«Արդահան»–ի խմբագրումների տարբերություն
Content deleted Content added
No edit summary |
No edit summary |
||
Տող 72.
}}
'''Արդահան'''՝ Արտահան, Արտան, Արտան(ի), Արտատաքան Հուր, Քաջատուն, Քաշաց բերդ, Քաջաց ցիխե, Քաջաց քաղաք, Քաջթաքալաքի - [[Քաղաք]] [[Մեծ Հայք]]ի [[Գուգարք]] աշխարհի Արդահան գավառում, հետագայում՝ [[Արևելյան Հայաստան]]ում, [[Կարսի մարզ]]ի [[Արդահանի գավառ]]ում, [[Կուր]]ի վերին հոսանքի շրջանում մի լայնատարած դաշտի արևելյան ծայրամասում, բարձրաբերձ լեռների ստորոտում, մոտ 1800 մ բարձ վրա։ Ունի լեռնային ցուրտ [[կլիմա]], ձմեռը տևում է 7-8 ամիս։ Հարավային մասում կա արհեստական լճակ, շրջակայքում՝ [[կաղնի|կաղնու]] անտառներ։
IX դարում մտել է Արտանուջի Բագրատունյաց իշխանության մեջ։ IX—XI դարերում Արդահանն առևտրական հանգույց էր արաբական խալիֆայության մեջ մտնող երկրներից դեպի Մերձսևծովյան երկրամասերը ձգվող առևտրաուղու վրա։ Արաբ պատմիչ Յահյա Անտիոքացու (XI դար) վկայությամբ, բյուգանդական զորքերը 1021 թ.-ին ավերել են Արդահանի գավառը, կոտորել բնակչությանը։ 1230-ական թթ․ քաղաքը գրավել են թաթար-մոնղոլները։ 1266 թ.-ից Արդահանը մտել է Սամցխե- Սաաթաբագո վրացական իշխանության մեջ։ 1555 թ.-ից, երբ Սամցխե-Սաաթաբագոն նվաճվեց օսմանյան Թուրքիայի կողմից, Արդահանը մտավ Չըլդըրի (Ախալցխայի) փաշայության Արդահան սանջակի մեջ։ Թուրք ուղեգիր էվլիյա Չելեբին (1611—1679) անձամբ եղել է Արդահանում (1640-ական թթ․) և գրել, որ Ա-ի «բերդն անառիկ մի ժայռի վրա է․ ունի քառակուսի ձև և ամրակուռ է․․․ Այս բերդը ցուրտ կլիմա ունի և այդ պատճառով այգիներ ու պարտեզներ չկան։ Պտուղները ստացվում են Աջարա բերդից և Թորթումից» (էվլիյա Չելեբի, 1967, էջ 113)։ Այնուհետև նշում է, որ Արդահանի բնակիչները կրոնասեր և պանդխտասեր մարդիկ են, զբաղվում են հիմնականում երկրագործությամբ, մի մասն էլ վաճառականներ են։
1828—1829-ի ռուս-թուրքական պատերազմից առաջ Արդահանն ուներ մոտ 400 տուն բնակիչ, մեծ մասը՝ հայեր։ Նրանց զգալի մասը գաղթեց Ռուսաստան։ 1877—1878-ի ռուս-թուրքական պատերազմից հետո Արդահանը Կարսի մարզի հետ անցավ Ռուսաստանին։ 1897 թ.-ի մարդահամարի տվյալներով Արդահանում ապրում էր 815 բնակիչ (136 տուն), մեծամասնությունը՝ հայեր, մնացածը՝ թուրքեր, ռուսներ, հույներ և հրեաներ։
XX դարի սկզբին Արդահանում կար հինգ գործարան և ֆաբրիկա (աղյուսագործական, կաշեգործական են), 145 արհեստանոց, որոնցից 30-ը միավորված էր համքարային կազմակերպությունների մեջ։ Արդահանի հայ բնակչությունը զբաղվում էր հիմնականում արհեստներով, առևտրով և գյուղատնտեսությամբ։ Արդահանում վաճառահանում էր ցորեն, մրգեր, ոչխարի ապխտած միս, փայտանյութ։ Արդահանի կաթոլիկ հայերն ունեին 2 եկեղեցի (Ս․ Աստվածածին և Ս․ Գրիգոր) և 2 ուսումնարան։ Արդահանը Ռուսաստանին անցնելուց հետո բարգավաճեց։ Անցկացվեցին նոր ճանապարհներ, քաղաքը կապվեց հարևան շրջանների հետ։ Մինչև 1904 թ.-ը կառուցվեցին Արդահան—Ախալքալաք, Արդահան—Օլթի և Կարս—Արդահան ճանապարհները, որոնք ունեին նաև ռազմավարական նշանակություն։ Բացվեցին Արդահանից դեպի Յազգուլիմյան լեռնանցքը տանող և Արդահան— Ախալցխա ճանապարհները։
1918-ի մարտի 3-ին Արդահան շրջապատեցին թուրքական զորքերը։ Քաղաքը պաշտպանում էին փոքրաթիվ հայ կամավորներ։ Թուրքական զորքին հաջողվեց կտրել Կարսի և Օլթիի հետ Արդահանի պաշտպանների հաղորդակցությունը։ Մարտի 6-ին Արդահանում իշխանությունն անցավ քաղաքի մահմեդականներին։ 1918 թ.-ի վերջերից Արդահանը ենթարկվեց անգլիական օկուպացիոն զորքերի իշխանությանը,ապա վերամիացվեց Հայաստանին։ 1920 թ.-ի մայիսին Արդահանում եղան բնակչության հեղափոխական զանգվածային ելույթներ, որոնք սակայն չհանգեցին ապստամբության։ 1920 թ.-ի նոյեմբերին Արդահանը գրավեցին քեմալականները, և քաղաքի հայ բնակչությունն ստիպված եղավ գաղթել Արևելյան Հայաստան ու Վրաստան։ 1986 թ.-ի դրությամբ Արդահանը փոքրիկ քաղաք է, 1960 թ.-ի տվյալներով ուներ 7228 բնակիչ (թուրքեր ու քրդեր)։ Կա կաշվի, կոշիկի, բրդյա գործվածքների և գյուղատնտ․ գործիքների արհեստագործական արտադրություն։<ref name=Arm_soviet_encyclopedia>ՀՍՀ, հտ 2, էջ 7, Արդահան</ref>
== Աղբյուրներ ==
Տող 79 ⟶ 89՝
== Տես նաև ==
* [[
== Գրականություն ==
* Էվլիյա Չելեբի, Ե․, 1967 (Օտար աղբյուրները Հայաստանի և հայերի մասին,4․ Թուրքական աղբյուրներ, 3)
* Կյուրեղյան Լ․, Կարս և Արտահան, Վնտ․, 1949
* Երեմյան Ս․, Հայաստանը ըստ «Աշխարհացոյց»-ի, Ե․, 1963։
== Ծանոթագրություններ ==
| |||