«Վանի թագավորության տնտեսություն»–ի խմբագրումների տարբերություն

Ուրարտուում արտադրվող հիմնական ապրանքները, որոնք հարևան երկրների (հատկապես, Միջագետքի պետությունների) համար ուշագրավ էին`էին՝

*[[Գինի]]:։ Ուրարտուի բնական պայմանները շատ բարեբեր էին խաղողագործության համար, և, որպես հետևանք, այնտեղ ծաղկում էր [[գինեգործություն]]ը։

Ջրամատակարարումն ու [[ոռոգում]]ն Ուրարտական տարածքների տնտեսության վրա ազդեցության կարևորագույն գործոններ էիր։ Ուրարարտական թագավորական բոլոր տնտեսությունները տեղաբաշխվում էին գործարկված ոռոգման ջրանցքների շուրջը։ Հայկական լեռնաշխարհի շատ տարածքներ`տարածքներ՝ այդ թվում [[Վանա լիճ|Վանա լճի]] շրջակայքը, [[Արածանի]] գետի հովիտը և [[Արարատյան դաշտ]]ավայրը պարզագույն հողագործության համար պիտանի չեն, սակայն արհեստական ոռոգման պայմաններում առատ բերքատվություն կարող են ապահովել։ Առկա ռեսուրսների և բնակչության ներգրավումը ոռոգման խոշոր ջրանցքների կառուցման գործում նպաստեցին Ուրարտական պետականության առաջադիմությանն ու ծաղկման, ինչը իր գագաթնակետին հասավ մ.թ.ա. VIII դարում։ Շնորհիվ ոռոգման համակարգի ստեղծման վրա ծախսած ջանքերի ուրարտացիները բավականաչափ հացահատիկային մշակաբույսեր աճեցնելու հնարավորություն ստացան, որպեսզի կախված չլինեին հարևան երկրներից, ինչպես նաև բազմապատկեցին խաղողի այգիները և դարձան Հին աշխարհի խոշորագույն գինի արտադրողն ու արտահանողը<ref name="Piotrovski"/>։

Բացի այդ նորաստեղծ քաղաքներն ու ամրոցները պահանջում էին ջրամատակարարման անհրաժեշտ համակարգի կառուցում։ Այդպիսի համակարգերը անհրաժեշտ էին ոչ միայն տնտեսական, այլ նաև ռազմական նպատակներով, հատկապես քաղաքի շրջափակման ժամանակ։ Ուրարտացիները մեծ հաջողությունների հասան ջրամատակարարման և ոռոգման համակարգերի կառուցման գործում։ [[Իշպուինի]], [[Մենուա]], [[Արգիշտի I]], [[Սարդուրի II]], [[Ռուսա I]] և այլ թագավորների օրոք կառուցվել են ոռոգման բազմաթիվ արդյունավետ ջրանցքներ, որոնց մի մասը առ այսօր օգտագործվում է, որոշ դեպքերում`դեպքերում՝ առանց էական վերակառուցման[5]:։

Այդպիսի խոշորագույն ջրանցք էր Մենուաի ջրանցքը (Շամիրամ ջրանցք<ref name="Xorenaci">Մովսես Խորենացի, «Հայոց պատմություն»</ref>), որը խմելու ջուր էր մատակարարում դեպի Ուրարտուի մայրաքաղաք [[Տուշպա]]:։ Այդ ջրանցքի ընդհանուր երկարությունը 70կմ-ից ավելի էր, [[Խոշաբ (գետ)|Խոշաբ]] գետի վրայով ջրանցքի ջուրը տարվում էր հատուկ կամրջով, իսկ ցածրադիր վայրերում 15մետր բարձրություն ունեցող քարաշարի վրայով։ Ջրանցքի շատ հատվածներ մեր օրերում էլ են գործում։

Խալդի աստծո վեհությամբ`վեհությամբ՝ Մենուան հզոր թագավոր է, մեծ թագավոր է, [[Բիաինիլի]] երկրի թագավորն է,[[Տուշպա]] քաղաքի կառավարիչը։ <br/> Մենուան ասում է. ով այս գրությունը կոչնչացնի, ով այն կջարդի, ով ուրիշներին կստիպի դա անել, ուրիշ ով կասի. ես եմ անցկացրել այս ջրանցքը, նրան թող ոչնչացնեն [[Խալդի]], [[Թեյշիբա]], [[Շիվինի]] աստվածները, նրա բոլոր աստվածները արևի տակ<ref name="klinopis">Перевод Г. А. Меликишвили из книги: Меликишвили Г.А. Урартские клинообразные надписи. — Москва: Издательство АН СССР, 1960.</ref>։ </small>

Հնարավոր է, որ ուրարտացիները ոռոգման տեխնիկան մասամբ փոխառել էին հարևան Ասորեստանից`Ասորեստանից՝ երկիր, որը վճռական ազդեցություն է ունեցել Ուրարտուի մշակույթի վրա<ref name="Piotrovski"/>։ Միջագետքի երկրները արհեստական ոռոգման կազմակերպման գործում հայտնի էին իրենց մեծ հաջողություններով։ Մյուս կողմից Հայկական լեռնաշխարհում դեռևս մինչուրարտական ժամանակներում գոյություն ուներ [[Վիշապ]]ների պաշտամունք`պաշտամունք՝ ջրի և բերքատվության աստվածության, որը կապված էր ջրանցքների հնագույն համակարգերի հետ։ Բոլոր դեպքերում, ուրարտացիների ոռոգման աշխատանքները ասորիների կողմից բարձր գնահատականին են արժանացել։ Մեջբերենք հատված Ասորեստանի Սարգոն թագավորի Աշուրի աստծուն գրած նամակից.

{{քաղվածքի սկիզբ}}Ուլխուն`Ուլխուն՝ սարի ստորոտում ամրապնդված քաղաքը ..., ուր մարդիկ ձկների նման ցամաքում ծարավում են, չեն խմում և չեն հագենում`հագենում՝ [[Ռուսա|Ուրսան]], նրանց թագավորն ու կառավարիչը իր սրտի կամոք ցույց տվեց ջրերի ելքը։ Նա հոսող ջուր տանող ջրանցք փորեց և ջրին ինչպես Եփրատը նա ստիպեց հոսել։ Նա դրանից դուրս եկող անհամար առուներ փորեց և իրոք ոռոգեց արտերը։ Ուլխու քաղաքները անապատային հողերը հնուց ..., նա, ինչպես անձրև, նրանց վրա թափեց պտուղներ և խաղող։ ... ... Այդ անապատային հողերը նա մարգագետին դարձրեց ...:։<ref name="klinopis2">Перевод И. М. Дьяконова с французского подстрочника (F. Thureau-Dangin, Une relation de la huitième campagne de Sargon, Paris, 1912). Русский перевод опубликован в сборнике: Дьяконов И. М. Ассиро-Вавилонские источники по истории Урарту // Вестник древней истории. — Москва: 1951. — № 2 — 4.</ref>

| align="center" colspan=2|<small>Ուրարտական քարե խողովակներ [[Թեյշիբաինի]]ից և [[Էրեբունի]]ից։ Խողովակահատվածը սովորաբար ուներ մոտ 1 մետր երկարություն, արտաքին կտրվածքը`կտրվածքը՝ 40 սմ, ներքին կտրվածքը`կտրվածքը՝ 11սմ։ Խողովակի հատվածները մեկը մյուսին հագնելով խողովակաշար էին դառնում։ Խողովակների որոշ հատվածներ, ինչպես կենտրոնի լուսանկարում, ջրախողովակի մաքրման համար ունեին հատուկ բացվածքներ։</small>

Առանձնակի հետաքրքրություն են ներկայացնում նաև Ռուսախինիլիի ոռոգման շինությունները (Ռուսա II-ի կողմից կառուցված ուրարտական Տուշպա մայրաքաղաքի արվարձան)։ Այդ շինությունները իրենց մեջ ներառնում էին մինչ այժմ գոյություն ունեցող արհեստական Ռուսայի լիճը, որի ժողովրդական անունն է «Սրբացնող լիճ» և ստորգետնյա կոմունիկացիաների բարդ համակարգը։ Մինչև XIX դարի վերջերը գործող և Ռուսախինիլիի տեղում գտնվող հայկական և քրդական գյուղերը ջուր մատակարարող ոռոգման համակարգի ճշգրիտ կառուցվածքը դեռևս անհայտ է, իսկ այդ համակարգի շինարարությունը նկարագրող Ռուսա I-ի սեպագիր արձանագրությունը`արձանագրությունը՝ անհասկանալի<ref name="klinopis"/>։

Ուրարտուում աճեցվող մշակաբույսերն էին`էին՝ [[ցորեն]]ը (հիմնականում՝ լատ. Triticum vulgare vill), [[գարի]]ն (լատ. Hordeum vulgare L.), [[տարեկան]]ը (լատ. Secale L.), [[կորեկ]]ը (երկու տեսակ`լատտեսակ՝լատ. Panicum miliaceum L. և Panicum italicum L), [[քնջութ]]ը (լատ. Sesamum tal), [[ոսպ]]ը (լատ. Evrum Lens), [[սիսեռ]]ը (լատ. Cicer arietunuva) և այլն։ Այդ բույսերի սերմերը և մնացորդները հայտնաբերվել են ուրարտական քաղաքների`քաղաքների՝ մասնավորաբար Կարմիր Բլուրի պեղումների ժամանակ<ref name="Piotrovski2"/>։ Սեպագիր գրություններից հայտնի է նաև, որ Ուրարտուում [[հաճար]] են աճեցրել<ref name="Piotrovski"/>։

|+'''[[Հացահատիկային մշակաբույսեր]]ի սերմեր Ուրարտուից։''' <br /><small> Պահվում են [[Երևան]]ի [[«Էրեբունի» թանգարանում]]:։

| align="center" colspan=2| <small>'''Վերևում՝'''հացահատիկն ալյուր դարձնող քարե հատիկածեծիչներ։ Ձախից`Ձախից՝ ձեռքի, աջից`աջից՝ ջրաղացի ([[Հայաստանի ազգագրության թանգարան «Սարդարապատ»]], [[Արմավիր]]). '''Ձախից՝''' քարե [[հավանգ]]՝ ձավարեղենի մշակման համար ([[«Էրեբունի» թանգարան]], [[Երևան]])։</small>

|+'''[[Էրեբունի]]ի ամբարների վերաբերյալ արձանագրություններ .'''<br /><small">Պահվում են [[Երևան]]ի [[«Էրեբունի» թանգարանում]]:։</small>

Ուրարտական գրառումներում օգտագործվող «կապի» չափման միավորի ճիշտ իմաստը դեռևս անհայտ է։ Դատելով ուրարտական աղբյուրներից, 19 հազար կապի տարողությունը գերազանցող ամբարներ չեն եղել։ Հայտնի է նաև Սարդուրի II-ի տարեգրության հիշատակումը գարու մեծ քանակության մասին. 1 միլիոն 22 հազար 133 կապի, որը կարող է ամրագրել Սարդուրի II-տիրապետության, այսինքն Ուրարտուի առավելագույն ծաղկման շրջանում, նրան ենթակա հողերից գարու ընդհանուր տարեկան բերքի ծավալը :։

<br /><small>Պահվում են[[Երևան]]ում, [[«Էրեբունի» թանգարանում]]:։ </small>

[[Ոռոգման]] կազմակերպումը ուրարտացիներին հնարավորություն էր ընձեռնել [[այգեգործություն|այգեգործությամբ]] զբաղվել [[Հայկական լեռնաշխարհ]]ի շատ տարածքներում։ Չնայած այգեգործությունը չի հիշատակվում ուրարտական փաստաթղթերում և այգիները այնպես տարածված չէին ինչպես [[հացաբույսեր]]ը կամ [[խաղող]]ի բաղերը, հնագետները ուրարտական քաղաքներում և բնակավայրերում հայտնաբերել են մի քանի պտուղների հետքեր։ Օրինակ, հայտնի է, որ [[Ուրարտու]]ում աճեցվում էր [[խնձոր]], [[ալուչա]], [[նուռ]], [[դեղձ]], [[բալ]] և [[ընկույզ]]:։ Վանա լճի շրջակայքում, նախկին ուրարտական մայրաքաղաքի մոտ, ընդարձակ այգիները պահպանվում, մշակվում էին ընդհուպ մինչև XIX դարի վերջը և, հավանաբար, դեռևս ուրարտական ժամանակներից։

[[Ուրարտու]]ում [[խաղողագործությունը]] շատ լավ էր զարգացած։ [[Հայկական լեռնաշխարհ]]ի բնական պայմանները արհեստական [[ոռոգման]] հետ համատեղ համարյա իդեալական պայմաններ էին ապահովում [[խաղողագործության]] համար։ Չնայած հնագետները ուրարտական քաղաքների պեղումների ժամանակ [[չամիչ]]ի հետքեր էին հայտնաբերել, հիմնականում, խաղողի բերքը, անկասկած ծառայում էր [[գինեգործության]] համար։ Հայտնաբերած խաղողի որթատնկիների մնացորդները գիտնականները դասակարգել են որպես лат. Vitis vinifera:vinifera։ Նրանց մեջ հաջողվել է տարբերել «Ոսկեհատ» (խարջի), «Գառան դմակ», «Արարատի» ու «Սև խաղող» տեսակները, որոնք աճեցվում են մինչ օրս։

| align="center" colspan=2|<small>[[Ուրարտու]]ում օգտագործվող գինու [[կարասներ]]:։ Հայտնաբերված ձախից [[Կարմիր-Բլուր]]ի և աջից [[Արգիշտիխինիլի]]ի պեղումների ժամանակ։ </small>

Թագավորական և պալատական միջոցառումների, ինչպես նաև աստվածներին զոհաբերություններ կատարելու համար, Ուրարտուում օգտագործվում էին գինով լի շքեղորեն զարդարված բրոնզե կաթսաներ (տես`տես՝ [[Ուրարտուի արվեստ]])։

Հնագիտական պեղումների նյութերից հայտնի են Ուրարտուում բազմացվող կենդանիների տեսակները։ Գիտնականները հայտնաբերել են [[խոշոր եղջերավոր անասուններ]]ի մնացորդներ (լատիներեն՝ Bos primigenius), այդ թվում`թվում՝ [[ցուլ|ցլի]] (լատիներեն՝ Bos taurus) և [[գոմեշ]]ի (լատիներեն՝ Bos Bubalis), [[խոյ]]ի և [[ոչխար]]ի (լատիներեն՝ ovis aries), խոշոր [[այծ]]ի (լատիներեն՝ Capra cylinbri cornis) և ընտանի այծի, [[խոզ]]ի (լատիներեն՝ Sus Scrofa domestica), ինչպես նաև [[ջեյրան]]ի (լատիներեն՝ Gazella Subqutturosa) և եզատիպ անասունների<ref name="Piotrovski"/><ref name="Piotrovski2"/>։

Հնագիտական պեղումների տվյալներով Ուրարտուում տարածված էր {{lang-la|Equus caballus}}տեսակի սովորական ձի։ Գիտնականները համարում են, որ ձին Ուրարտուում ամենատարածված ընտանի կենդանին է <ref name="Пиотровский1959"/>։ Հատկապես իր ձիերով հայտնի էր Սուբի գավառը`գավառը՝ [[Ուրմիա]] լճի արևելյան ափին։ Սուբիի քուռակները հատուկ գնահատվել են ասորական [[Սարգոն II]] թագավորի կողմից։

Ուրարտական ժամանակներում [[Հայկական լեռնաշխարհ]]ում [[ուղտ]]երը սակավաթիվ էին, սակայն գնահատվում էին և Ուրարտուում և [[Ասորեստան]]ում։ Որոշ ասորական և ուրարտական [[սեպագրություն]]ներ հատկապես նշում են ուղտերին, որպես ռազմական գործողությունների արժեքավոր ավար։ Ուղտաբուծության վերաբերյալ հնագիտական վկայությունները քիչ են, չնայած [[Էրեբունի]] քաղաքի պեղումների ժամանակ [[Արին-Բերդ]] բլուրի վրա ուղտի ոսկորներ են հայտնաբերվել {{lang-la|Camelus dromedarius}}:։

Կարծիք է տարածված, երկաթի ձուլումը առաջինը ծնունդ է առել Հայկական լեռնաշխարհի տարածքում ոչ ուշ քան մ. թ. ա. հազարամյակում։ Երկաթյա ապրանքները և [[երկաթի հանածո]]ն Ուրարտուից մատակարարվում էին [[Մեսոպոտամիա]] (մասնավորապես [[Ասորեստան]]), [[Միդիա]], [[Իրան]]ի տարածք և դեպի արևմուտք [[Առաջավոր Ասիա]]:։ [[Երկաթ]]ը ռազմավարական ապրանք էր, քանի որ օգտագործվում էր զենքի արտադրության համար։

| align="center" rowspan=2|[[Կերամիկա]]կան [[նավթի կանթեղ]] - տիպիկ լուսամփոփ [[Ուրարտու]]:։ Պալատական սենյակներում դրվում էր [[բրոնզ]]ե կամ [[երկաթ]]ե [[ջահ]]ի վրա։

| align="center"|[[Կերամիկա]]կան [[հուղակավորության սկահակ]]:։

Ջուլհակությունը Ուրարտուում լավ էր զարգացած, ինչը հնագույն տեքստերով հաստատվում է։ Օրինակ, [[Մուսասիր]]ից թալանված ավարի ցուցակում [[Ասորական]] թագավոր [[Սարգոն II]] հիշատակում է 130 բազմերանգ [[վուշ]]ե և [[բրդյա]] [[տունիկա]]ների մասին։ Գտնվել են նաև ուրարտական և ասորական [[կավ]]ե [[սեպագիր]] ցուցանակներ`ցուցանակներ՝ պատրաստի բրդի և բրդյա ապրանքների թվարկումներով։ Հնագետները հայտնաբերել են նաև բեռիկ, [[ջուլհակի հաստոց]], [[իլիկ]], [[ճախարակ]], [[կարի ասեղ]], ինչպես նաև հազիվ պահպանված ուրարտական [[կտորեղեն]] մասնիկներ։

| align="center"|[[Երկաթ]]յա [[կարի ասեղ]]ներ, [[Արին-Բերդ]]:։

| align="center"|[[Ճախարակ]]ի համար օգտագործվող [[իլիկ]], [[Արին Բերդ]]:։

Пиотровский Б.Б. Ванское царство (Урарту) / Орбели И.А.. - Москва:Москва։ Издательство Восточной литературы, 1959. - 286 с. - 3500 экз.

Меликишвили Г. А. Некоторые вопросы социально-экономической истории Наири-Урарту // Вестник древней истории. - Москва:Москва։ 1951. - № 4

Пиотровский Б.Б. Кармир-Блур I. Результаты раскопок 1939 - 1949. - Ереван:Ереван։ Издательство АН Армянской ССР, 1950. - 101 с. - 1500 экз.