«Աշխարհագրական թաղանթ»–ի խմբագրումների տարբերություն

Երկրագնդի վրա ամենաշարժուն տարրը օդն է, որը երկրի մակերևույթի վրա կարող է շարժվել վայրկյանում մի քանի տասնյակ և նույնիսկ 100 մ. արագությամբ։ Օդի հորիզոնական շարժումը կոչվում է քամի։ Վերջինս առաջանում է մթնոլորտի ճնշման տարբերության հետևանքով ՝հետևանքով՝ բարձր ճնշման վայրից քամին փչում է ցածր ճնշման վայրը։

Մթնոլորտի ճնշումը օդի սյան ճնշումն է երկրի մակերևույթի վրա, նրա կշիռը։ Պարզվել է, որ հազարավոր կիլոմետրեր հաստության ունեցով օդի շերտը երկրի մակերևույթի վրա ունի սնդիկի 760 մմ բարձրության շերտին հավասար ճնշում (45 աստիճան լայնության տակ, ծովի մակարդակին, 0 աստիճանի դեպքում)։ Այսինքն, եթե Երկիր շրջապատված լիներ սնդիկով, ապա այդ շերտի հաստությանուըհաստությունը կլիներ 76 սմ։ Մթնոլորտի ճնշումը չափում են նաև միլիբարերով։ Հայտնի է, որ մթնոլորտի ճնշումը ըստ բարձրությաննվազումբարձրության նվազում է, քանի որ մթնոլորտի բարձր շերտերում օդը շատ նոսր է, ուստի վերևում՝ մթնոլորտի շերտի պակասեցմանը զուգընթաց, ճնշումն ընկնում է երկրաչափական պրոգրեսիայով։ Այդ փոփոխությունը արտահայտվում է բարոմետիկ աստիճանով։

Օդի համախարհային շրջապտույտը ընդգրկում է ամբողջ ստորիստորին ոլորտը։ Օդային զանգվածները մի շարք օդակներ անցնելով, հասարակածային շրջաններից հասնում են բևեռային շրջաններ։ Մերձբևեռային շրջաններում ցուրտ է, գոյություն ունի բարձր ճնշում, իսկիսկիսկ հասարակածային շրջաններու՝շրջաններում՝ ցածր։ Նշանակում է գետնի մակերևույթի վրա բևեռներից օդը պետք է ուղղվի դեպի հասարակած, այնտեղ բարձրանա վերև՝ ստորին ոլորտի վերին շերտերը, այնտեղիիցայնտեղից հակառակ ուղղությամբ կշարժվի դեպի բևեռ և շրջանառությունը շատ պարզ տեսք կստանա , բայց երկրագունդը պտտվում է իր առանցքի շուրջը և կորիոլոսյան ուժի շնորհիվ հյուսիսային կիսագնդում շարժվող մարմինները շեղվում են դեպի աջ (անկախ շարժման ուղղությունից), իսկ հարավային կիսագնդում՝ ձախ։ Հենց այս ուժնէլուժն էլ մեծ բարդություն է առաջացնում, և բևեռի ու հասարակածի միջև շրջապտույտի մեկ օղակի փոխարեն առաջանում են երեքը։ Հասարակածում տաքացած ու թեթևացած օդը բարձրավնումբարձրանում է վեր՝ ստորին ոլորտ և ուղղվում է հյուսիս կամ հարավ։ Սրանք անտիպասսատներն են, որ անցնում են 4-6-8 կմ բարձրության վրա, սակայն ճանապարհին շեղվում են աջ (հյուսիսային կիսագնդում) չհասած 35 աստիճան լայնությանը, այնքան են շեղվում, որ ունենում են արևմտյան ուղղություն։ Նշանակում է անտիպասսատները չկարողացան բևեռ հասնել և կուտակվեցին 30-35 աստիճան լայնությունների տակ։ Այստեղ բնականաբար մթնոլորտի ճնշումը Երկրի մեկերևույթինմակերևույթին մեծանում է և քանի որ հասարակածում ճնշումը ցածր է, քամիների մի մասը շարժվում է դեպի հասարակած և շեղվելով դեպի աջ՝ ունենում է հյուսիս արևելյան ուղղություն։ Սրանք պասսատներն ե, որոնք ցամաքի վրա շատ չոր քամիներն են։ Պասսատների գոտում օդի մի մասը ուղղվում դեպի հասարակած, իսկ մյուս մասը ուղղվում է դեպի հյուսիս։ Սրանք, հասնելով մինչև 50-60 աստիճան լայնություններ, այնքան են շեղվում աջ (հս. կիսագունդ) , որ ունենում են արևմտյան ուղղություն։ Ատլանտյան օվկիանոսից այդ քամիները բերում են խոնավություն ու ջերմություն։

Մթնոլորտի ընդհանուր շրջապտույտում առանձնացնում են բարձր ու ցածր ճնշման մարզեր։ Բարձր ճնշումը յուրահատուկ է Ազորյան ու Կալիֆոռնիական մաքսիմումներին։Այսմաքսիմումներին։ Այս շրջանում ձևավորվում են պասսատներ, և, բնականաբար, ճնշումը բարձր է։ Բացի դրանից նպաստող հանգամանք են նաև սառը ծովային հոսանքները՝ Կանարյան ու Կալիֆոռնիական փոխհատուցման (կոմպենսացիոն) հոսանքները, որոնց շփվող օդը սառչելով ծանրանում է, ճնշումը մեծանում է, և այստեղ միշտ ջերմաստիճանային շրջադասություն (ինվերսիա) է լինում, մառախուղը սովորական երևույթ է։ Ցածր ճնշման պարզորոշ արտահայտված կենտրոններն են Իսլանդական ու Ալեության կենտրոնները, սրանք առաջանում են այն պատճառով, որ օվկիանոսային տաք հոսանքներըմեծապեսհոսանքները մեծապես փոխում են Իսլանդիայի ու Ալեության կղզիների շրջանների սոլյար (արևային) ջերմաստիճանները, դրանցից էլ ճնշումը փոքրանում է ու հաճախակի ձևավորվում են ցիկլոններ։

Մուսսոնային շրջապտույտը տեղի է ունենում օվկանոսի ու ցամաքի միջև։ Ձմեռային ամիսներին ցամաքն ավելի սառն է, մթնոլորտային ճնշումը՝ բարձր, ուստի քամիները ուղղվում են դեպի ծով։ Ամռանը ծովի վրա է ճնշումը ավելի բարձր, ուստի քամիներն ուղղված են ծովից ցամաք։ Հայկական լեռնաշխարհում նույնպես նկատվում է մուսսոնային թույլ շրջանառություն, ձմեռային ամիսներին լեռնաշխարհում հաստատվում է բարձր ճնշում, մինչդեռ Սև և Կասպից ծովերի վրա օդը համեմատաբար տաք է, ու նկատվում է վերընթաց շարժում։ ՄուսսոնայինաՄուսսոնային կլիմա ունեցով երկրներում ցայտուն արտահայտվաարտահայտված է կլամայականկլիմայական տարրերի սեզոնային ռիթմը՝ ամռանը խոնավության առատություն է, ձմռանը չոր է՝ տեղումների նվազագույն քանակով։

Բրիզային (ծովազեփյուռ) քամիների մեխանիզմը նույնն է, ինչ մուսոններինը, այստեղ քամիների ուղղությունը փոխուփոխում են օրեկան երկու անգամ՝ գիշերը ցամաքից ծով, ցերեկը՝ հակառակը։ Բրիզների րևույթըերևույթը նկատվում է ծովի միայն ափամերձ մասերում ՝ 20-40 կմ զոնայում։

Տեղական քամիներից են լեռնահովտային քամիները, որոնք Հայկական լեռնաշխարհում լավ զարգացած են։ Ցերեկային ժամերին, մինչև կեսօր հովիտները տաքանում են ավելի շատ, քան հարթության վրա գտնվող ազատ օդը։ Մինչև կեօր օդը վերընթաց շարժում ունի՝ հովիտներով դանդաղ բարձրանում է։ Կեսօրից հետո լեռան բարձր մասերից ավելի ծանր օդը հովտով իջնում է դեպի հարթություն՝ հովտի հատակը՝ բերելով զովություն։Ամռանըզովություն։ Ամռանը այդ քամին Սևանից Երևան է բերում թարմ օդ, և ջերմաստիճանը զգալիորեն իջնում է։

Օդի շրջանառության կարևոր տարրերից են ցիկլոններն ու անտիցիկլոնները։ Ցիկլոնը ճնշման (բարիկական) այնպիսի համակարգ է, որի կենտրոնում նկատվում է նվազագույն ճնշում, իսկ եզերում՝եզրերում՝ բարձր։ ՆշանակուՆշանակում է քամիները եզրերից ուղղվում են դեպի կենտրոն։ Հյուսիսային կիսագնդում շարժվող մարմինները շեղվում են դեպի աջ, ահա այստեղ է ցիկլոններ առաջացման բարդությունը։ Ցիկլոնի կենտրոնում հորիզոնական շարժում գրեթե չկա, գոյություն ունի վերընթաց շարժում, իսկ շրջապատից եկող քամիներն այնքան են շեղվում աջ, որ ստացվում է ժամացույցի սլաքի հակառակ ուղղությաբուղղությամբ քամիների համակարգ։ Ցիկլոնի կենտրոնում օդի վերընթաց հոսանքի շնորհիվ տեղումներ են գալիս։ Ցիկլոնի այն մասում որտեղ հարավային կողմից քամիներ են գալիս, ջերմաստիճանը բարձր է, իսկ հյուսիսից եկող քամիները լինում են սառը։ Ցիկլոնները օդային զանգվածների հետ շարժվում ե, եթե որևէ վայրի վրայով ցիկլոն է անցնում, ապա սկզբում տաք քամիներ են փչում (հարավ-արևելքից),հետո ցիկլոնիկենտրոննցիկլոնի կենտրոնն է անցնում, տեղումներ են գալիս, իսկ վերջում հյուսիս-արևմուտքից փչում են թիկունքային սառը քամիներ։ Արևադարձային ցիկլոններին անվանում են թայֆուններ, սրանք ձևավորվում են 5-20 աստիճան լայնությունների տակ, քամիների արագությունը մեծ է, երբեմն հասնում է 60մ/վրկ-ի։ Արևադարձային թայֆունները շատ վտանգավոր են թե՜ ցամաքի և թե՜ ծովի վրա, նրպանքնրանք քանդում են շենքեր, խորտակում նավեր և ի տարբերություն բարեխառն լայնությունների ցիկլոնների, փոքր չափեր ունեն։ Թայֆունի կենտրոնում 15-30 կմ տրամագծով օդի վարընթաց շարժում է նկատվում, եղանակը պարզկա է ու հանգիստ։