավագ խորանը զարդարված է եղել «Քրիստոսը գահի վրա» որմնանկարով։ Տաճարի միջին գմբեթակիր նավը շնորհիվ ներքին նավերի նեղացման գերիշխում է կառույցի ներքին ամբողջ տարածքի երկայնքով։ Տաճարի գմբեթին կանգնեցված է եղել մարդաբոյ արծաթյա խաչ։
Անիի Կաթողիկե Ս․Սբ․ Աստվածածին եկեղեցի, 989-ին հիմնադրել է Հայոց թագավոր Սմբատ Բ Տիեզերակալը, շինարարությունը 1001-ին ավարտել է Հայոց թագավոր Գագիկ Ա Բագրատունու կինը՝ Կատրանիդե թագուհին։ Կառուցել է Տրդատ ճարտարապետը։ Քառամույթ գմբեթավոր հորինվածքով (չափերը՝ 24,7x34,3 մ) Ա․Անիի Մ․Մայր տ․տաճարը իր կոթողային ձևերով և հարուստ հարդարանքով խորհրդանշել է վերածնված հայկ․հայկական պետության հզորությունը։ Հայկ․Հայկական խորշերով ակոսված արտաքին ճակատները հարդարված են նրբագեղ կամարաշարով։ Ավագ խորանը զարդարվել է Քրիստոսը գահի վրա պատկերագրությամբ որմնանկարով (հետագայում ծածկվել է սվաղով)։ Տրդատը կարևոր ավանդ է մուծել եկեղեց․եկեղեցական ճարտ․ճարտարապետական ձևերի զարգացման գործում․գործում, տաճարի միջին՝ գմբեթակիր նավը գերիշխում է շենքի ողջ ներքին տարածության վրա՝ շնորհիվ կողմնային նավերի զգալի նեղացման։ Մույթերի և որմնամույթերի փնջաձև տրոհումը, կամարների սլաքաձևությունը Ա․ Մ․Մայր տ-ինտաճարին հաղորդում են շեշտված վերսլացություն։ Եկեղեցու ներսի այդպիսի լուծումը, հատկապես մույթերի՝ ջլաղեղների նմանությամբ մասնատումը XII–XIV դդ․ դարձել են Արմ․Արևմտյան Եվրոպայում ձևավորված ու տարածված գոթական ճարտ-յանճարտարապետության բնորոշ հատկանիշները։ Իր այս առանձնահատկությունների, կառուցվածքային կատարելության և գեղաշուք հարդարանքի շնորհիվ Ա․Անիի Մ․Մայր տ․տաճարը դասվում է համաշխարհային ճարտ-յանճարտարապետության լավագույն ստեղծագործությունների թվին։
Կատրանիդե թագուհին Ա․Մայր Մ․ տ․տաճարը զարդարել է ծիրանեծաղիկ ոսկեղեն գործվածքներով, արծաթե ու ոսկե անոթներով։ Տաճարի գմբեթին կանգնեցվել է մարդահասակ արծաթե խաչ, իսկ Սմբատ Բ թագավորը Հնդկաստանից բերել է տվել բյուրեղյա հսկա ջահ։
1010-ական թթ․ Ա․ Մ․ տ-ի կողքին կաթողիկոս Սարգիս Ա Սևանցին (992–1019) կառուցել է Ս․ Հռիփսիմյանց վկայարան։ 1040–1050-ական թթ․ Ա․ Մ․ տ-ի արլ․ և արմ․ ճակատներին արձանագրվել են Առոն Մագիստրոսի և Բագրատ Մագիստրոսի կատարած գործերը (պարիսպների վերակառուցում, քաղաքի ջրատարն անցկացնելը, անեցիների հարկերը թեթևացնելը)։ ▼
1064-ին սելջուկները գրավել են Անին և Ա․ Մ․ տ․ վերածել մզկիթի։ 1124-ին Անիի ամիրան Ա․ Մ․ տ-ի գմբեթին խոշոր մահիկ է զետեղել։ Զայրացած անեցիները հրավիրել են Վրաց Դավիթ Շինարար թագավորին և քաղաքի դարպասները բացել նրա զորքի առջև։ Ա․ Մ․ տ․ վերստին օծվել է և գործել որպես եկեղեցի՝ կրկին կարևոր տեղ գրավելով հայ հոգևոր կյանքում։ XII դ․ տաճարի սպասավորներն են եղել Հովհաննես Սարկավագը, պատմիչ Սամուել Անեցին, պատմիչ և թարգմանիչ Մխիթար Անեցին։ 1126-ին վրացիները ստիպված Անին վերադարձրել են Շադդադյաններին, որոնք երդվել են այլևս Ա․ Մ․ տ-ի նկատմամբ ոտնձգություններ չանել։ 1198-ին Անին Զաքարյան իշխանների ազատագրելուց հետո, XIII դ․ Ա․ Մ․ տ․ բազմաթիվ նվիրատվություններ է ստացել (կրպակ, ձիթհանք, արծաթե սպասք, Ավետարան ևն)։ 1213-ին Տիգրան Հոնենցը նորոգել է տաճարի խարխլված աստիճանները։ 1319-ի երկրաշարժից քանդվել է Ա․ Մ․ տ-ի գմբեթը, 1988-ի երկրաշարժից՝ հս-արմ․ անկյունը։ ▼
▲1010-ական թթ․ Ա․Անիի Մ․Մայր տ-իտաճարի կողքին կաթողիկոս Սարգիս Ա Սևանցին (992–1019) կառուցել է Ս․Սբ․ Հռիփսիմյանց վկայարան։ 1040–1050-ական թթ․ Ա․Անիի Մ․Մայր տ-իտաճարի արլ․ և արմ․ ճակատներին արձանագրվել են Առոն Մագիստրոսի և Բագրատ Մագիստրոսի կատարած գործերը (պարիսպների վերակառուցում, քաղաքի ջրատարն անցկացնելը, անեցիների հարկերը թեթևացնելը)։
▲1064-ին սելջուկները գրավել են Անին և Ա․Մայր Մ․ տ․տաճարը վերածել մզկիթի։ 1124-ին Անիի ամիրան Ա․Անիի Մ․Մայր տ-իտաճարի գմբեթին խոշոր մահիկ է զետեղել։ Զայրացած անեցիները հրավիրել են Վրաց [[Դավիթ IV Շինարար|Դավիթ Շինարար ]] թագավորին և քաղաքի դարպասները բացել նրա զորքի առջև։ Ա․Անիի Մ․Մայր տ․տաճարը վերստին օծվել է և գործել որպես եկեղեցի՝ կրկին կարևոր տեղ գրավելով հայ հոգևոր կյանքում։ XII դ․ տաճարի սպասավորներն են եղել Հովհաննես Սարկավագը, պատմիչ Սամուել Անեցին, պատմիչ և թարգմանիչ Մխիթար Անեցին։ 1126-ին վրացիները ստիպված Անին վերադարձրել են Շադդադյաններին, որոնք երդվել են այլևս Ա․Մայր Մ․ տ-իտաճարի նկատմամբ ոտնձգություններ չանել։ 1198-ին Անին Զաքարյան իշխանների ազատագրելուց հետո, XIII դ․ Ա․Անիի Մ․Մայր տ․տաճարը բազմաթիվ նվիրատվություններ է ստացել (կրպակ, ձիթհանք, արծաթե սպասք, Ավետարան ևն)։ 1213-ին Տիգրան Հոնենցը նորոգել է տաճարի խարխլված աստիճանները։ 1319-ի երկրաշարժից քանդվել է Ա․Մայր Մ․ տ-իտաճարի գմբեթը, 1988-ի երկրաշարժից՝ հս-արմ․ անկյունը։
== Գրականություն ==
|