«Արցախի ֆիզիկաաշխարհագրական շրջան»–ի խմբագրումների տարբերություն

Լեռնաշղթայի լանջերը զառիթափ են՝ մասնատված խոր հովիտներով, գերիշխում են ժայռոտ լերկ կատարները, քարացրոնևերըքարացրոնները, սողանքները։ Միջին բարձրություններն անտառապատ են։ Շրջանի կենտրոնով, գրեթե միջօրեականի ուղղությամբ, ձգվում է [[Արցախի լեռնաշղթա]]ն, որի ամենաբարձր տեղամասը [[Կուսանաց լեռնաշղթա]]ն է՝ համանուն գագաթով (2832 մ)։ Արցախի լեռնաշղթան ունի անհամաչափ կառուցվածք, արևելյան լանջերը մեղմաթեք են և երկար, դեպի արևելք տարածվում են մի շարք անտառապատ լեռնաճյուղեր։ Այստեղ է [[Շուշիի սարավանդ]]ը, որն ունի նեղ լեզվակի տեսք և գահավեժ իջնում է հարևան հովիտները։ Արցախի ամենացածր կետը [[Սև ջուր|Սև ջրի]] հովիտն է (112 մ, ՄարտուևուՄարտունու շրջան), ամենաբարձրը՝ [[Արիության լեռ]]ը (3724 մ)։ Ռելիեֆի բնորոշ ձևերից են նաև լճային, գետային հեղեղաբերուկային նստվածքներով լցված միջլեռնային գոգավորությունները (Քարվաճառի, Հաթերքի, Խաչենի, Ստեփանակերտի, Խոնաշենի, Վարան դայիՎարանդայի և այլն)։ Արևմուտքում [[ՍյուևիքիՍյունիքի բարձրավանդակ|ԱյուևիքիՍյունիքի բարձրավանդակ]]ն է ([[Դալի]], 3616 մ)։ Կան մատչելի լեռնանցքներ՝ Բադարայի, Լիսագորի (ճաղատսարիՃաղատսարի, 2080 մ), վերջինով անցնում է Գորիս-Ստեփանակերտ ավտոխճուղին։ Լեռներին հատուկ է միաթեք կառուցվածքը (հյուսիս-արևմուտքից հարավվհարավ-արևելք), միջին բարձրության գոտիներին՝ հարթեցված մակերևույթները, որոնք ռելիեֆին տալիս են աստիճանաձև տեսք։

Երկրաբանական կառուցվածքի ձևավորումը սկսվել է վերին կավճից։ Բնորոշ են հրաբխածին, նստվածքահրաբխածին, նստվածք, ապարները։ Լայն տարածում ունեն յուրայի հրաբխածին ապարները, որոնք ներկայացված են պորֆիրիտներով, տուֆիտներով, տուֆափշրաքարերով և ավազի, թերթաքարերի ու կավերի շերտերով։ [[Թարթառ]]ի վերին և Հագարիի աջափնյա ավազանում հիմնականում նեոգենի և անթրուկոգեևիանթրուկոգենի հրաբխային ապարներն են՝ բազալտներ, անդեգիտաբազալտներ, իսկ [[Փոքր Կովկաս]]ի նախալեռների երկայնքով տարածված են անթրոպոգենի ցամաք, նստվածքները։ Զարգացած են սողանքային, կարստային երևույթները, հայտնի է հնադարյան [[Ազոխի քարայր]]ը։ Օգտակար հանածոներից կան պղինձ, ոսկի, բազմամետաղներ, մարմար, պեմզա, գիպս, ասբեստ, բարիտ, կրաքար, կավ և այլն։ Ստեփանակերտի և Շուշիի շրջակայքում տարածված են հիդրոկարբոնատային, քլոր-սուլֆատային հանք, աղբյուրները՝ 20-40°C ջերմաստիճանով (Թթուջուր, Չարեքտար, Տումի և այլն)։

Կլիման բարեխառն է, մեղմ, լավ արտահայտված վերընթաց գոտիականությամբ։ Արևափայլքի տարեկան միջին տևողությունը 1700-ից (գոգավորություններ) 2300 ժ(նախալեռներ) է։ Ձմեռը խիստ չէ, ցածրադիր մասերում ձնածածկույթ գրեթե չի ձևավորվում, սակայն, ըստ բարձրության, ձմռան տևողությունը երկարում է։ Հարթավայրերում և նախալեռներում տարեկան միջին ջերմաստիճանը 12-16°C է, միջին լեռն,լեռնային շրջաններում՝ 6-8°C, լեռն,լեռնային շրջաններում՝ 2-4°C, 3000 ւ/մ-ից բարձր.՝ 0օՇ0°C-ից ցածր։ Նվազագույն ջերմաստիճանը -27°C է. առավելագույնը՝ 40,2°C։ Տարեկան տեղումները ցածրադիր մասերում 250-300 մմ են, բարձրադիրում՝ 8001000800-1000 մմ առավելագույնը՝ գարնանը, նվազագույնը՝ ձմռանը։

Գետային ցանցը պատկանում է [[Կուր]] (75 %) և [[Արաքս]] գետերի ավազաններին։ Այստեղ հաշվվում է 2639 գետ ու գետակ, որոնց ընդհանուր երկար.երկարությունը 8395 կմ է։ Գետերը հիմնականում սկիզբ են առնում բարձր լեռնաշղթաներից, ունեն մեծ անկում։ Կուրի ավազանի խոշոր վտակներից են Թարթառը, հևջանՀևջան, [[Խաչեն]]ը, [[Կարկառ]]ը, [[Խոնաշեն]]ը, [[Արաքսի ավազան]]ի վտակներից՝ [[Հագարի]]ն, [[Վարանդա]]ն, [[Իշխանագետ]]ը։ [[Արցախ]]ի տնտեսական զարգացման համար ջրային պաշարների դերն անգնահատելի է, սեփական վառելիքաէներգետիկ պաշարների բացակայության պայմաններում ջուրը միակ էներգետիկ պաշարն է։ Տարածքը գտնվում է չորային շրջանում, մշակաբույսերի ոռոգումը խիստ անհրաժեշտություն է։ Թարթառ գետի ռեժիմը կարգավորելու և ջրերն արդյունավետ օգտագործելու համար կառուցվել է [[Սարսանգի ջրամբար]]ը, որի ջրերն օգտագործվում են ոռոգման և ջրաէներգետիկ նպատակներով։

Կիսաանապատներից վեր՝ շագանակագույն հողերի վրա, տարածվում են չոր տափաստանները՝ ծածկված չորասեր հացազգիներով, թփուտային ֆրիգանոիդ բուսականությամբ, ավելի վեր (1500-2300 մ) անտառն է՝ ստորին հատվածում՝ դարչնագույն, վերինում՝ գորշ հողերի վրա։ Հողերը ճմապատված են, ունեն բարձր ներծծանցման հատկություն, տիրապետող են [[կաղնի]]ն, [[բոխի]]ն, [[հաճարենի]]ն, թխկին[[թխկի]]ն, [[լորենի]]ն, հացենին[[հացենի]]ն և բազմաթիվ պտղատուներ՝ ընկուզենի, հոնենի, զկեռենի և այլն։ Անտառային գոտուց վեր լեռնամարգագետնային լանդշաֆտն է։