|
'''Կրեկինգ''' ([[անգլ.]] cracking, < crack —- ճեղքել, քայքայել), [[նավթ]]ի և նավթանյութերի մշակում գլխավորապես շարժիչների վառելանյութ և քիմիական հումք ստանալու համար, որն ընթանում է ծանր [[ածխաջրածին]]ների ճեղքմամբ (տրոհմամբ): Բացի այդ, կրեկինգի ժամանակ տեղի է ունենում իզոմերացում և նոր մոլեկուլների առաջացում՝ ցիկլացման, պոլիմերացկրեկինգ, և կաաալիզաաորների առկայությամբ՝ կաւոալիսփկ կրեկինգ:Ջերմային կրեկինգի դեպքում ճեղքման ռեակցիաները սովորաբար շղթայական են և ընթանում են ազաա ռադիկալային մեխանիզմով: Բարձր ճնշման ջերմային կրեկինգ իրականացնում են 470—470- 540[[°C]]-nuf, 40—6040-60 մթն ճնշման տակ: Այդ եղանակով ստացված [[բենզին]]ը (օկտանային թիվը՝ 60—7060-70) չհագեցած շատ ածխաջրածիններ պարունակելու պատճառով անկայուն է, դրա համար այն լրացուցիչ մշակում են ռիֆորմինգի միջոցով: Ցածր ճնշման ջերմային կրեկինգ, որն իրականացվում է 500—600500-600°C-nuf մի քանի մթն ճնշման տակ, կոչվում է նաև կոքսացում և օգտագործվում է ծանր նավթանյութերից (օրինակ, հանքաձյութից) ավելի թեթև ածխաջրածիններ (ելքը՝ 60—7060-70%) և [[կոքս]] (20%) ստանալու համար: Ցածր ճնշման բարձրջերմաստիճանային (650—750650-750[[°C]]) կրեկինգ, որը կոչվում է նաև կիրոչիզ, իրականացնում են մոտավորապես մթնոլորտային ճնշման տակ: Այդ եղանակով մնացորդային ծանր նավթահումքը մշակելիս ստանում են [[գազ]]երի խառնուրդ (պարունակում է մինչե 50% չհագեցած ածխաջրածիններ՝ [[էթիլեն]], [[պրոպիլենեն]]) և արոմատիկ ածխաջրածիններ, որոնք հումք են քիմիական արդյունաբերության համար: Ջերմային կրեկինգ իրականացնում են խողովակավոր վառարաններում կամ շրջանառող պինդ ջերմակիր ունեցող ռեակտորներում: Կատալիտիկ կրեկինգ կիրառվում է մինչե 85 օկտանային թիվ ունեցող բարձրո րակ բենզին ստանալու համար: Ստացվում է նաե կերոսինագազոյլային ֆրակցիա, որը ծառայում է որպես դիզելային կամ հրթիռային վառելանյութ: Պրոցեսն իրականացնում են 450—520450-520[[°C]]-ում, 2— 2-3 մթն ճնշման տակ, անշարժ կամ անընդհատ շրջանառող կատալիզատորով աշտարակներում:Որպես կատալիզատոր օգտագործում են [[սինթետիկ]] կամ բնական ալյումասիլիկատներ (ակտիվացրած կավեր): Կատալիտիկ կրեկինգի դեպքում ճեղքումն անհամեմատ արագ է ընթանում, քան ջերմայինի դեպքում: Բացի այդ, իզոմերացման հետեանքով առաջանում են հագեցած ածխաջրածիններ: Արդյունքում թեթ7թեթև նյութերը շատ են, քան ջերմային կրեկինգի դեպքում, իսկ ստացված բենզինը պարունակում է քիչ թվով չհագեցած ածխաջրածիններ և շատ՝ [[իզոպարաֆին]]ներ, որոնցով պայմանավորված է դրա բարձր որակը: Կատալիտիկ կրեկինգի հումքը գազոյլն է, որից ստանում են 30—4030-40% [[բենզին]] (մինչե 50% իզոպարաֆինների պարունակությամբ), 45—5545-55% կատալիտիկ գազոյլ, 10—2010-20% գազ (այդ թվում՝ 6—96-9% բուտանբուտիլենային ֆրակցիան), 3—63-6% կոքս: Մեծ քանակությամբ խեժանման նյութեր և [[ծծումբ]] պարունակող նավթաթորման միջին և ծանր ֆրակցիաները ջրածնի առկայությամբ ենթարկվում են կատալիտիկ կրեկինգի՝ հիդրոկրեկինգի: Պրոցեսն իրականացնում են 350—450350-450[[°C]]-nuf, 30—14030-140 մթն ճնշման տակ՝ 1մ³ հումքի վրա ծախսելով 170—350170-350 մ³ ջրածին: Որպես կատալիզատոր կիրառում են ալումասիլիկատների վրա նստեցված [[մոլիբդեն]]ի և [[նիկել]]ի [[օքսիդ]]ներ կամ [[սուլֆիդ]]ներ, կոբալտի մոլիբդատ են: Որպես քիմիական հումք օգտագործվող չհագեցած ածխաջրածիններն ստանում են ջրային գոլորշիներով կրեկինգի միջոցով: Ելանյութ են ծառայում նավթահումքի տարբեր տեսակները՝ նավթամշակման գազերից մինչե նավթաթորման մնացորդները: Պրոցեսը տարվում է 650—800650-800[[°C]] ֊nuկատալիզատորների (նիկելի օքսիդ) առկայությամբ: Եղանակի առավելությունը ցածր կոքսագոյացումն է և [[օլեֆին]]ների բարձր ելքը: Կան նաև կրեկինգ [[թթվածին|թթվածն]]ի առկայությամբ (օքսիդացման կրեկինգ), էլեկտրակրեկինգ, պլազմային կրեկինգ՝ [[ացետիլեն]] և [[օլեֆին]]ներ ստանալու համար:
{{ՀՍՀ}}
|
