|
[[Պատկեր:Lightnings sequence 2 animation.gif|մինի|240px|Կայծակը [[Թուլուզ]] քաղաքի երկնքում, [[Ֆրանսիա]]:]]
'''Կայծակ''' նաեւնաև` '''շանթ''', մթնոլորտում` [[ամպ]]երի կամ [[ամպ]]ի և երկրի միջև տեղի ունեցող կայծային էլեկտրական պարպում է։ Սովորաբար դրսևորվում է պայծառ լույսի բռնկումով և ուղեկցվում որոտով։ Պարպման ժամանակ հոսանքի ուժը հասնում է 10-100 հազար [[Ամպեր (ուժի միավոր)|ամպեր]]ի, լարումը` տասնյակ միլիոնավորներից մինչեւմինչև միլիարդավոր վոլտերի[[Վոլտ|վոլտ]]ի:<br />
== Հատկությունները ==
Երկրագնդի վրա ամենահաճախը կայծակները տեղի են ունենում [[Կոնգոյի Դեմոկրատական Հանրապետություն|Կոնգոյի Դեմոկրատական Հանրապետության]] արեւելքիարևելքի լեռներում գտնվող փոքրիկ Կիֆուկա գյուղի մոտ: Մեկ քառակուսի կիլոմետր տարածքի վրա տարեկան տեղի է ունենում կայծակի 158 բռնկում: Կայծակները հաճախակի են նաեւնաև [[Վենեսուելա]]յում, [[Սինգապուր]]ում, [[Բրազիլիա]]յի հյուսիսում եւև Կենտրոնական [[Ֆլորիդա]]յում:
=== ՈրոտըՈրոտ ===
Կայծակին ուղեկցող որոտի առաջացման բացատրությունը հետևյալն է` . էլեկտրական հոսանքի արագ աճի պատճառով կայծակի անցուղու ներսում օդը խիստ տաքանում է և արագ ընդարձակվում։ Հոսանքի հանկարծակի ընդհատումից հետո ջերմաստիճանը կայծակի անցուղում ընկնում է , քանի որ ջերմությունը հաղորդվում է մթնոլորտին. անցուղին արագ սառչում է, օդը կտրուկ սեղմվում, որի հետևանքով առաջանում են ձայնային ալիքներ։
=== Տեսակները ===
Կայծակները լինում են գծային, գնդային և օղաձև ։ օղաձև։ Ավելի հաճախ հանդիպում է գծային կայծակ, որի երկարությունը հասնում է մի քանի կմ-ի, տևողությունը` 10-4 վրկ-ի, հոսանքի ուժը` 100 կԱ-ի։ Գնդային կայծակի բնույթը դեռևս բացահայտված չէ։
Կայծակի ավերիչ հետևանքներից պաշտպանվելու համար կիրառվում են շանթարգելներ։[[շանթարգել]]ներ։
=== Առաջացման անհրաժեշտ պայմանները ===
Կայծակի փոխադրած լիցքերի հավաքումը կատարվում է վայրկյանի հազարերորդական մասերի ընթացքում, մի քանի կմ<sup>3</sup> տարածությունում գտնվող իրարից լավ մեկուսացված միլիարդավոր մասնիկներից:
Կայծակի առաջացման համար անհրաժեշտ է, որ ամպի համեմատաբար փոքր ծավալի մեջ ձեւավորվիձևավորվի էլեկտրական պարպում սկսելու համար անհրաժեշտ լարում (≈1ՄՎ/մ) ունեցող էլեկտրական դաշտ, իսկ ամպի նշանակալի մասում լինի սկսված պարպմանն աջակցելու համար անհրաժեշտ միջին լարումով (≈0.1-0.2 ՄՎ/մ) դաշտ: Կայծակի միջոցով ամպի էլեկտրական էներգիան վերափոխվում է ջերմային, լուսային եւև ձայնային էներգիաների: Ձայնային էներգիայի անջատումն արտահայտվում է [[ամպրոպ]]ի ձեւովձևով:
=== Կայծակի էլեկտրական բնույթը ===
Կայծակի էլեկտրական բնույթը բացահայտել է ամերիկացի ֆիզիկոս [[Բենջամեն Բ. ՖրանկլինըՖրանկլին]]ը, որի գաղափարների հիման վրա փորձեր են կատարել ամպրոպաբեր ամպից էլեկտրականություն ստանալու ուղղությամբ։ Ամպրոպաբեր ամպի տարբեր մասերն ունենում են տարանուն լիցքեր։ Առավել հաճախ ամպի ստորին մասը լիցքավորված է լինում բացասական, վերևինը` դրական լիցքով։ Տարանուն լիցք ունեցող մասերով միմյանց մոտենալիս, ամպերի միջև Կայծակ է առաջանում։
== Կայծակի հետ կապված պատահարներ ==
Երկրի մակերեւույթին մակերևույթին հասած կայծակը հաճախ հրդեհների և մարդկային զոհերի պատճառ է դառնում։ <br />
* 1789թ[[1789]] թ. Իտալիայի[[Իտալիա]]յի [[ԲրեշաԲրեշիա]] քաղաքում կայծակը, հարվածելով Սբ. Նազար եկեղեցուն, պայթեցրեց այնտեղի զինանոցում գտնվող իննսուն տոննա վառոդը: Զոհվեց երեք հազար մարդ, ավերվեց քաղաքի մեկ վեցերորդը:
* 1994թ[[1994]] թ. [[նոյեմբերի 2]]-ին Եգիպտոսի[[Եգիպտոս]]ի Դրոնկա նավահանգստում կայծակը խփելով պայթեցրեց նավթատար նավերը, զոհվեց 469 մարդ:<br />
* 2005թ[[2005]] թ. [[հոկտեմբերի 31]]-ին կայծակի հարվածից [[Նոր Հարավային Ուելս]]ում սատկեց վաթսունութ կով:<br />
* [[Պակիստան]]ի հյուսիսարեւմտյանհյուսիսարևմտյան Ուշարի Դարա գյուղում կայծակից սպանվեց 30 մարդ:
* Ամերիկացի անտառապահ Րոյ[[Ռոյ ՍալիվանըՍալիվան]]ը գրանցվել է [[Գինեսի ռեկորդների գիրք|Գինեսի գրքում]] այն բանից հետո, երբ ողջ է մնացել 35 տարվա ընթացքում ստացած կայծակի յոթ տարբեր հարվածներից հետո:
{{Պանորամա|Lightnings sequence 1.jpg|1200px|Կայծակի փայլատակումը պատկերող 0.32վրկ միջակայքով լուսանկարների շարք:}}
{{ՀՍՀ}}
[[Կատեգորիա:Մթնոլորտային երևույթներ]]
| 