«Ավատատիրություն»–ի խմբագրումների տարբերություն
Content deleted Content added
չ clean up, փոխարինվեց: → (48) oգտվելով ԱՎԲ |
No edit summary |
||
Տող 1.
'''Ֆեոդալիզմ''' կամ '''Ավատատիրություն''' ({{lang-de|Feudalismus}}, {{lang-fr|feodalite}}, ուշ [[լատիներեն]], feodum, feudum ֆեոդ), համաշխարհային պատմության զարգացման մեջ [[ստրկատիրություն|ստրկատիրական]] հասարակարգին (մի շարք երկրներում՝ [[նախնադարյան համայնական հասարակարգ]]ին) հաջորդող և [[կապիտալիզմ]]ին նախորդող դասակարգային հակամարտ հասարակարգ։
Ֆեոդալական հասարակարգի հիմնական դասակարգերն են՝ իշխող ֆեոդալ, հողատերերը և կախյալ գյուղացիները։ Ֆեոդալական սեփականության կողքին գոյություն է ունեցել գյուղացիների ու արհեստավորների միանձնյա սեփականություն՝ աշխատանքի գործիքների և անձնական աշխատանքի վրա հիմնված մասնավոր տնտեսության արդյունքների նկատմամբ։ Դա առաջ է բերել անմիջական արտադրողի որոշ շահագրգռվածություն աշխատանքի արտադրողականության բարձրացման մեջ, որը պայմանավորել է ֆեոդալիզմի առաջադիմական բնույթը նախորդ հասարակարգերի համեմատությամբ։ Ֆեոդալիզմին բնորոշ է ագրայրային էկոնոմիկան, բնատնտեսությունը, մանր անհատական արտադրությունը, ագրոտեխնիկայի դանդաղ զարգացումը և ավանդույթի մեծ ուժը։ Միջին դարերի բովանդակությունը կազմող ֆեոդալիզմը որպես համաշխարհային պատմության դարաշրջան, ընդգրկում է V դարից վերջից մինչև XVII դ. կեսը։ Չնայած աշխարհի մեծ մասում ֆեոդալական հարաբերությունները ոչ միայն պահպանվել, այլև շարունակել են տիրապետել նաև հաջորդ դարաշրջանում, վերջինիս բովանդակությունն արդեն հարաճուն կերպով որոշվել է ամրապնդվող կապիտալիստական հարաբերություններով։ Ֆեոդալիզմը անցել է զարգացման տարբեր փուլեր՝ ծննդի (գենեզիսի), զարգացած ֆեոդալիզմի և ուշ ֆեոդալիզմի, որոնց ժամանակագրության շրջանակները աշխարհի զանազան շրջանների և երկրների համար տարբեր են։
== Ֆեոդալիզմն Եվրոպայի երկրներում ==
Տող 27 ⟶ 24՝
Նախաֆեոդալական տարրերը կրոնագաղափարախոսական վերնաշենքին հաղորդել են առանձնահատուկ պահպանողականություն։ Արևելքում ֆեոդալիզմի քայքայման ընթացքն զգալիորեն փոխակերպվել է եվրոպական կապիտալիզմի ազդեցությամբ։ Ուշ ֆեոդալիզմի ժամանակաշրջանը Չինաստանում, Հնդկաստանում, Իրանում և մի շարք այլ երկրներում սկսվել է հավանաբար XIX դ.։ Արևելքի երկրների գաղութային ստրկացումն ուղեկցվել է ֆեոդալական հարաբերությունների պահպանմամբ և, նույնիսկ (որոշ շրջաններում)՝ ծավալմամբ։ Այդ երկրներում կապիտալիստական շահագործման մեթոդները զուգակցվել են ֆեոդալական, իսկ առանձին բնագավառներում կապիտալիստական հարաբերությունների ձևավորումը եղել է օտարերկրյա կապիտալի ներդրման արդյունք։
[[Ասիա]]յի և [[Աֆրիկա]]յի գրեթե բոլոր երկրներում ֆեոդալիզմն որպես անցյալի մնացուկ, փոխակերպված ձևով պահպանվել է մինչև [[երկրորդ համաշխարհային պատերազմ]]ը։
== Ֆեոդալիզմը ԽՍՀՄ-ում ==
[[ԽՍՀՄ]] տարածքում ֆեոդալական հարաբերություններն անցել են զարգացման երկարատև ուղի։ [[Անդրկովկաս]]ում ֆեոդալիզմի ձևավորումն սկսվել է մ.թ. I հազարամյակի սկզբին, [[Միջին Ասիա]]յում՝ V-VIII դդ., արևելյան սլավոնների մոտ՝ VI-VIII դդ., [[Մերձբալթիկա]]յում՝ IX—XI դդ.։ Անդրկովկասի և Միջին Ասիայի ժողովուրդները ֆեոդալիզմին անցել են ստրկատիրական հարաբերությունների քայքայման և ստրկատիրական պետությունների անկման հետևանքով։ Այդ անցումն ուղեկցվել է օտարերկրյա նվաճողների ([[Իրան]], [[Հին Հռոմ]], [[Բյուզանդիա]], [[Արաբական խալիֆայություն]] և այլն) դեմ տեղի ժողովուրդների ազատագրական պայքարով։ Նոր հասարակարգի գաղափարախոսության հիմնավորմանն են ծառայել քրիստոնեությունը և մահմեդականությունը։
Եկեղեցին ամենուրեք դարձել է խոշոր ֆեոդալական կազմակերպություն։ Արևելյան սլավոնները ֆեոդալիզմին անցել են անմիջականորեն նախնադարյան համայնական հասարակարգից։ Սոցիալական և գույքային շերտավորումը նախադրյալներ են ստեղծել ֆեոդալական հարաբերությունների և պետականության ձևավորման համար։ Վերջինիս քայքայումից հետո, XII դ. երկրորդ քառորդից սկսվել է ֆեոդալական մասնատվածության ժամանակաշրջանը։ Ձևավորվել են նոր պետական կազմավորումներ՝ Ռոստով-Սուզդալյան (հետագայում՝ Վլադիմիր Մուզդալյան), Գալիցիա-Վոլինյան իշխանությունները, Նովգորոդի ֆեոդալական հանրապետությունը և այլն։ XIII դ. ֆեոդալական հարաբերությունների զարգացումը Միջին Ասիայում, Անդրկովկասում և [[Ռուսիա]]յում դանդաղել է մոնղոլ-թաթարական, իսկ Մերձբալթիկայում փոխակերպվել՝ գերմանական ներխուժումների հետևանքով։ Անդրկովկասում (XV-XVIII դդ.) և Միջին Ասիայում (XVII դ. սկսած) դրսևորվել է տնտեսաական լճացում, չեն կազմավորվել կայուն կենտրոնացված պետություններ։ Մերձբալթիկայում հաստատվել է վաղֆեոդալական և զարգացած ֆեոդալական հարաբերությունների համադրության գերմանա-բալթյան ձևը, XVI դ. ավարտվել է սակավահող և անհող գյուղացիների ճորտացումը։
Տող 40 ⟶ 35՝
1649-ի Ժողովային օրենսգրքով իրավաբանորեն ձևակերպվել է [[Ռուսաստան]]ում ճորտատիրական իրավունքի համակարգը։ ճորտատիրության և սոցիալական ճնշման ուժեղացումը XVII-XVIII դդ. առաջացրել է մի շարք գյուղացիական զինված ելույթներ (գյուղացիական ապստամբություն Ի. Ի. Բոչոտնիկովի առաջնորդությամբ 1606-07, Գյուղացիական պատերազմ [[Ստեփան Ռազին]]ի առաջնորդությամբ 1670-67 թթ., Գյուղացիական պատերազմ [[Եմելյան Պուգաչով]]ի գչխավորությամբ 1773-1775)։
XVII դ, ուժեղացել են աոևտրատնտեսական կապերը երկրի տարբեր մասերի միջև, աճել է ապրանքային արտադրությունը, ի հայտ են եկել առաջին մանուֆակտուրաները, սկսել է ձևավորվել համառուսաստանյան շուկան և այլն։ XVII-XVIII դդ. Ռուսսատսնում զուգահեռ զարգացել են ճորտատիրական և սաղմնավորվող կապիտալիստական հարաբերությունները։ XIX դ. երկրորդ քառորդում ակնառու է դարձել կալվածատիրական տնտեսության անկումը։ Ճորտատիրական իրավունքի վերացումից հետո, ավելի քան կես դար, պահպանվել են ֆեոդալիզմի մնացուկները՝ կալվածատիրական հողատիրությունը և ինքնակալությունը։
[[Հոկտեմբերյան Սոցիալիստական Հեղափոխություն|Հոկտեմբերյան Սոցիալիստական Հեղափոխության]] հաղթանակից հետո սովետների II համագումարի 1917-ի հոկտոմբերի 25-ին ընդունած «Հողի մասին» դեկրետով ընդմիշտ ոչնչացվել է կալվածատիրական հողատիրությունը և այդպիսով [[ԽՍՀՄ]]-ում վերջ դրվել երկրում ֆեոդալիզմի մնացուկներին։
== Ֆեոդալիզմը Հայաստանում ==
Տող 53 ⟶ 46՝
Սասանյան Իրանի զավթած նախարարական Հայաստանում յուրաքանչյուր տիրույթ ժառանգական սկզբունքով գլխավորել է հանրային-իրավական իշխանությամբ օժտված «տերը» կամ «նախարարը» (սենիորը)՝ արքայից արքայի վասալը, որը հավաքել է հարկերը, լուծել դատական հարցեր, ունեցել իր զորքը, տոհմական զինանշանն ու դրոշը։
Ֆեոդալիզմի հետագա զարգացմանը զուգընթաց նախարարական տիրույթները մասնատվել են նրանցից վասալական կախման մեջ գտնվող մանր կալվածների։ Կախյալ գյուղացիները՝ շինականները, ենթարկվել են կրկնակի շահագործման, նրանք Սասանյաններին վճարել են հողային հարկ («հաս») և գլխահարկ, իսկ նախարարներին ու եկեղեցուն՝ բազմաթիվ տուրքեր, կատարել կոռ, զանազան պարհակներ։ Խորացել է գյուղական համայնքի սոցիալական շերտավորումը, որի ներսում VII դ. սկզբին ի հայտ է եկել գյուղացիների երեք շերտ՝ ունևորներ («թուանիկ»), «տառապյալներ» և «վարելահող ու խաղողի այգի չունեցող» գյուղացիներ։ Ֆեոդալական շահագործման սաստկացումը սրել է գյուղացիների դասակարգային պայքարը։ Ծավալվել է [[Պավլիկյան շարժում]]ը։ V-VII դդ. զարգացել է Հայաստանի ֆեոդալակամ մշակույթը՝ հելլենիստական զգալի տարրերով հանդերձ։ Արաբական նվաճումը Հայաստանում մի ամբողջ հարյուրամյակ կասեցրել է ֆեոդալական հարաբերությունների զարգացումը։ Նախարարական տների մի մասը ոչնչացվել է, շատերն ապաստանել են Բյուզանդական կայսրությունում, իսկ երկրում մնացածները՝ զգալիորեն իրավազրկվել։ Հողազրկված գյուղացիներն աշխատել են ստրկակական պայմաններում։ Սաստկացել է հարկային լուծը։ Հակաոակ նախարարականին՝ ամրապնդվել է եկեղեցական հողատիրությունը։ Հայ ժողովրդի ազատագրական պայքարի շնորհիվ IX դ. 2-րդ կեսին վերականգնվել է հայկական ֆեոդալակա պետականությունը ([[Բագրատունիներ]]ի թագավորությունը), և Հայաստանը թևակոխել է զարգացած ֆեոդալիզմի ժամանակաշրջանը (IX-XIII դդ.)։
Վերականգնվել և զարգացել է ժառանգական հողատիրությունը։ Ի հայտ են եկել ֆեոդալական խոշոր տիրույթներ, կազմավորվել է ֆեոդալական մասնատիրական խոշոր կալվածը, որի վրա հողատերերը և վանքերը վարել են սեփական ընդարձակ տնտեսություն։ Դրա հետևանքով IX դ. վերջին և X դ. սկսվել է գյուղացիների մի մասի ամրացումը հողին, որը Հայաստանում թույլ է դրսևորվել և կրել է սահմանափակ բնույթ։ Նշանակալից երևույթներ են եղել ֆեոդական քաղաքի ձևավորումը, քաղաքային արհեստագործությունը, մասամբ՝ գյուղատնտեսական արտադրության ապրանքային բնույթ ստանալը, առևտրափոխանակային, վաշխային հարաբերությունների զարգացումը, քաղաքային դասի և մեծատունների առաջացումը։ Սրվել է դասակարգային հակամարտությունը, ծավալվել է [[Թոնդրակյան շարժում]]ը, գյուղացիական ապստամբություններ են տեղի ունեցել [[Սյունիք]]ում և [[Այրարատ]]ում։
Տող 91 ⟶ 83՝
* Reynolds, Susan, Fiefs and Vassals։ The Medieval Evidence Reinterpreted. Oxford։ Oxford University Press, 1994 ISBN 0-19-820648-8
{{Միջնադար}}
{{commons category|Feudalism}}
Տող 97 ⟶ 90՝
[[Կատեգորիա:Ավատատիրություն]]
[[Կատեգորիա:Տնտեսական համակարգեր]]
{{Link GA|no}}
| |||