«Գանիմեդ (արբանյակ)»–ի խմբագրումների տարբերություն
Content deleted Content added
չ clean up, փոխարինվեց: : → ։ (37) oգտվելով ԱՎԲ |
No edit summary |
||
Տող 48.
| այլ տվյալներ =
}}
'''Գանիմեդ''' ({{lang-grc|Γανυμήδης}}), [[Յուպիտեր (մոլորակ)|Յուպիտերի]] յոթերորդ [[արբանյակ]]ն է<ref name="Planetary Society">{{cite web|url=http://www.planetary.org/explore/topics/our_solar_system/jupiter/moons.html|title=Յուպիտերի արբանյակները|work=The Planetary Society|accessdate=2007-12-07|archiveurl=http://www.webcitation.org/65CgmfqwH|archivedate=2012-02-04}}</ref>, [[Գալիլեյան արբանյակներ]]ից
Հայտնաբերվել է [[Գալիլեո Գալիլեյ]]ի կողմից [[1610]] թվականին։
Գանիմեդը կազմված է մոտավորապես հավասար քանակի [[Սիլիկատներ (միներալ)|սիլիկատային]] ապարներից և [[Սառույց|ջրային սառույցից]]։ Սա ամբողջությամբ [[Մոլորակների դիֆերենցացում|դիֆերենցացված]] մարմին է
Գանիմեդի մակերևույթը ներկայացված է երկու տեսակի լանդշաֆտներով։ Մուգ շրջանները, որոնք զբաղեցնում են մակերևույթի մեկ երրորդ մասը, ծածկված են [[հարվածային խառնարան]]ներով, որոնց տարիքը հասնում է չորս միլիարդ տարվա։ Ավելի պայծառ մասերը, որոնք ծածկում են մնացած մակերևույթը, հարուստ են լայն իջվածքներով և լեռնաշղթաներով, ավելի երիտասարդ տարիք ունեն։ Պայծառ մասերի կտրտվածության պատճառը վերջնականորեն չի ուսումնասիրված, սակայն, հավանաբար, արդյունք է [[տեկտոնիկ ակտիվություն|տեկտոնիկ ակտիվության]], որը առաջացել է պարբերական տաքացումների արդյունքում<ref name=Showman1999>{{cite journal|last=Շոուման |first=Ադամ Պ.|coauthors=Մալոթրա, Ռենու|title=Գալիլեյան արբանյակները|year=1999|journal=Սայենս|volume=286|pages=77–84|doi=10.1126/science.286.5437.77| url=http://www.lpl.arizona.edu/~showman/publications/showman-malhotra-1999.pdf|format=PDF|pmid=10506564|issue=5437}}</ref>։
Գանիմեդը Արեգակնային համակարգի միակ արբանյակն է, որն ունի սեփական [[
▲Գանիմեդը կազմված է մոտավորապես հավասար քանակի [[Սիլիկատներ (միներալ)|սիլիկատային]] ապարներից և [[Սառույց|ջրային սառույցից]]։ Սա ամբողջությամբ [[Մոլորակների դիֆերենցացում|դիֆերենցացված]] մարմին է հեղուկ միջուկով, որը հարուստ է երկաթով։ Գանիմեդի վրա ենթադրաբար գոյություն ունի ստորերկրյա օվկիանոս, որը գտնվում է սառույցի շերտերի և մակերևույթի միջև, մոտավորապես 200 կիլոմետր խորության վրա<ref name=JPLDec>{{cite web|url=http://www.jpl.nasa.gov/releases/2000/aguganymederoundup.html|title=Արեգակնային համակարգի ամենամեծ արբանյակը ենթադրաբար ունի թաքնված օվկիանոս|accessdate=2008-01-11|date=2000-12-16|work=Ռեակտիվ Շարժման Լաբորատորիա|publisher=ՆԱՍԱ |archiveurl=http://www.webcitation.org/65CgoVa4T|archivedate=2012-02-04}}</ref>։ Գանիմեդի մակերևույթը ներկայացված է երկու տեսակի լանդշաֆտներով։ Մուգ շրջանները, որոնք զբաղեցնում են մակերևույթի մեկ երրորդ մասը, ծածկված են [[հարվածային խառնարան]]ներով, որոնց տարիքը հասնում է չորս միլիարդ տարվա։ Ավելի պայծոռ մասերը, որոնք ծածկում են մնացած մակերևույթը, հարուստ են լայն իջվածքներով և լեռնաշղթաներով, ավելի երիտասարդ տարիք ունեն։ Պայծառ մասերի կտրտվածության պատճառը վերջնականորեն չի ուսումնասիրված, սակայն, հավանաբար, արդյունք է [[տեկտոնիկ ակտիվություն|տեկտոնիկ ակտիվության]], որը առաջացել է պարբերական տաքացումների արդյունքում<ref name=Showman1999>{{cite journal|last=Շոուման |first=Ադամ Պ.|coauthors=Մալոթրա, Ռենու|title=Գալիլեյան արբանյակները|year=1999|journal=Սայենս|volume=286|pages=77–84|doi=10.1126/science.286.5437.77| url=http://www.lpl.arizona.edu/~showman/publications/showman-malhotra-1999.pdf|format=PDF|pmid=10506564|issue=5437}}</ref>։
Գանիմեդի հայտնաբերումը պատկանում է [[Գալիլեո Գալիլեյ]]ին, ով առաջին անգամ տեսավ այն 1610 թվականի հունվարի 7-ին<ref name="SidereusNuncius">{{cite web |last=Գալիլեյ |first=Գալիլեո |url=http://hsci.cas.ou.edu/images/barker/5990/Sidereus-Nuncius-whole.pdf |month=մարտ |year=1610 |title=Sidereus Nuncius |coauthors=թարգմանված է Էդվարդ Կարլոսի կողմից և խմբագրված է Պետեր Բարկերի կողմից |format=PDF |publisher=Օկլահոմայի գիտության պատմության համալսարան |accessdate=2010-01-13}}</ref><ref name="Wright">{{cite web|last=Ռայթ|first=Էրնի|url=http://home.comcast.net/~erniew/astro/sidnunj1.html|title=Գալիլեյի Յուպիտերի առաջին դիտարկումները|format=PDF|publisher=Օկլահոմայի գիտության պատմության համալսարան|accessdate=2010-01-13|archiveurl=http://www.webcitation.org/65Cgox4II|archivedate=2012-02-04}}</ref><ref name="NASA">{{cite web|url=http://solarsystem.nasa.gov/planets/profile.cfm?Object=Jup_Ganymede|title=ՆԱՍԱ. Գանիմեդ|publisher=Solarsystem.nasa.gov|date=2009-09-29|accessdate=2010-03-08|archiveurl=http://www.webcitation.org/65CgpZp6A|archivedate=2012-02-04}}</ref>։ Շուտով [[Սիմոն Մարիուս]]ը առաջարկեց արբանյակի անվանումը, ի պատիվ [[Հունական դիցաբանություն|դիցական]] [[Գանիմեդ]]ի` հին-հունական սեղանապետ-աստծո, [[Զևս]]ի սիրեկանի<ref name="Naming">{{cite web|url=http://galileo.rice.edu/sci/observations/jupiter_satellites.html|title=Յուպիտերի արբանյակներ|work=Գալիլեո ծրագիր|accessdate=2007-11-24|archiveurl=http://www.webcitation.org/61CwAduBX|archivedate=2011-08-25}}</ref>: Գանիմեդի հետազոտությունները տիեզերական սարքերով սկսվեց «[[Պիոներ-10]]» ԱՄԿ-ով Յուպիտերի համակարգի հետազոտություններից<ref name="Pioneer 11">{{cite web|url=http://sse.jpl.nasa.gov/missions/profile.cfm?Sort=Advanced&MCode=Pioneer_11|title=Պիոներ 11|work=Արեգակնային համակարգի հետազոտություններ|accessdate=2008-01-06|archiveurl=http://www.webcitation.org/65CgqLtrG|archivedate=2012-02-04}}</ref>: «[[Վոյաջեր (ծրագիր)|Վոյաջեր]]» ծրագրով կատարվեցի ավելի մանրակրկիտ հոտազոտություններ և հնարավոր եղավ ճշտել նրա չափերը: Ստորերկրյա օվկիանոսը և մագնիսական դաշտը հայտնաբերվեցին «[[Գալիլեո (ԱՄԿ)|Գալիլեո]]» ԱՄԿ-ի միջոցով: Յուպիտերի արբանյակների
▲Գանիմեդը Արեգակնային համակարգի միակ արբանյակն է, որն ունի սեփական [[մագնիտոսֆերա]], որը, ամենայն հավանականությամբ, առաջացել է [[կոնվեկցիա]]յի արդյունքում, հեղուկ, երկաթով հարուստ միջուկում<ref name=Kivelson2002>{{cite journal|last=Կիվելսոն|first=Մ. Գ.|coauthors=Խուրանա, Կ. Կ.; Կորնիտի, Ֆ. Վ. և ընկ.|title=Գանիմեդի հաստատուն և ինդուկտիվ մագնիսական մոմենտները|journal=Իկարուս|year=2002|volume=157|issue=2|pages=507–522|doi=10.1006/icar.2002.6834| url=http://www.igpp.ucla.edu/people/mkivelson/Publications/ICRUS1572507.pdf|format=PDF|bibcode=2002Icar..157..507K}}</ref>։ Ոչ մեծ մագնիտոսֆերան պարփակված է ավելի հզոր Յուպիտերի մագնիտոսֆերայի մեջ և կապված է նրա հետ «բաց» ուժային գծերով։ Արբանյակը ունի նաև բարակ թթվածնային մթնոլորտ, որի մեջ կան [[թթվածին|O]], O<sub>2</sub> և, հնարավոր է O<sub>3</sub> ([[օզոն]])<ref name=Hall1998>{{cite journal|last=Հոլլ|first=Դ. Տ.|coauthors=Ֆելդման, Փ. Դ.; ՄակԳրատ, Մ. Ա. և ընկ.|title=Եվրոպայի և Գանիմեդի մթնոլորտի ծայրագույն ուլտրամանուշակագույն փայլը|journal=Աստղագիտական ամսագիր|year=1998|volume=499|issue=1|pages=475–481| doi=10.1086/305604| bibcode=1998ApJ...499..475H}}</ref>։ Մթնոլորտում կա [[Ջրածնի ատոմ|ատոմային ջրածին]] աննշան քանակներով։ Կապը արբանյակի [[իոնոսֆերա]]յի և մթնոլորտի միջև առայժմ պարզ չէ<ref name=Eviatar2001>{{cite journal|last=Էվիատար|first=Ահարոն|coauthors=Վասիլիունաս, Վիտենիս Մ.; Գարնետ, Դոնալդ Ա. և ընկ.|title=Գանիմեդի իոնոսֆերան|journal=Տիեզերական Մոլորակագիտություն Գիտություն|year=2001|volume=49|issue=3-4|pages=327–336| doi=10.1016/S0032-0633(00)00154-9|url=http://www.tau.ac.il/~arkee/ganymop.ps|format=ps|bibcode=2001P&SS...49..327E}}</ref>։
▲Գանիմեդի հայտնաբերումը պատկանում է [[Գալիլեո Գալիլեյ]]ին, ով առաջին անգամ տեսավ այն 1610 թվականի հունվարի 7-ին<ref name="SidereusNuncius">{{cite web |last=Գալիլեյ |first=Գալիլեո |url=http://hsci.cas.ou.edu/images/barker/5990/Sidereus-Nuncius-whole.pdf |month=մարտ |year=1610 |title=Sidereus Nuncius |coauthors=թարգմանված է Էդվարդ Կարլոսի կողմից և խմբագրված է Պետեր Բարկերի կողմից |format=PDF |publisher=Օկլահոմայի գիտության պատմության համալսարան |accessdate=2010-01-13}}</ref><ref name="Wright">{{cite web|last=Ռայթ|first=Էրնի|url=http://home.comcast.net/~erniew/astro/sidnunj1.html|title=Գալիլեյի Յուպիտերի առաջին դիտարկումները|format=PDF|publisher=Օկլահոմայի գիտության պատմության համալսարան|accessdate=2010-01-13|archiveurl=http://www.webcitation.org/65Cgox4II|archivedate=2012-02-04}}</ref><ref name="NASA">{{cite web|url=http://solarsystem.nasa.gov/planets/profile.cfm?Object=Jup_Ganymede|title=ՆԱՍԱ. Գանիմեդ|publisher=Solarsystem.nasa.gov|date=2009-09-29|accessdate=2010-03-08|archiveurl=http://www.webcitation.org/65CgpZp6A|archivedate=2012-02-04}}</ref>։ Շուտով [[Սիմոն Մարիուս]]ը առաջարկեց արբանյակի անվանումը, ի պատիվ [[Հունական դիցաբանություն|դիցական]] [[Գանիմեդ]]ի` հին-հունական սեղանապետ-աստծո, [[Զևս]]ի սիրեկանի<ref name="Naming">{{cite web|url=http://galileo.rice.edu/sci/observations/jupiter_satellites.html|title=Յուպիտերի արբանյակներ|work=Գալիլեո ծրագիր|accessdate=2007-11-24|archiveurl=http://www.webcitation.org/61CwAduBX|archivedate=2011-08-25}}</ref>: Գանիմեդի հետազոտությունները տիեզերական սարքերով սկսվեց «[[Պիոներ-10]]» ԱՄԿ-ով Յուպիտերի համակարգի հետազոտություններից<ref name="Pioneer 11">{{cite web|url=http://sse.jpl.nasa.gov/missions/profile.cfm?Sort=Advanced&MCode=Pioneer_11|title=Պիոներ 11|work=Արեգակնային համակարգի հետազոտություններ|accessdate=2008-01-06|archiveurl=http://www.webcitation.org/65CgqLtrG|archivedate=2012-02-04}}</ref>: «[[Վոյաջեր (ծրագիր)|Վոյաջեր]]» ծրագրով կատարվեցի ավելի մանրակրկիտ հոտազոտություններ և հնարավոր եղավ ճշտել նրա չափերը: Ստորերկրյա օվկիանոսը և մագնիսական դաշտը հայտնաբերվեցին «[[Գալիլեո (ԱՄԿ)|Գալիլեո]]» ԱՄԿ-ի միջոցով: Յուպիտերի արբանյակների հետազոտություննրի նոր առաքելությունը` «[[Europa Jupiter System Mission]]» (EJSM), հաստատված է 2009 թվականին, իսկ թռիչքը նախատեսվում է իրականացնել 2020 թվականին։
== Հայտնաբերման և անվանման պատմությունը ==
[[Պատկեր:Ganymed Earth Moon Comparison.png|ձախից|մինի|300px|[[Լուսին|Լուսնի]], Գանիմեդի և [[Երկիր|Երկրի]] համեմատական չափերը]]
Գանիմեդը հայտնաբերվել է [[Գալիլեո Գալիլեյ]]ի կողմից 1610 թվականի հունվարի 7-ին, նրա պատմության մեջ առաջին [[աստղադիտակ]]ի միջոցով։ Այդ օրը Գալիլեյը դիտարկում էր Յուպիտերի մոտ գտնվող 3 աստղերը` Գանիմեդը, [[Կալիստո (արբանյակ)|Կալիստոն]] և մի աստղ, որը հետագայում պարզվեց, որ երկու արբանյակներ են` [[Եվրոպա (արբանյակ)|Եվրոպան]] և [[Իո (արբանյակ)|Իոն]] (միայն հաջորդ գիշերը Գալիլեյը, տեսնելով նրանց տեղաշարժը, տարբերակեց նրանց)։ Հունվարի 15-ին Գալիլեյը հանգեց այն եզրահանգման, որ այս դիտարկված աստղերը իրականում հանդիսանում են երկնային մարմիններ, որոնք շարժվում են Յուպիտերի շուրջ ուղեծրերով<ref name="SidereusNuncius"/><ref name="Wright"/><ref name="NASA"/>։ Գալիլեյը անվանեց այս չորս հայտնաբերված արբանյակները «
Ֆրանսիացի աստղագետ [[Նիկոլա-Կլոդ Ֆաբրի դը Պեյրեսկ]]ը առաջարկեց այս արբանյակներին տալ առանձին անուններ, անվանելով չորս Մեդիչի եղբայրների անուններով, սակայն նրա առաջարկությունը տարածում չստացավ<ref name="Naming"/>։ Արբանյակի հայտնաբերմանը նաև հավակնում էր գերմանացի աստղագետ [[Սիմոն Մարիուս]]ը, ով դիտարկել էր Գանիմեդը 1609 թվականին, և ժամանակին չէր հրատարակել իր տվյալները<ref name="kv">{{cite web|title=Գանիմեդը` ամենամեծ արբանյակը|url=http://www.milkywaygalaxy.ru/sputniki/ganimed-samyjj-bolshojj-sputnik/|publisher=Կոսմոս ի Վսելենայա|accessdate=09.01.2010|archiveurl=http://www.webcitation.org/61Cw9UsVe|archivedate=2011-08-25}}</ref><ref>Մարիուսի ''«Mundus Iovialis anno MDCIX Detectus Ope Perspicilli Belgici»'' աշխատանքը նկարագրում է 1609 թվականին կատարված դիտարկուները, իսկ հրապարակվել է միայն 1614 թվականին:</ref><ref name="College">{{cite web | url = http://www.cascadia.ctc.edu/facultyweb/instructors/jvanleer/astro%20sum01/astro101/discovery.htm | archiveurl = http://web.archive.org/web/20060920121740/http://www.cascadia.ctc.edu/facultyweb/instructors/jvanleer/astro+sum01/astro101/discovery.htm | archivedate = 2006-09-20 | title = Հայտնաբերում | work = Կասկադիա համայնքի քոլեջ | accessdate = 2007-11-24}}</ref>։ Մարիուսը փորձեց տալ արբանյակներին հետևյալ անունները` «Յուպիտերի Սատուրն», «Յուպիտերի Յուպիտեր» (դա Գանիմեդն էր), «Յուպիտերի Վեներա» և «Յուպիտերի Մերկուրի», սակայն այս անվանումները նույնպես ճանաչում չստացան։ [[Յոհան Կեպլեր]]ի առաջարկությունից հետո, Մարիուսը ևս մեկ անգամ փորձեց տալ արբանյակներին անվանումներ<ref name="Naming"/> և «Գանիմեդ» անվանումը առաջարկվել է հենց նրա կողմից 1614 թվականին<ref name="kv"/><ref name="jupi_sats">{{cite web|title=Յուպիտերի արբանյակները|url=http://galileo.rice.edu/sci/observations/jupiter_satellites.html|publisher=Գալիլեո ծրագիր|lang=en|accessdate=09.01.2010|archiveurl=http://www.webcitation.org/61CwAduBX|archivedate=2011-08-25}}</ref>`
{{քաղվածք|...Հետո եղավ [[
Սակայն, «Գանիմեդ» անվանումը, ինչպես և Մարիուսի կողմից մյուս [[Գալիլեյան արբանյակներ]]ի համար առաջարկված
Ըստ չինական աստղագիտական գրառումների, մ.թ. ա. 365 թվականին չինացի աստղագետ [[Գան Դե]]ն հայտնաբերել է Յուպիտերի արբանյակը անզեն աչքով դիտելիս (հավանաբար, դա եղել է Գանիմեդը)<ref>http://adsabs.harvard.edu/full/1981BAAS...13..793C Աստղագիտական միության բուլետեն</ref><ref>http://adsabs.harvard.edu/full/1981BAAS...13..793B Հին աստղագիտությունը ժամանակակից Չինաստանում</ref>։
== Ուղեծիրը և պտույտը ==
Գանիմեդի [[ուղեծիր]]ը գտնվում է Յուպիտերից 1 070 400 կիլոմետր հեռավորության վրա
[[Պատկեր:Galilean moon Laplace resonance animation.gif|365px|Գանիմեդի, [[Եվրոպա (արբանյակ)|Եվրոպայի]] և [[Իո (արբանյակ)|Իոյի]] Լապլասի ռեզոնանսը ([[ուղեծրային ռեզոնանս]])|ձախից|մինի]]
Գանիմեդը
== Տես նաև ==
| |||